transcendentalia.pdf

TRANSCENDENTALIA (od łac. transcendere – przekraczać, wykraczać

poza, przewyższać) – powszechne i konieczne właściwości tego, co realnie

istnieje (bytów), rozumiane analogicznie, dotyczące sposobu istnienia bytów;

podstawowe struktury poznawcze, w których wiedza o rzeczywistości

ujmowana jest w procesie poznania metafizycznego; wyrażenia językowe o

nieograniczonym zakresie orzekania.

Z HISTORII NAZWY „ TRANSCENDETALIA ”. Do języka filozoficznego łac. termin

„transcendentalia” wszedł w średniowieczu. Albert Wielki jako pierwszy użył

słowa „transcendere” na zbiorcze określenie takich pojęć, jak: jedno, rzecz,

odrębność („[...] genera transcendit ut est, res, unum et aliquid” – Liber de

praedicabilibus , 4, 3) . W łacinie średniowiecznej słowa „transcendentalia”

używano jako nomen defectivum (plurale tantum). W formie przymiotnikowej

– „transcendentalny” – oznacza powszechne właściwości bytów, które obok

przyczyn są celem poznania metafizycznego. Terminu „ens transcendens”

(„transcendentny”) użył (prawdopodobnie) po raz pierwszy św. Augustyn w

De civitate Dei (VIII 6); występuje też u Boecjusza w De consolatione

philosophiae (c. V). U obu autorów oznacza byt, który radykalnie różni się od

innych i wykracza poza rzeczywistość ziemską. Pod pojęciem bytu

transcendentnego rozumiano Boga lub taki byt, który przekracza kategorie

bytowe.

W starożytnej i średniowiecznej literaturze filozoficznej zamiast terminu

„transcendentalia” używano takich wyrażeń, jak „passiones entis”,

„transpraedicamenta”, „passiones per se”, „modi entis”, „vehementia entis”,

„iudicia virtualia”.

Z HISTORII INTERPRETACJI TRANSCENDETALIÓW . W historii filozofii można

wskazać 2 nurty interpretacji t.: a) dążenie do pozytywnej determinacji t. i ich

funkcji w poznaniu metafizycznym; b) odrzucanie obiektywnych właściwości

bytu, a transcendentalnych w szczególności, aż do zastępowania ich

antytranscendentaliami – myśl XVII w. można uznać za punkt zwrotny dla tej

interpretacji (L. J. Elders, Die Metaphysik des Thomas von Aquin in

historischer Perspektive , I 51 n.).

Interpretacja pozytywna. Zanim termin „transcendentalia” został

użyty na określenie istotnych właściwości bytów, mówiono o tzw. jakościach

prostych, które określano łac. terminem „passiones”, a gr.  [pathe]. W

Transcendentalia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Parmenidesowej definicji bytu wyszczególnione zostały istotne właściwości

bytu, wśród nich takie jak wieczność, jednia, tożsamość, pełnia,

niepodzielność, nieskończoność. Wprawdzie Parmenides wyróżnionych cech

nie nazywał transcendentalnymi, jednak wskazał na owe właściwości jako

powszechne i zamienne z bytem.

Kolejny etap w wyodrębnianiu powszechnych właściwości bytów łączy

się z poszukiwaniem i odkryciem tzw. najwyższych orzeczników i rodzajów

oraz definicji ujmujących istotę rzeczy. Odkrycie to przypisuje się Platonowi,

jednak korzeniami sięga ono filozofii Sokratesa.

Do sokratejsko-platońskich koncepcji najszerszych orzeczników i

rodzajów nawiązał Arystoteles. Odrzucił jednak redukowanie wyrażeń: jedno,

dobro, prawda – do najwyższych orzeczników. W III księdze Metafizyki ,

nawiązując do pitagorejczyków i do Platona, napisał: „Jeśli [...] jest jedno jako

takie i byt jako taki, to z konieczności ich istotą musi być odpowiednio jedno i

byt, gdyż nie ma niczego innego, co jest tak powszechnie orzekane, jak tylko

one same. [...] wyłania się poważna trudność, jak może być jeszcze coś innego

poza nimi” ( Met. , 1001 a 28–32).

Tekst z IV księgi Metafizyki przynosi pozytywną odpowiedź na pytanie,

czym są wg Arystotelesa byt, jedno – wyrażenia te zostały nazwane przez

Arystotelesa „istotnymi atrybutami” (   ’  [hypárchonta kath'

hautó], „passiones per se” – Met. , 1003 a 20). Jako takie wskazują na

właściwości tkwiące w naturze istoty bytu – substancji. W łac. przekładzie frg.

IV księgi Metafizyki sugeruje takie właśnie rozumienie t.: „Quoniam ergo unius

inquantum est unum, et entis inquantum est ens, eaedem secundum se

passiones sunt (  ’    [kath' hautá esti pathe])” (tamże, 1004 b 5–

6). Atrybuty te, jako istotne właściwości substancji, wskazują przede

wszystkim na sposób jej bytowania.

Do zadań filozofii pierwszej (metafizyki) – napisał Arystoteles w IV

księdze Metafizyki (1003 a 20) – należy badanie bytu jako takiego i istotnych

atrybutów, które mu przysługują. Stagiryta nie sformułował explicite teorii t.

jako powszechnych właściwości bytu, stworzył jednak podstawy ich

wyodrębnienia.

W epoce średniowiecza rozumienie powszechnych właściwości bytów

jako „vehementia entis” (moc, intensywność) zaproponował Awicenna. W

Transcendentalia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

rezultacie problematykę t. umieścił po stronie podmiotu, co wiązało się z jego

koncepcją abstrakcji. Rozumienie bytu identyfikował z „naturą trzecią”,

stanowiącą zbiór cech konstytutywnych. Byt jako taki jest wg niego „wspólny

wszystkiemu; należy go więc uznać za przedmiot tej nauki (to znaczy

metafizyki) i nie należy pytać, czy on jest ( an sit ), ani czym jest ( quid sit ) [...]”

(Gilson HFS 188).

W toku poznania metafizycznego odkrywamy właściwości bytu, które

Awicenna nazywa „vehementia entis”. Są to pierwsze właściwości wchodzące

w duszę, które nie mogą zostać wyprowadzone z wcześniejszych. Można je, co

najwyżej, tylko wskazać. Najbardziej podstawowe „vehementia” (moc,

intensywność) bytu to – zdaniem Awicenny – ens, res i necesse („Dicitur igitur

quod ens et res et necesse talia sunt quae statim imitatur in anima prima

impressione, quae non conquiritur ex aliis notionibus se” – Metaphisica , Ve

1495, I, c. 6, fol. 72, 6 A). Awicenna „vehementia entis” nazywał też niekiedy

„orzecznikami istotowymi” ( Logika , w: tenże, Księga wiedzy , tłum. B.

Składanek, Wwa 1974, 63), „własnymi stanami bytu” ( Metafizyka , w: tamże,

77), czyli takimi, które wynikają z samej istoty bycia bytem.

Kolejny przyczynek w dziejach formowania rozumienia t. odnajdujemy

w XIII w. u Filipa Kanclerza, który – będąc pod wpływem filozofii Plotyna i

Pseudo-Dionizego – napisał traktat o dobru, prawdzie i jedności. Traktat ten

zawarł w dziele noszącym tytuł Summa de bono , w którym dowodzi, że byt ma

3 powszechne (transcendentalne) właściwości, mianowicie: jedność, prawdę i

dobro. Charakterystyczne w jego interpretacji jest to, że te t. wiąże z

przyczynami bytu, i tak: jedność odnosi do przyczyny sprawczej, prawdę do

przyczyny wzorczej, a dobro do przyczyny celowej (H. Pouillon, Le premier

traite des proprietes transcendentales , RNSP 42 (1939), 40–77).

Myśl tę rozwinął Albert Wielki – on jako pierwszy takie wyrażenia jak:

„rzecz”, „jedność” i „odrębność” nazwał orzecznikami transcendentnymi, a to

dlatego, że przekraczają w orzekaniu pojęcia rodzajowe. Ponadto orzekają o

bytach „per analogiam”, a swe ostateczne ugruntowanie znajdują w Bogu

(Albertus Magnus, Opera ominia , XXXIV: Summa theologiae , Mr 1978, I,

tract. 6, q. 26, solut.). Albert Wielki pojmował t. jako „primae intentiones”, a

także jako wyrażenia określające „modi essendi entis” („Dicendum quod sicut

ens, unum et verum eo quod primae intentiones sunt, nec uno genere, nec una

Transcendentalia PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

differentia dictae, de entibus omnibus necesse est multipliciter dici” – tamże;

„[...] secundum modus essendi significatur per unum, verum, bonum:

absolutum autem significatur per ens” – tamże, q. 28, solut.). Choć w

interpretacji Alberta Wielkiego możemy spotkać elementy platońskie (primae

intentiones), plotyńskie (causae essendi entis) i arystotelesowskie (passiones

per se), to bez wątpienia zawarte są tam także podstawy Tomaszowej

interpretacji, wg której t. ukazują przede wszystkim różne aspekty istnienia

bytu (modi essendi entis).

Dla Tomaszowej wykładni tych zagadnień charakterystyczne jest

przeniesienie akcentu z pojmowania t. jako najwyższych orzeczników na ich

rozumienie jako modi essendi entis, a więc z płaszczyzny teoriopoznawczej na

metafizyczną. Interpretacja ta osadzona jest w egzystencjalnej koncepcji bytu i

stanowi podstawę egzystencjalnej teorii poznania metafizycznego.

Odpowiednio do tego dzielił Akwinata t. na te, które charakteryzują byt

sam w sobie (tzw. t. absolutne) oraz ukazują byt w przyporządkowaniu do

intelektu i woli osoby (tzw. t. relacyjne). T. relacyjne typu: prawda (verum),

dobro (bonum), a także później wyodrębnione piękno (pulchrum), wskazują też

na funkcję, jaką pełni przedmiot w stosunku do bytu poznającego – a

mianowicie funkcję doskonalenia człowieka w aspekcie poznania i działania, a

więc doskonalenia osoby ludzkiej („respectum perfectivi” – De ver. , q. 21, a.

1).

Do arystotelesowskiej koncepcji „passiones per se” nawiązał Awerroes w

XII w. i Jan Duns Szkot w XIII w. Ich interpretacje przesycone są duchem

neoplatońskim. Duns Szkot przejął awicenniańską koncepcję bytu jako natury

trzeciej, pozbawionej wszelkiej determinacji. W ostateczności jednak

pojmował byt jako pierwszą rację formalną „wszelkiej przedmiotowości,

istotowości, treściowości, to zaś znaczy, że owa »ratio formalis« jest

całkowicie nieokreślona. Jednak nieokreśloność ta – wyjaśnia E. Zieliński

( Jednoznaczność transcendentalna w metafizyce Jana Dunsa Szkota , Lb 1988,

71–72) – wywołana naszym sposobem poznania, jest prywacją wszelkich

określeń kategorialnych i modalnych, a nie negacją, gdyż wskazuje właśnie na

wspólny i podstawowy wyróżnik wszystkiego, co różni się od niebytu (bo

tylko on »jest« absolutnie nieokreślony). Ta absolutnie pusta, pozbawiona

wszelkich określeń »ratio entis« może być orzekana jednoznacznie o

wszystkim, co jest bytem. Jest tak dlatego, ponieważ tak rozumiany »byt« nie

oznacza żadnej istoty, lecz rację formalną wszystkiego, co ma istotę”.

Tak jak słowo „ens” nie determinuje niczego, podobnie słowa „res”,

„aliquid”, „verum” czy „bonum” nie determinują bytu. Wszystkie te wyrażenia

należałoby opisywać raczej w kategoriach zasad i pryncypiów, niż właściwości

czy aspektów istnienia bytu.

Duns Szkot rozróżniał pomiędzy „passiones convertibiles cum ente” (res,

unum, aliquid, verum, bonum), które w żaden sposób nie mogą determinować

bytu, jest on bowiem z natury niezdeterminowany (są synonimami słowa

„ens”), a „passiones disiunctivae” czy „proprietates disiunctivae entis”. Wśród

tych ostatnich pojawiają się takie pary pojęć, jak: niezależny – zależny,

konieczny – przygodny, nieskończony – skończony, bezwzględny – względny

(Jan Duns Szkot, Traktat o pierwszej zasadzie , tłum. T. Włodarczyk, Wwa

1988, 107, przypis 8). Tak rozumiane pary pojęć pełnią funkcję powszechnych

(transcendentalnych) właściwości bytów, ale w innym sensie niż „jedno”,

„prawda” czy „dobro”, gdyż żaden z członów danej pary pojęć wzięty z osobna

nie jest zamienny z bytem, lecz zakres tych pojęć wzięty razem pokrywa się z

zakresem pojęcia „byt”. Jedna z par pojęć może przysługiwać tylko Bogu.

Duns Szkot podkreślał, że do Boga odnoszą się formalnie wszystkie

transcendentalne właściwości zamienne z bytem (convertibiles cum ente), a z

właściwości rozłącznych – człon wyrażający doskonałość.

T. zamienne z bytem orzekałyby o jego absolutnym nie-

zdeterminowaniu, i to w tym sensie, że będąc „bytem”, „jednością”, „dobrem”,

nie jest nicością, zaś t. rozdzielne orzekałyby o bycie wg modus intrinsecus lub

gradus intrinsecus, a więc o jego „wewnętrzności” pod kątem mniejszej lub

większej doskonałości (zob. Zieliński, Jednoznaczność transcendentalna [...] ,

41).

Kolejny etap w formowaniu się rozumienia t. wyznaczył Piotr Jan Olivi

w XIII w., opowiadając się zarówno za arystotelesowską, jak i Tomaszową

koncepcją t. Wyrażenia takie jak: „jedno”, „prawda”, „dobro” są

właściwościami bytu (passiones entis) i są z nim zamienne (G. Schulemann,

Die Lehre von den T. [...] , 49 n.). Piotr Olivii interesował się problemem

wzajemnego zróżnicowania t. oraz określenia przedmiotu orzekania (tamże,

49). Stał na stanowisku, że t. coś dodają do pojęcia bytu i to nie tylko od strony

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: