Arteterapia.doc

Terapia przez sztukę sięga czasów starożytnych, kiedy to mówiono o "uprawianiu duszy", wskazywano na lecznicze oddziaływanie muzyki oraz otoczenia tj. rzeźb, malarstwa, architektury. Człowiekowi od zawsze towarzyszy potrzeba tworzenia, wyrażania siebie i swoich emocji. Twórczość ukierunkowana na wyższe wartości angażuje nie tylko nasz rozum, ale również uczucia, doznania, pragnienia, niepokoje.

We współczesnym świecie, świecie pogoni za pieniądzem, rozwojem, techniką często zapominamy o nas samych, naszych rodzinach, o tym co dla nas ważne, najcenniejsze, niepowtarzalne dla każdej jednostki, zapominamy właśnie o tych najwyższych wartościach: uczuciach, doznaniach.

Zarówno w świecie dorosłego człowieka, jak i świecie dziecka istotne miejsce przypada sztuce. Sztuka pozwala lepiej rozumieć świat, dzięki niej życie staje się bardziej odkrywcze i świadome. Jest ona potwierdzeniem twórczego człowieczeństwa.

Wychowanie estetyczne powinno mieć znaczące miejsce w życiu człowieka, a zwłaszcza najmłodszego człowieka - dziecka. Dzieci od najmłodszych lat obcując ze sztuką uczą się nie tylko ją rozumieć, przeżywać, ale również odnosić się do niej z szacunkiem i miłością. Tu widać znaczącą rolę rodziny i szkoły.

Pobudzanie, pielęgnowanie i rozwijanie twórczej aktywności dzieci, bądź samorodnej i swobodnej, bądź też przez nas inicjowanej, kierowanej i rozwijanej np. podczas zajęć lekcyjnych, pozwala nam "stworzyć", wychować jednostkę twórczą, świadomą, "pełną".

Twórcze poszukiwania i zaangażowanie dzieci w przyszłości zaowocują w innych dziedzinach życia, gdyż wpływają one nie tylko na osobowość, ale dzięki nim lepiej postrzegają oni świat. Szczególnie ważne jest to u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową, gdyż mają one problem z odnalezieniem samego siebie, ułożeniem swojego świata, począwszy od najdrobniejszych codziennych czynności. Jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad obowiązujący podczas zajęć, techniki relaksacyjne, spokojna, życzliwa atmosfera, stosowanie wzmocnień pozytywnych, współpraca z rodzicami, pomaga dzieciom z tymi problemami w ułożeniu nie tylko świata fizycznego, ale również tego wewnętrznego, duchowego.

Słowo "arteterapia" złożone jest z dwóch członów: słowa "arte" i słowa "terapia". "Arte", z łac. "ars, artis", oznacza sztukę, rzemiosło, rękodzieło, sztuki piękne i umiejętności a takze dzieło sztuki". Pojęcie arteterapia oznacza więc terapię poprzez sztukę, inaczej jest to połączenie dwóch dyscyplin - sztuki i psychiatrii.

Terapię przez twórczość, bądź terapię twórczością czyli arteterapię należy zaliczyć do terapii kreatywnej lub terapii niesłownej.

Historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali francuscy psychiatrzy A. Tardieu i M. Simon, którzy pod koniec XIX w. opublikowali swoje prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób chorych psychicznie . Naukowe określenie zaproponował w 1942 r w Wielkiej Brytanii Adrian Hill, a pierwsze próby stosowania odnotowano już w latach 30, ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze stowarzyszenie zawodowych arteterapeutów powstało tam w latach 60.

Adrian Hill, z zawodu nauczyciel sztuki, był też pierwszym zatrudnionym w szpitalu arteterapeutą. W latach 40. i bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej była bardzo potrzebna i dynamicznie rozwijała się rehabilitacja medyczna. Wielu artystów zgłaszało się do szpitali i sanatoriów, głównie psychiatrycznych i przeciwgruźliczych, by swoimi umiejętnościami służyć pomocą lekarzom w rehabilitowaniu pacjentów. Nazywano ich przeważnie konsultantami. Powstała w ten sposób nowa procedura terapeutyczna polegająca na tworzeniu przez pacjentów różnych form wizualnych, które następnie były z konsultantem analizowane i interpretowane pod kątem ich znaczeń. Do powstania arteterapii przyczynili się także pionierzy psychoterapii opartej na teoriach Freuda i Junga, którzy podkreślali wielką siłę ekspresji dzieł sztuki i wyobraźni.

Arteterapia jako funkcja sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji. Metodę tą może stosować każdy, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Termin arteterapia odnosi się do wykorzystania sztuki w celach diagnostycznych i terapeutycznych. Należy podkreślić, że dotyczy ona tworzenia, jak również korzystania z istniejących działań twórczych. Zajęcia kreatywne mogą przyczynić się do ekspansji i rozwoju osobowości, są także elementem dającym "siłę". Arteterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka. Pomaga uzewnętrznić emocje, myśli, pragnienia, spojrzeć na nie z bliska oraz pomóc w dostrzeżeniu ich przez innych - wychowawców i rodziców. Jest zatem formą komunikacji.

Arteterapia w wąskim znaczeniu obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych, w szerokim znaczeniu obejmuje natomiast muzykoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu oraz malarstwa, rzeźby, grafiki i innych sztuk plastycznych. Do technik stosowanych w arteterapii zalicza się: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, lepienie z plasteliny lub w glinie, rzeźba, tkanina artystyczna, collage.

Daje możliwość symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia "nie wprost". Obniża napięcie i pomaga nazwać problem. Terapia poprzez kontakt ze sztuką zakłada swoiste odreagowanie w samym procesie tworzenia, bez nastawienia na efekt zadania - jednakże efekt często zaskakuje twórców.

Arteterapia to twórczy trening, jest to terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to proces poznawania siebie, przygoda z procesem tworzenia oraz z twórczym myśleniem.

Arteterapia wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne. Pozwala zaakceptować siebie i innych. Nadaje sens i wzbogaca życie człowieka niepełnosprawnego. Celem nadrzędnym arteterapii, która obejmuje różne dziedziny życia, w tym także aspekty medyczne, jest zwalczanie skutków choroby. Może ona również zapobiegać jej powstaniu bądź pomagać w jej przezwyciężaniu.

Podczas zajęć z arteterapii zmienia się sposób odbioru świata. Dziecko nabiera przekonania, że każda emocja, nawet najbardziej przykra, nie trwa wiecznie - przemija. Zaczyna więc nabierać dystansu do swoich uczuć i przeżyć, staje się dojrzalsze, mniej zaskoczone, uspokaja się i wycisza. Terapia sztuką pozwala kształtować takie umiejętności jak np.: rozpoznawanie i wyrażanie własnych emocji, wyrażanie ich w sposób akceptowany przez otoczenie. Daje możliwość pozbycia się lęku przed karą za przyznanie się do przeżywania cierpienia.

Efekty arteterapii - podsumowanie:

·         rozwój osobowości,

·         wzrost własnej kreatywności,

·         leczy, zapobiega pogłębianiu się stanów chorobowych,

·         obniża napięcie nerwowe, uspokaja, wycisza,

·         pomaga zrozumieć codzienne problemy,

·         pozwala na pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie,

·         rozwija, pobudza wyobraźnię,

·         pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, oraz w lepszym zrozumieniu siebie,

·         uwalnia od przykrych wspomnień i niepokojów,

·         w wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej - zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje,

·         zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej,

·         rozwijanie własnych działań twórczych,

·         pozawerbalne porozumiewanie się,

·         uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć,

·         zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i docenianym,

·         pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata,

·         poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów,

·         akceptacja siebie i innych,

·         wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa,

·         zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie,

·         wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań,

·         kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic,

·         tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji,

·         relaks, przyjemność, odpoczynek.

Cele arteterapii.

·         Ujawnienie odczuć - proces twórczy (malowanie, rysowanie) ułatwia ujawnienie wypartych często zalegających jakiś czas uczuć, które z różnych względów nie mogą być wyrażane w inny sposób. Są to np. złość, lęk, niepewność, poczucie zagubienia.

·         Oczyszczanie - ujawnienie uczuć w formie plastycznej powoduje jednocześnie pozbycie się ich, co przejawia się często jako uczucie ulgi, lekkości.

·         Uświadomienie - namalowanie swoich uczuć, wyrzucenie ich z siebie powoduje ich uprzedmiotowienie w gotowym wytworze. Autor rysunku poprzez jego oglądanie uświadamia sobie własny sposób przeżywania.

·         Porównanie - w przypadku systematycznie prowadzonych zajęć arteterapii obrazki stają się jakby kroniką zmian zachodzących w uczniu.

Celem arteterapii nie jest stworzenie pięknego dzieła sztuki (choć to także może się zdarzyć) ale przede wszystkim użycie różnych form sztuki, tak by pomóc sobie w osiągnięciu spokoju psychicznego. W wielu momentach życia czujemy się przeciążeni i zmęczeni intensywnością własnych emocji. Jest to trudne dla nas i dla naszych najbliższych. Dzięki arteterapii we wspierających okolicznościach możemy przyjrzeć się własnym napięciom, myślom i uczuciom, zdystansować się do siebie i w efekcie przekroczyć się ku wyższej świadomości. Arteterapia tworzy pomost miedzy świadomością a nieświadomością.

Funkcje arteterapii.

·         Rekreacyjna - przejawia się głównie w tworzeniu warunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie się od codziennych trudności i nabieranie nowych chęci do podejmowania ważnych osobiście problemów życiowych.

·         Edukacyjna - dostarczanie dodatkowych wiadomości pełnej wiedzy i zwiększenie mądrości życiowej. Dzięki temu konkretna osoba zaczyna pełniej orientować się w rzeczywistości, stawiać sobie nowe cele i podejmować najważniejsze problemy i skutecznie je rozwiązywać.

·         Korekcyjna - przekształcenie mniej wartościowych lub wręcz szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe. Może to być, na przykład zmiana negatywnego nastawienia do niektórych problemów szkolnych na pozytywne ustosunkowanie się do nich.

·         Ekspresyjna - ma ona wpływ na ujawnianie tłumionych emocji, a jej oczyszczający charakter pomaga rozładować niekorzystne stany napięcia,

·         Pragmatyczna - służy zapewnieniu jednostce podstawowych potrzeb,

·         Kompensacyjna - ma na celu zaspokojenie nie realizowanych potrzeb jednostki,

·         Poznawcza - uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć

·         Regulacyjna - umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensacji.

Formy arteterapii

·         Biblioterapia - terapia z wykorzystaniem literatury - książek, publikacji literackich, albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy.

·         Choreoterapia - czyli leczenie poprzez taniec w grupie. Obejmuje taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. Wartości lecznicze tańca, które zdecydowało o jego coraz szerszym stosowaniu w psychoterapii, to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi.

·         Dramatoterapia - wykorzystuje różne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról osoby uczestniczące w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię i poczucie sprawstwa; odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, jak i pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania; często posługuje się mitem lub metaforą - w ten sposób możliwe jest uwolnienie się od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie.

·         Muzykoterapia - w procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne, lub nagrania. Muzyka jest bardzo dobrym medium w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji).

Kto może korzystać z arteterapii ?

Nie musisz umieć rysować, malować czy tańczyć. Po prostu przynieś ze sobą swoje uczucia, emocje, marzenia, myśli. Zobaczysz jaki kształt możesz im nadać. Każdy bez względu na wiek, płeć, swoje aktualne samopoczucie i światopogląd może korzystać z jej dobrodziejstw, bowiem bazą dla arteterapii jest sztuka, która poprzez świadome działania artystyczne pozwala na rozwiązanie wielu problemów.

Źródła:
"Arteterapia i jej zastosowanie w pracy z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo."
mgr Katarzyna Mazur
"Arteterapia" Małgorzata Kuśpit
www.linie.opus.org.pl
http://pl.wikipedia.org
www.forumakad.pl
http://klub.chip.pl

Literatura:
Baran Z., Terapeutyczne oddziaływanie sztuki na świat dziecka. W: Sztuka, a świat dziecka. Kida J. (red.) WSP w Rzeszowie. Rzeszów 1991.
Barłóg K., Profilaktyczno - terpeutyczne znaczenie sztuki w pracy z dziećmi z trudnościami. W: Sztuka, a świat dziecka. Kida J. (red.) WSP w Rzeszowie. Rzeszów 1991.
Muraszko B., Arteterapia w szkole. W: Nowa szkoła.1995 nr 3.
Szulc W., Kulturoterapia. Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno oświatowej w lecznictwie. Wydanie Naukowe Akademii Medycznej im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Poznań 1994.
Szulc W. Sztuka i terapia. CMDNŚSM, Warszawa 1993.
Szulc W., Nauczanie sztuki i arteterapia. (red.) Jankowski D., Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna. UAM, Poznań 1996.

Emocje, które wywołują w nas ludzie, zjawiska czy zdarzenia trudno
czasami wyrazić słowami. To, co przeżywamy, jest często niezrozumia
łe dla innych. Choć znamy tyle słów, nie potrafimy nazwać naszych
wewnętrznych stanów. Sztuka może pomóc spojrzeć w głąb siebie,
może również stać się dla wielu osób jedynym środkiem ekspresji
emocjonalnej. Poprzez symbol umożliwia komunikację różnych przekona
ń, konfliktów, urazów. Może pomóc dostrzec, że spontaniczne
i autentyczne wyrażenie siebie jest naprawdę możliwe, co więcej,
możliwa jest także nasza przemiana.

Istota arteterapii

Sztuka jest odzwierciedleniem dziejów całej ludzkości i wartości, ideałów, dążeń, marzeń.
W niej uzewnętrzniają się uczucia i emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne, motywy postępowania i sens działań człowieka, pełni funkcję katharsis. Sztuka jest nieodłącznym atrybutem ludzkiej egzystencji.
Arteterapia jako funkcja sztuki sięga do podstawowych form autoekspresji. Metodę tę może stosować każdy, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia.
Termin arteterapia odnosi się do wykorzystania sztuki w celach diagnostycznych
i terapeutycznych. Należy podkreślić, że dotyczy ona tworzenia, jak również korzystania z istniejących działań twórczych.
Zajęcia kreatywne mogą przyczynić się do ekspansji i rozwoju osobowości, są także elementem dającym siłę. Arteterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu się stanów chorobowych, wpływa na rozwój zdolności, które mają urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka.
Pomaga uzewnętrznić emocje, myśli, pragnienia, spojrzeć na nie z bliska oraz pomóc w dostrzeżeniu ich przez innych i wychowawców i rodziców.
Jest zatem formą komunikacji.
Podczas zajęć z arteterapii modyfikacji ulega sposób odbioru świata. U dziecka wytwarza się przekonanie, że każda emocja, nawet ta straszna i przykra, nie trwa wiecznie, lecz przemija.
Dziecko zatem nabiera dystansu do swoich uczuć i przeżyć, staje się dojrzalsze, mniej zaskoczone i uspokojone. Sytuacja taka często występuje u dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, gdzie nie ma miejsca na jawne wyrażanie emocji, dlatego często są one tłumione lub wyrażane w niewłaściwy sposób. Taka postawa wyrasta z przekonania, że nie można innym okazywać słabości,  mówić o swoich sprawach i kłopotach.
Arteterapia pozwala kształtować inteligencję emocjonalną, a zatem takie umiejętności jak:
 rozpoznawanie własnych emocji oraz wyrażanie ich w sposób akceptowany przez
innych i, co najważniejsze, daje możliwość pozbycia się lęku przed karą za przyznanie się do przeżywania cierpienia.
Sztuka pełni ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka i pomaga ujawnić stłumione stany emocjonalne przejmując nad nimi kontrolę, w bezpieczny sposób uwalnia od napięć, działa na różne sfery życia psychicznego (intelekt, procesy poznawcze, sferę emocjonalną).
Pełni funkcję kompensacyjną, wzmacnia samoocenę i poczucie własnej wartości.
Dla dzieci z trudnościami często jest jedyną szansą na komunikację ze światem i innymi ludźmi.
Arteterapia obejmuje następujące obszary działań: muzykoterapia, choreoterapia, teatroterapia, terapia przez sztuki plastyczne (grafika, malarstwo, rzeźba), biblioterapia.
Założenia teoretyczne arteterapii opierają się na odmiennych właściwościach tych dziedzin, co wynika z faktu, że oddziaływanie wielu form sztuki jest różnorodne w odniesieniu do poszczególnych osób.

Muzykoterapia
Muzykoterapia obejmuje oddziaływanie za pomocą muzyki i jej elementów (dźwięku oraz rytmu) na sferę emocjonalną oraz na ekspresję komunikatów niewerbalnych. Muzyka jest nośnikiem treści o różnym charakterze. Może działać uspokajająco, ale też aktywizująco i pobudzająco.
Wywołuje różne doznania i reakcje, wpływa na zmianę aktywności systemu nerwowego, napięcia mięśniowego, przyśpiesza przemianę materii, modyfikuje oddychanie.
Dostarcza wielu przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń, poprawia samopoczucie, zapobiega apatii i nudzie. Pod wpływem muzyki dziecko może zmieniać swoje reakcje, które stopniowo stają się mniej chaotyczne i bardziej uporządkowane.
Wyjątkowe walory muzyki w terapii najwcześniej zauważyli psychologowie. Przy jej odbiorze, oprócz receptorów słuchowych, włączane są impulsy motoryczne, wyobraźnia, wzrok, węch, dotyk i smak, dlatego zaliczana jest do silnie ekspresyjnie działających na człowieka środków niewerbalnych. (Żychowska, 1999).
Wartość terapeutyczną ma zarówno percepcja muzyki (odbiór), jak też muzykoterapia czynna, a zatem tworzenie. Najbardziej podstawową formą muzykowania jest akompaniowanie do śpiewu. Wykorzystuje się tutaj naturalne instrumenty, takie jak: klaskanie, tupanie; zachęca się również do  posługiwania tamburynami, kastanietami, bębenkami, klawesynami.
Instrumenty kształtują wrażliwość na barwę, rozwijają poczucie rytmu, wyobraźnię muzyczną oraz twórczość, uczą koncentracji uwagi oraz dyscypliny.
Do ilustracji stanów psychicznych stosuje się także tworzenie dialogów i portretów muzycznych.
Przy ich pomocy dziecko może przedstawić uczucia, doświadczenia, obrazy, umożliwia tworzenie symboli.
Ta forma sztuki jest prawdziwym spotkaniem między osobami, gdzie każdy uczestnik jest autentyczny i szczery.

Choreoterapia
Ta forma muzykoterapii zwana jest również tańcem leczniczym. Ruch jako forma sztuki służy rozmaitym celom:

·             ma pomóc w rozwoju ciała, jego uzdrowieniu,

·             doskonali ruchy poprawiając ich wyrazistość i elastyczność.

Taniec natomiast wspomaga kompleksową rehabilitację poprzez poprawę harmonii, elegancji i estetyki ruchów.

Ruch jest jedną z naturalnych potrzeb dziecka. Wpływa na rozwój zarówno fizyczny, jak i psychiczny.
W metodzie tej stosuje się zatem taniec, ćwiczenia ruchowo-muzyczne o stopniu trudności dostosowanym do rodzaju dysfunkcji fizycznych uczestników. Podczas zajęć ćwiczy się koordynację ruchową, poczucie  rytmu, harmonii. Ma to ogromne znaczenie w uzyskaniu kontaktu z własnym ciałem, odblokowaniu miejsc,  gdzie została uwięziona energia, odkryciu potrzeb.
Wszystkie te aspekty wpływają na poprawę kontaktów z otoczeniem i w tym sensie możemy
mówić o społecznym znaczeniu tańca.

Teatroterapia
Z tańcem leczniczym łączy się kolejny rodzaj terapii, w którym także wykorzystuje się ruch. W metodzie tej  stosuje się psychodramę, za pomocą której odgrywa się traumatyczne zdarzenia z przeszłości, których skutki nie zostały odreagowane. Psychodrama ma spełniać rolę katharsis zarówno dla widza, jak i aktora.
Dzięki niej uwalniane są lęki oraz ekspresja często silnych emocji. Podstawę tej metody stanowi fikcyjna,  wyobrażeniowa sytuacja.
Powstaje ona wówczas, gdy grupa osób we wspólnej przestrzeni przedstawia określone zdarzenie, używając swoich ciał i głosów jako środków wyrazu. Istota psychodramy wiąże się z pojęciem ekspresji oraz zabawy, dlatego z dużym zaangażowaniem uczestniczą w niej dzieci.
W zabawie bowiem dziecko zaspokajając obecne potrzeby, jednocześnie przygotowuje się do życia w przyszłości. Kompensuje to, czego nie może osiągnąć w rzeczywistości, używając fantazji.
Metoda ta ma na celu kształcenie samodzielności w myśleniu oraz działaniu, aktywnej i otwartej postawy wobec otoczenia, pogłębienie odczuć emocjonalnych, wzbogacenie wyobraźni oraz rozwój osobowości.
Podczas zajęć dramowych dziecko nabiera dystansu do własnych przykrych przeżyć, co pomaga mu rozumieć siebie i innych. W ten sposób uczy się elastyczności w działaniu oraz reakcji na różnego typu sytuacje.
Wzbogacenie, urozmaicenie doświadczeń życiowych pomaga mu w lepszy sposób wykorzystać własne możliwości oraz odkryć możliwości innych. W teatroterapii zaprasza się również do współpracy zawodowych aktorów.

Ekspresja plastyczna
Jest to najbardziej powszechna forma terapii, w której stosuje się szereg różnorodnych technik:

·             malowanie zarówno pędzlem, jak i palcami, stopami,

·             rysowanie,

·      ...