Znaczenie introspekcyjne.pdf

Stanisław Judycki

Znaczenie introspekcyjne: metafizyczne aspekty semantyk i *

Każdy, kto nieco dłużej miał do czynienia z filozofią w ogóle, a z filozofią współczesną w

szczególności, zdaje sobie sprawę, jak bardzo trudno jest podać treść pojęcia znaczenia, jak wiele

istnieje teorii znaczenia, jak rozgałęziona i wielowarstwowa jest współczesna dyskusja na ten temat. 1

Moim celem będzie kolejna próba podania treści tego pojęcia przy założeniu, że maksymalna

kondensacja rozważań, jaką chciałbym osiągnąć, będzie wystawiona na zarzuty pominięcia wielu

ważnych aspektów tej wielce skomplikowanej dyskusji. Wydaje się jednak, że nawet za cenę bycia

oskarżanym o pewien rodzaj naiwności, trzeba niekiedy spróbować czegoś, co przekracza

stwierdzenie, że jest to kwestia skomplikowana.

Ogólnie dziś akceptowany fakt, że filozofia współczesna dokonała tzw. zwrotu

lingwistycznego , 2 może być rożnie diagnozowany co do swoich przyczyn. Chyba najważniejszą z nich

była próba przeniesienia ciężaru rozważań filozoficznych z trybu wprost (trybu czysto

przedmiotowego) na tryb dotyczący znaczenia. Gdy przyjmie się punkt widzenia dyskursu

dotyczącego znaczenia, to można twierdzić, że wszystkie dawniejsze metody filozoficzne grzeszyły

zbytnim optymizmem. Dawniej pytano bowiem wprost (i takiej też odpowiedzi oczekiwano), czym

jest substancja, przyczyna, czas, świadomość, dobro itd. Dzisiaj preferuje się natomiast tryb rozważań

filozoficznych, w którym pyta się, jakie znaczenie i w jakim rodzaju dyskursu mają substancja,

przyczyna, czas, świadomość, dobro itd. Czy chodzi o dyskurs potoczny, naukowy, filozoficzny,

dyskurs należący do tej lub innej epoki kulturowej. Radykalna interpretacja tego ‘znaczeniowego’

podejścia do filozofii chciała widzieć w trybie znaczeniowym metodę uleczenia wszystkich aporii

filozoficznych. Spodziewano się, że gdy tradycyjne problemy filozoficzne przeformułuje się na język

znaczeń należących do dyskursu potocznego, to przywróci się występującym w nich pojęciom ich

potoczne znaczenia, a przez to i aporie filozoficzne zostaną nie tyle może rozwiązane, co raczej

zlikwidowane. Z punktu widzenia dalszego biegu dziejów filozofii, to optymistyczne oczekiwanie

terapeutyczne trzeba było jednak uznać za całkowitą pomyłkę.

Innej przyczyny zmiany trybu dyskursu filozoficznego na znaczeniowy można upatrywać w

duchu kantowskich ‘krytyk’, tzn. w ich wstrzemięźliwości co do możliwości poznawczych umysłu

 Poniższy tekst został opublikowany w: „Roczniki Filozoficzne” (51)2003, z.1, s. 5-52.

1 Por. S. Blackburn. Spreading the Word . Oxford: Oxford University Press 1984; J. Fodor. Psychosemantics:

The Problem of Meaning in the Philosophy of Mind . Cambridge, MA: MIT Press 1987; R. Cummins . Meaning

and Mental Representation . Cambridge, MA: MIT Press 1989; C. McGinn . Mental Content . Oxford:Blackwell

1989; R. Larson, G. Segal. Knowledge of Meaning: An Introduction to Semantic Theory . Cambridge, MA: MIT

Press 1995.

2 Mówienie o zwrocie lingwistycznym łączy się zazwyczaj z publikacją zbioru artykułów pt. The Linguistic

Turn: Recent Essays in Philosophical Method . Red. R. Rorty. Chicago, Il: The Univeristy of Chicago Press 1967

(1992 2 ).

ludzkiego, a mówiąc mocnej, w agnostycznym zapatrywaniu Kanta na możliwość rozstrzygnięcia

problemów filozoficznych. Pochodną tego kantowskiego agnostycyzmu był weryfikacjonistyczny

program Koła Wiedeńskiego. 3 Jego radykalne hasło głoszące, że znaczenie dowolnego wyrażenia

równa się możliwości jego weryfikacji zmysłowej, okazało się wprawdzie niemożliwe do

przeprowadzenia w różnych dziedzinach wiedzy naukowej, lecz ukryty weryfikacjonizm żyje do dziś. 4

Przyczyny szerokiego zainteresowania pojęciem znaczenia we współczesnej filozofii są więc dwie.

Pierwsza jest bardziej partykularna, tzn. pojęcie znaczenia jest rzeczywiście fundamentalnie doniosłe

dla teorii lingwistycznych (empirycznych i filozoficznych). Jest też doniosłe dla teorii umysłu i innych

gałęzi filozofii. Po drugie jednak, jest ono dzisiaj uważane za aż tak ważne dlatego, że współczesna

filozofia preferuje znaczeniowy tryb rozważań w stosunku do trybu czysto przedmiotowego.

W poniższych rozważaniach będę starał się uzasadnić dwie tezy. Po pierwsze, że znaczenie

jest czymś mentalnym. Gdyby nie było umysłów w świecie, nie byłoby również znaczeń. Po drugie,

że znaczenie mentalne, nazywane przeze mnie znaczeniem introspekcyjnym, nie da się wyjaśnić w

terminach naturalistycznych. 5 Całość argumentacji na rzecz tych dwóch tez będzie się składała z

3 Weryfikcjonistyczna teoria znaczenia uznawała, że jakiekolwiek zdanie jest tylko wtedy sensowne

epistemicznie, gdy może zostać zweryfikowane lub sfalsyfikowane w doświadczeniu (zmysłowym). Nie

chodziło jednak o konkluzywną weryfikację, gdyż ogólne prawa i hipotezy należące do nauki nie są logicznie

dedukowalne z jakiejkolwiek ilości świadectw doświadczeniowych. Miało chodzić tylko o istnienie

empirycznych świadectw za lub przeciw jakiemuś twierdzeniu, a nie o implikację logiczną. Zdanie jest więc

sensowne wtedy, gdy jest w zasadzie weryfikowalne w powyższym znaczeniu. Nie musi ono jednak być

weryfikowalne (falsyfikowalne) technicznie, tzn. aktualnie nie muszą istnieć środki techniczne pozwalające na

sprawdzenie go. Gdy jakieś zdanie nie spełnia tego warunku, to nie istnieje w stosunku do niego żadne

kognitywnie doniosłe pytanie. Por. W. Stegmüller. Moderner Empirismus: Rudolf Carnap und der Wiener Kreis

i Grundlagenforschung und analaytische Philosophie der Gegenwart . W: W. Stegmller. Hauptströmungen der

Gegenwartsphilosphie . Stuttgart: Alfred Krner Verlag, t.1 1989 7 , s. 351-428 i 429-523. W kształtowaniu się

poglądów Koła Wiedeńskiego istotną rolę odegrała książka M. Schlicka Allgemeine Erkenntnislehre . Berlin:

Verlag von Julius Springer 1925 2 .

4 Jednną z postaci werfikacjonizmu jest współczesny antyrealizm. Za antyrealistyczne uznaje się dzisiaj np.

następujące tezy: (a) prawda da się zdefiniować wyłącznie w terminach epistemicznych, (b) nie istnieje

niebezpieczeństwo sceptycyzmu, (c) znaczenie wyrażeń da się wyjaśnić z pomocą warunków ich weryfikacji, (d)

prawo wyłączonego środka nie musi być powszechnie akceptowane, (e) analiza redukcyjna (dotycząca np.

statusu obiektów fizycznych) jest możliwa. To, że znaczenie wyrażeń można wyjaśnić za pomocą warunków ich

weryfikacji, znaczy tyle, iż nie mogą istnieć sensowne wyrażenia, które radykalnie przekraczają warunki ich

(zmysłowego) sprawdzania. Wyrażenia typu ‘Nicość nicuje’ czy ‘Absolut istnieje’ byłby według powyższego

kryterium bezsensowne. Por. T. Szubka. Trzy formy współczesnego antyrealizmu . “Kwartalnik Filozoficzny”

26:1998 s. 5-33.

5 Ciekawą systematyzację dyskusji dotyczącej natury znaczenia można znaleźć u McGinna (C. McGinn,

Problems in Philosophy. The Limits of Inquiry . Oxford: Blackwell 1993 s. 62-78.) Twierdzi on, że trzema

najważniejszymi cechami znaczenia są, po pierwsze, ‘płodność’ ( fertility ): nawet najprostsze słowa czy pojęcia

generują gigantyczny zasób potencjalnych zastosowań. Znacznie charakteryzuje się więc specyficznym

rodzajem ogólności. Drugą cechą znaczenia, jest jego swoista nieuchwtywalność, tzn. wydaje się, że nie istnieje

nic, z czego znaczenie mogłoby się składać; jest ono raczej czymś, co można porównać do chmury otaczającej

pojedyncze słowo. Po trzecie, znacznie zawiera w sobie element normatywności, a mianowicie znaczenie

implikuje pojęcie poprawnego zastosowania do określonego zakresu przedmiotów, a wraz z tym pojęcia prawdy

i fałszu. Biorąc pod uwagę te trzy cechy znaczenia McGinn stara się pokazać, że żadnej z dotychczasowych

teorii znaczenia nie udało się go wyjaśnić. Przez teorie wyjaśniające znaczenie McGinn rozumie stanowiska

przyjmujące, że posiadanie pewnego atrybutu semantycznego musi oznaczać spełnianie takich a takich

warunków, same zaś te warunki zostają już natomiast określone za pomocą terminów, które nie są wyraźnie

semantyczne. Znaczenie jest więc możliwe dlatego, że jest przypadkiem czegoś innego, co samo jest

(przynajmniej relatywnie) nieproblematyczne. Tego rodzaju próby wyjaśnienia znaczenia reprezentują, po

pierwsze, teorie identyfikujące znaczenie z obrazami mentalnymi. Było to stanowisko u przedstawicieli

trzech części. W części pierwszej zaprezentuję syntetyczny przegląd różnych stanowisk dotyczących

natury znaczenia oraz podam pozytywną charakterystykę znaczenia introspekcyjnego. W części

drugiej przedstawię krytykę tzw. symbolicznej teorii umysłu zaprezentowaną przez L. BonJoura w

jego ostatniej książce pt. Defense of Pure Reason . 6 Natomiast w części trzeciej postaram się uzupełnić

i rozszerzyć krytykę Bonjoura wykazując, dlaczego niemożliwa jest naturalistyczna teoria znaczenia.

Tutaj też będzie omówiona argumentacja na rzecz tezy, że teoria znaczenia domaga się

nienaturalistycznej teorii umysłu.

Wydaje się, że w olbrzymiej literaturze dotyczącej pojęcia znaczenia nie są wyraźnie

oddzielane następujące problemy. Problem samych własności znaczenia jako znaczenia nie jest

dostatecznie jasno przeciwstawiany zagadnieniu wyjaśniania genezy znaczenia i zagadnieniu

kryteriów przypisywania znaczenia. Rozważania dotyczące genezy znaczenia mogą mieć charakter

brytyjskiego empiryzmu. Jest to podejście pierwszoosobowe do natury znaczenia. Drugim rodzajem wyjaśnienia

znaczenia są te teorie, które używają pojęć bardziej obiektywnych, tzn. kauzalnych, teleologicznych czy

nomologicznych. Za reprezentatywne dla tego nurtu McGinn uznaje następujące książki: F. Dretske, Knowledge

and the Flow of Information . Cambridge, MA: MIT Press 1981; R. Millikan, Language, Thought and Other

Biological Categories . Cambridge, MA: MIT Press 1984; J. Fodor , A Theory of Content and Other Essays .

Cambridge, MA: MIT Press 1990. Trzecioosobowym (behawioralnym) rodzajem wyjaśniania znaczenia jest

podejście, w którym twierdzi się, że znacznie jest kwestią dyspozycji do używania pewnych słów, kwestią ról

funkcjonalnych, jakie słowa te pełnią, kwestią procedur weryfikacji i falsyfikacji. Tutaj głównymi

reprezentantami są: W.V.O Quine, Word and Object . Cambridge, MA: MIT Press 1960 i M. Dummmett, What

is Theory of Meaning . W: Mind and Language: Wolfson College Lectures 1974 . Red. S. Guttenplan. Oxford:

Clarendon Press 1975. Inni według McGinna idą jeszcze głębiej w obiektywistycznej redukcji znaczenia i

szukają go w neuronalnej architekturze mózgu, np. McClelland and D. Rumellhart, Parallel Distributed

Processing:Explorations in the Microstructure of Cognition , Cambridge, MA: MIT Press 1986. Istnieje też

podejście rezygnujące z konstytutywnych wyjaśnień znaczenia, a zmierzające tylko do pokazania, jak

podstawowe jednostki znaczeniowe prowadzą - zgodnie z pewnymi regułami – do powstania całości bardziej

złożonych. Dla tego typu teorii ustalenie semantycznych relacji kompozycjonalności staje się ważniejsze niż

wyjaśnienie źródła znaczenia elementów podstawowych, np. D. Davidson, Inquiries into Truth and

Interpretation . Oxford: Clarendon Press 1984. Oprócz prób wyjaśnienia znaczenia istnieją też podejścia

stwierdzające, że znacznie jest tak fundamentalnym składnikiem świata, iż nie da się go wyjaśnić za pomocą

czegokolwiek innego. To było stanowisko rozważane przez McGinna we wcześniejszej jego książce

Wittgenstein on Meaning . Oxford: Blackwell 1984. Natomiast interpretacja nazywana przez McGinna magiczną

uznaje znaczenie za coś pozaświatowego, ponadnaturalnego (za coś w rodzaju telepatii). Wreszcie zaś możliwy

jest nihilizm w teorii znaczenia twierdzący, że albo nie istnieją żadne fakty dotyczące tego, co rzeczywiście

znaczą nasze słowa, albo że opisy syntaktyczne powinny nam wystarczyć, albo że atrybucje semantyczne są

czysto instrumentalne, albo wreszcie, że mówienie o znaczeniu jest niejasnym ‘gadaniem’ i trzeba je

wyeliminować z naukowego obrazu świata, np. W.V.O. Quine, Word and Object ; S. Stich. From Folk

Psychology to Cognitive Science . Cambridge, MA: MIT Press 1983. D. Dennett, The Intentional Stance .

Cambridge, MA: MIT Press 1989. Sam McGinn uważa, że ze względu na płodność (ogólność),

nieprzedmiotowość i normatywność znaczenia żadna z tych prób wyjaśnienia znaczenia nie jest zadowalająca.

Sądzi jednak (zgodnie ze swoim, jak je nazywa, stanowiskiem transcendentalnego naturalizmu), że chociaż

nasze ludzkie zdolności kognitywne nie pozwalają nam zrozumieć, na czym polega znacznie, to jednak musimy

przyjąć, że jest ono jednak jakoś naturalnie (biologicznie) zakotwiczone w naszym umyśle. Jest to teza

stwierdzająca irracjonalność epistemologiczną, lecz nie metafizyczną pojęcia znaczenia. Tutaj będę starał się

uzasadnić stanowisko, że rzeczywiście znacznie nie jest żadnym przedmiotem (zgodnie z drugą cechą znaczenia

podaną przez McGinna), ale że inne, bezpośrednio ujawniające się cechy znaczenia, pozwalają na wyciągniecie

ważnych, antynaturalistycznych wniosków na temat natury naszego umysłu. Będę więc podtrzymywał tezę o

niesprowadzalności znaczenia do czegokolwiek innego, ale z tego nie będę wyciągał pesymistycznego wniosku

McGinna, że aby powiedzieć coś ważnego na temat znaczenia, musielibyśmy znać (rozumieć) ‘jak’ powiązania

między umysłem a znaczeniem.

L. BonJour . Defense of Pure Reason; A Rationalist Account of A Priori Justification . Cambridge: Cambridge

University Press 1998.

bądź próby wskazania na pewien rodzaj mechanizmu powodującego powstanie znaczenia w umyśle,

bądź charakter (nie-genetycznej) próby wyjaśnienia znaczenia przez sprowadzenie go do innych

przedmiotów (do innych pojęć). Jako wyjaśnienie genezy znaczenia w umyśle podawano ‘mechanizm’

abstrahowania (jest to chyba najbardziej dawne wyjaśnienie znaczenia). Teoria abstrakcji zakłada, że

umysł ludzki dysponuje ‘mechanizmem’ pomijania pewnych treści a zatrzymywania innych, co

prowadzi do zaistnienia treści w umyśle wyposażonych we własności ogólności i abstrakcyjności.

Teorię tę, o czym się często zapomina, łączono z tezą, że umysł abstrahując dokonuje jednocześnie

transformacji (dematerializacji) własności przedmiotów, nadając własnościom istniejącym poza

umysłem sposób istnienia swoiście mentalny. Teoria abstrakcji i transformacji (dematerializacji)

posiadała swoje początki w filozofii Arystotelesa i była kontynuowana przez filozofów

średniowiecznych . 7 Innym mechanizmem mającym odpowiadać za genezę znaczenia mentalnego był

mechanizm asocjacji. Teoria ta, głoszona przez brytyjskich empirystów, uznaje, że znaczenie jest ideą

skojarzoną z słowem. Jeszcze innym tradycyjnym wyjaśnieniem znaczenia są argumenty mające

przekonywać, iż znaczenia posiadające podstawową doniosłość dla możliwości procesu uczenia się

nie pochodzą z doświadczenia w wyniku działania pewnego mechanizmu, lecz że są wrodzone. W ten

sposób wrodzone byłby tzw. ‘prymitywy semantyczne’, np. pojęcie obiektu, pojęcie przyczyny itp.,

natomiast reszta znaczeń powstawałaby w umyśle w oparciu o doświadczenie, mechanizmy asocjacji i

uczenie się. Istnieje też radykalna wersja tego stanowiska stwierdzająca, iż wszystkie mechanizmy i

wszystkie znaczenia (pojęcia) są wrodzone . 8

Dominujące współcześnie teorie znaczenia programowo unikają odwoływania się do,

uważanych z tajemnicze, takich pojęć jak abstrakcja i związana z nią (dematerializująca)

transformacja. Preferowane są natomiast teorie próbujące wyjaśnić znaczenie przez odwołanie się do

pojęć naturalnych. Przeważają podejścia wykorzystujące pojęcie przyczynowości fizycznej, czyli tzw.

kauzalne teorie znaczenia. Próbuje się także rozwiązań opartych na teorii ewolucji biologicznej, czyli

tzw. teleologicznych teorii znaczenia. Niekiedy te dwie koncepcje są głoszone łącznie. Osobnym

podejściem jest tzw. semantyka ról konceptualnych. Jest to uogólnienie sławnej teorii głoszonej przez

L. Wittgensteina, że znaczenie danego wyrażenia pochodzi ze sposobu jego używania w języku

7 Należące do repertuaru myśli scholastycznej wyrażenie ‘ species intelligibilis ’ odpowiada temu, co dzisiaj

nazywa się mentalną reprezentacją pojęciową. Jest to twór mentalny, niezmysłowy i niematerialny. Uważano

jednak, że poprzedza go inny element należący do umysłu, a mianowicie tzw. ‘ phantasma ’. Wyrażenie to miało

oznaczać ‘projekcję’ rzeczy materialnej w ludzką zmysłowość, odcisk zmysłowy odpowiadający spostrzeganej

rzeczy fizycznej. Już jednak ‘ phantasma ’ była według filozofów średniowiecznych czymś niematerialnym:

„Phantasmata sunt similitudinis sensibles, sed hoc differunt ab eis, quia sunt praeter materiam” (Tomasz z

Akwinu. Comm. de an. III, lect . 13, 178b. W: Sancti Thomae de Aquino Opera omnia, Cura et studio Fratrum

Praedicatorum , t. XLV, Sententia Libri De anima , Roma 1984).

8 Pewne sformułowania Fodora i Chomsky’ego wydają się sugerować, że za wrodzone uważają oni wszystkie

pojęcia lub całą wiedzę lingwistyczną. Jeśli chodzi o stanowisko Chomsky’ego por. przypis 22. Fodor twierdzi,

że wrodzoność wszystkich pojęć miałaby wynikać m.in. z tego, że proces uczenia się pojęć jest

przedsięwzięciem holistycznym. Aby wiedzieć, że X znaczy Y, trzeba już dysponować jakąś wiedzą, aby

wyrazić X. Każde więc uczenie zakładałoby już uprzednie posiadanie innych pojęć. W odróżnieniu od Fodora

Chomsky uważa, że wrodzone są tylko podstawowe mechanizmy lingwistyczne. Por. J. Fodor. The Language of

Thought . New York: Thomas Y. Crowell, Co. 1979.

naturalnym . 9 Semantyka ról konceptualnych interpretuje to jako tezę, że znaczenie symbolu (napisu)

bierze się z jego interakcji z innymi symbolami (napisami) w umyśle. Interakcje te mają mieć

charakter komputacyjny. Kauzalna teoria znaczenia, teleologiczna teoria znaczenia oraz semantyka

ról konceptualnych stanowią dziś trzy główne teorie naturalistyczne mające wyjaśniać znaczenie

mentalne. Te trzy teorie zostaną szerzej omówione i skrytykowane w drugiej i trzeciej części tego

artykułu.

Naturalistyczne próby wyjaśnienia znaczenia nie muszą się odwoływać do pewnego

mechanizmu (czy to będzie abstrakcja, asocjacja czy przyczynowość), lecz mogą polegać na

usiłowaniu sprowadzenia znaczenia do innych, jak się wtedy zakłada, lepiej zrozumiałych lub łatwiej

definiowalnych pojęć. Teoria znaczenia reprezentowana przez D. Davidsona 10 nawiązuje do

fizykalistycznego (naturalistycznego) programu semantycznego sformułowanego przez A. Tarskiego.

Tarski starał się stworzyć naukową semantykę, to znaczy taką, która mogłaby sprostać ideałowi

fizykalistycznego ujednolicenia nauk głoszonemu przez Koło Wiedeńskie. 11 Drugim jego celem było

skonstruowanie modelu dla logiki zwierającej predykaty i kwantyfikatory. Aby osiągnąć te dwa cele

Tarski postanowił zdefiniować wszystkie pojęcia semantyczne za pomocą pojęcia prawdy, a samą

prawdę za pomocą pojęcia spełniania. Z kolei pojęcie spełniania zostało przez niego określone

wyłącznie poprzez pojęcia logiko-matematyczne. Dodatkowo starał się o rozwiązanie tzw. antynomii

kłamcy . 12 Tarski sądził, że prawdę da się w ten sposób zdefiniować tylko dla pewnych języków

sztucznych. Davidson zradykalizował to stanowisko twierdząc, że techniki Tarskiego dadzą się

zastosować również do języków naturalnych i że teoria prawdy w stylu Tarskiego, zaaplikowana do

języków naturalnych, stanie się teorią znaczenia dla tych języków. Tego rodzaju program wydaje się

Z innych publikacji Tarskiego, oprócz głównej pracy Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych

(Warszawa 1933), można wymienić: O ugruntowaniu naukowej semantyki , w: “Przegląd Filozoficzny” 39

(1936), s.50-57; The Semantic Conception of Truth, w: “Philosophy and Phenomenological Research” 4(1944),

s.341-376; Logic, Semantics and Metamathematics , Indianapolis 1983 2 .Tylko raz w artykule z 1936 r. Tarski

nawiązuje do fizykalizmu Koła Wiedeńskiego wspominając, że chciałby zharmonizować semantykę z

postulatami jedności nauki i fizykalizmu. Chociaż często pisał, że jego dążeniem jest zdefiniowanie pojęć

semantycznych za pomocą pojęć niesemantycznych, to nigdy, poza uwagą z 1936 r., nie twierdził, że

ostatecznym celem, do którego zmierza, jest słownik fizykalistyczny. Terminy ‘fizykalizm’ i ‘jedność nauki’

zostały ukute w latach 1930-tych przez O. Neuratha i spopularyzowane przez R. Carnapa. Tarski znał pisma

Neuratha.

12 Celem Tarskiego było skonstruowanie pojęcia prawdy dla języków formalnych, w których da się precyzyjnie

oddzielić język przedmiotowy od metajęzyka. Punkt wyjścia stanowiła konstatacja, że na terenie języka

potocznego tego rodzaju oddzielenie nie da się ściśle przeprowadzić. Z tego powodu może on być źródłem tzw.

antynomii semantycznych (takich np. jak sławna antynomia ‘kłamcy’, podana już przez filozofów starożytnych).

Korespondencyjna definicja prawdy mówiąca, że zdanie jest prawdziwe, jeżeli jest tak, jak ono głosi, prowadzi

do trudności w określeniu prawdziwości zdania: ‘Zdanie, które teraz piszę, jest fałszywe’. Jeżeli jest ono

prawdziwe, to jest tak, jak zdanie to głosi, czyli jest ono fałszywe. Jeżeli zaś jest ono fałszywe, to nie jest tak, jak

ono głosi, czyli jest prawdziwe. Powstaje więc sprzeczność: zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest

fałszywe. Rozwiązaniem jest według Tarskiego zwrócenie uwagi, że prawda i referencja są wyrażeniami

metajęzykowymi, a więc że żadne zdanie nie może dostarczać sobie samemu metajęzykowej kwalifikacji

prawdziwości lub fałszywości. Kwalifikacja tego rodzaju może być wypowiadana tylko w metajęzyku w

stosunku do danego języka przedmiotowego.

9 Ta teoria jest zazwyczaj łączona z tzw. późnym Wittgensteinem z okresu Dociekań Filozoficznych , jednak u

Wittgensteina można znaleźć też następującą uwagę: „The mistake is to say that there is anything that meaning

something consists in.” (L. Wittgenstein. Zettel . Oxford: Blackwell 1981).

10 Por. D. Davidson, Inquiries into Truth and Interpretation .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: