ZUS na Żoliborzu.pdf

HISTORIA

ZUS

NA ŻOLIBORZU

Kiedy wysiada się z autobusu przy placu Wilsona

w Warszawie nie sposób przeoczyć długiego, półokrągłego

budynku. Mieszczą się w nim biuro podróży, bar z kebabem

i księgarnia. Dziś trudno w to uwierzyć, ale ten wspaniały

gmach to spora część historii ZUS, która jak nigdzie indziej

splata się z historią miasta. Jak się zaczęła?

Aby zrozumieć tę historię musimy najpierw cofnąć się

w czasie o 180 lat. Po stłumieniu powstania listopadowego

ówczesny Żoliborz (którego sercem dziś jest plac Wilsona,

a wtedy był uroczym zielonym przedmieściem z luźną zabudo-

wą małych drewnianych domków) został zrównany z ziemią. Na

jego miejscu stanęła monumentalna Cytadela Aleksandrow-

ska – ponure narzędzie caratu służące do kontroli niepokorne-

go miasta. Podczas jej budowy zniszczone zostały wspaniałe

ogrody na malowniczej skarpie wiślanej, od której dzielnica

wzięła swą francuskiego pochodzenia nazwę Żoliborz (od Joli

Bord – Piękny Brzeg). Los ogrodów podzieliły także wszystkie

drzewa i budynki na esplanadzie wokół twierdzy. Przez następ-

nych dziewięćdziesiąt lat była to smutna piaszczysta pustynia,

na którą nikt nie miał wstępu.

Dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Żoliborz

zaczął odżywać i „nabierać rumieńców”. Korzystając z wolnej

przestrzeni władze Warszawy zaczęły realizować w tym miejs-

cu nowoczesne koncepcje urbanistyczne. Nie stawiały one

rygorystycznych wymogów co do estetyki rozwiązań, więc

Żoliborz przyciągał całe rzesze ambitnych architektów zdecy-

dowanych na realizowanie pomysłów podpatrzonych w świe-

cie. Nie byłoby jednak sukcesów gdyby nie inwestorzy, którzy,

wykładając fundusze na budowę nowych domów, pozwalali

artystom na ich „szaleństwa”. Jednym z największych takich

inwestorów (dziś powiedzielibyśmy – developerów) był od po-

czątku lat trzydziestych Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

PROJEKTANCI – PIERWSZA KLASA

Już wiosną 1931 r., jeszcze przed powsta-

niem ZUS, założone zostało stowarzyszenie

budowlano-mieszkaniowe zrzeszające pra-

cowników ówczesnych prywatnych kas

ubezpieczeniowych. Stowarzyszenie za-

kresem swej działalności obejmowało całą

Polskę, a jego ambitne plany przewidywały

budowę osiedli w kilkudziesięciu miastach

kraju.

Skala przedsięwzięcia była na tyle

duża, że stowarzyszenie zdecydowało

się powołać własne biuro projektowe.

Jego pierwszym szefem został prof. Ru-

dolf Świerczyński, twórca wielu gma-

chów użyteczności publicznej i siedzib

urzędów państwowych, który wkrótce

zgromadził wokół siebie najlepszych

młodych polskich architektów tamtych

czasów, m.in.: Stanisława Brukalskiego,

Józefa Szanajcę, Bohdana Lacherta oraz

Romana Piotrowskiego. Wszyscy oni byli

członkami grupy Praesens, skupiającej

twórców o skrajnie modernistycznych

poglądach artystycznych propagujących

zerw anie z tradycyjnymi form ami na rzecz funkcjonalistycz-

nych koncepcji estetycznych służących taniemu, w ygodnemu

i zdrow emu budow nictw u w ykorzystującemu zdobycze m edy-

cyny, psychologii, socjologii i technologii.

o funkcjach, jakie w tedy spełniał y: „ plus-

kalnie” lub „ brodzianki”. Od frontu z kolei

przew idziano pomieszczenia dla usług

i handlu.

M ieszkalne budynki ZUS budow ano

w m iarę m ożliw ości finansow ych w kil-

ku seriach. Pow ołane specjalnie w t ym

celu biuro projektow e przygotow y w ało

t ypow e plany do w ykorzystania, po od-

pow iednich m ody fikacjach na placach

budów, także poza Warszaw ą. Charak-

ter yst yczna dla zusow skiego budow nic-

t w a z tam t ych czasów jest pur yst ycz-

na st ylist yka aw angardow ego funkcjo-

nalizm u.

Na Żoliborzu najpierw stanęł y budynki

pod adresami Mickiew icza 27 i Krasiń-

skiego 20. Pierw szy z nich stanow i typ

określany jako „ Warszaw a 1”, projek-

tu Szanajcy i Brukalskiego. Jest bardzo

długi (245 m) i częściow o w ykorzystuje

układ galeriow y, aby zapew nić w ięcej

oddechu na w ąskiej działce. Miał być

dom em dla słabiej zarabiających urzęd-

ników i był y w nim 203 lokale. Jest znany

w szystkim żoliborzanom ze w zględu na

służące im tu od zaw sze lokale uży tko-

w e mieszczące się od strony pl. Wilso-

na. Starzy mieszkańcy pamiętają jesz-

cze zapach kw iatów i św ieżych ow oców

dochodzący z ow ocarni Józefa Z. Płatka

(dziś jest tu kw iaciarnia). Obok był sklep

spoży w czy pana Stąpow ra i handlow o-

-usługow y zakład m etalow y Żdżarskie-

go. Tam gdzie teraz jest księgarnia, mieś-

ciła się m.in. m aleńka cukierenka nazy-

w ana przez mał ych by w alców „ słodką

dziurką”. Podczas okupacji tutejsze in-

teligentki znajdow ał y tu zby t dla sw o-

ich w ypieków, dorabiając w ten sposób

w trudnych czasach.

Geomet ryczne formy modernist ycznych domów przy

Krasińskiego 20, M ickiew icza 27 i Św ięcickiego.

Fot.: O. Raw ski i archiw um

GÓRNY ŻOLIBORZ

Zabudow ę Żoliborza rozpoczęto w 1923 r. od w y tyczenia

centralnego placu Wilsona i przecinających go głów nych ulic:

Słow ackiego, Krasińskiego i Mickiew icza. Stow arzyszeniu

Zusow ców udało się pozyskać działki w bardzo dobrych lo-

kalizacjach, przy samym placu i w jego pobliżu. Działki był y

jednak oddzielone od siebie, niektóre m iał y bardzo w ydłużony

kształ t. Jak podkreślał później w sw oich w spomnieniach Jó-

zef Szanajca, stanow iło to w yzw anie dla architektów, którzy

dbali nie tylko o form ę budynków, ale i przestrzeń w okół nich.

Wykorzysty w ali ją, aby zapew nić mieszkańcom w arunki do od-

poczynku. Pow staw ał y zieleńce, place zabaw, czasem oczka

w odne. Nazw y, którymi je ów cześnie określano, mogą mów ić

ŚLADY AWANGARDY

Drugi budynek przedstaw ia typ „War-

szaw a 2”, projektu Józefa Szanajcy. Zbu-

dow any jest na planie kw adratu ścięte-

go w jednym rogu, w ypełnionym ćw ierć-

kołem przeciętym prom ieniście ściana-

mi nośnymi. W domu było 220 lokali

przeznaczonych w założeniu dla robot-

ników. Miał y one skromne w yposaże-

nie, za to w iększość z nich posiadała

balkony, co odbiegało w tedy od stan-

HISTORIA

dardów przyjęt ych dla robotniczego m ieszkania. W detalach

architektonicznych bardzo zgrabnie w ykorzystano proste

form y geom etr yczne. Spor y w ew nętrzny dziedziniec prze-

znaczono na rabat y kw iatow e, alejki, brodzik i plac zabaw dla

dzieci. Niestet y czynsz okazał się zby t w ysoki dla w iększoś-

ci pracow ników  zycznych i dom zasiedlił y raczej rodziny

urzędnicze.

Kolejnym by ł dom urzędniczy, t ypu „ Warszaw a 4” w ybudo -

w any w trzeciej serii akcji budow lanej ZUS. Czterokondygna-

cyjną pierzeję od strony ul. M ickiew icza zaprojektow ał Stani-

sław Brukalski, a w y ższą o jedno piętro

część od placu Inw alidów st w orzy ł Józef

Szanajca. W w ykończeniu fasady w yko -

rzystano dla zdynam izow ania jej r ysunku

fakturę gęst ych pionow ych żłobień w y-

ciśnięt ych w betonie. Niestet y po w ojnie

elew ację w ygładzono. Wklęsła łukow a

fasada z pó łkolum nam i w par terow ej

części uży tkow ej m oże przypom inać

pracow nikom Centrali ZUS siedzibę ich

Zakładu na Szam ockiej 5. Czy żby projek-

tanci szukali inspiracji w okolicy, u m is-

trza polskiej aw angardy?

Każdy z t ych dom ów budow ano oko ło

roku. Pier w szy zaczęto w znosić w sierp -

niu 1930 r., a trzeci ukończono w sierpniu

1933 r. Sy tuacja ekonom iczna m ocno się

w t ym czasie pogorszy ła i akcję budow -

laną w ygaszono na jakiś czas. Ponow nie

inw est ycje urucham iano lokalnie w za-

leżności od zdoby t ych środków.

Walory architektoniczne zusow skich

osiedli doceniali ów cześni fachow cy.

W jednym z num erów m iesięcznika „ Archi-

tektura i Budow nict w o” z 1936 r. redaktor

zachw yca się „ pogodną monumentalnoś-

cią” i „ dziw ną ży w otnością detalu, przy

całej jego prostocie i naturalności” budyn-

ków, na koniec zachęca: Stanow czo w ar-

to [...] w ybrać się tram w ajem na Żoliborz

i zobaczyć, co m ożna osiągnąć, zapeł-

niając kilka bloków budynkam i, które są

w zgodzie ze sobą i są... architekturą. Do

przejażdżki (tram w ajem, m etrem, a naj-

lepiej row erem) po Żoliborzu nam aw ia

także autor niniejszego króciutkiego prze-

w odnika r

Dom t ypu „ Warszaw a 4”, ul. M ickiew icza 25, w idok od

pl. Inw alidów , przed w ojną i dziś.

Fot.: archiw um i O. Raw ski

Wszyscy architekci z zespołu projektow ego prof. Rudolfa Św ierczyńskiego odcisnęli

sw oje piętno na architektur ze w spółczesnej Warszaw y. Najbardziej znany Józef Szanaj-

ca (1902-1939) uznaw any jest za jednego z najw ybitniejszych pr zedstaw icieli polskiej

architektur y aw angardow ej. W latach 1932-1935 to w łaśnie on w spólnie z Bohdanem La-

cher tem (1900-1987) zaprojektow ali w iększość m odernist ycznych osiedli Żolibor za. Pr zy

w ielu projektach w spół pracow ali ze Stanisł aw em Brukalskim (1894-1967). Ich w spólnym

dzieł em są m .in. sł ynne spółdzielcze kolonie Warszaw skiej Spółdzielni M ieszkaniow ej,

które był y projektem nie t ylko architektonicznym , ale realizacją idei socjologiczno-poli-

t ycznych, i do dziś są jedną z najciekaw szych polskich realizacji urbanist ycznych. S. Bru-

kalski po w ojnie w spół t w or zył zał ożenia architektoniczne dzielnicy M uranów budow anej

na gruzach w arszaw skiego get ta. Tu zetknął się znów z B. Lacher tem , któr y kierow ał

w t ym czasie pracow nią architektoniczną Zakładów Osiedli Robotniczych.

HISTORIA

ZUS NA ŻOLIBORZU

Kiedy wysiada się z autobusu przy placu Wilsona w Warszawie, nie sposób

przeoczyć długiego półokrągłego budynku. Mieści się w nim biuro podróży,

bar z kebabem i księgarnia. Dziś trudno w to uwierzyć, ale ten wspaniały

gmach to spora część historii ZUS, która jak nigdzie indziej splata się

z historią miasta. Oto ciąg dalszy opowieści, którą rozpoczęliśmy

w numerze 12/2010 „Z życia ZUS”.

Jak już wiemy, od początku lat 30. ZUS – poprzez

stowarzyszenie budowlano-mieszkaniowe swoich pra-

cowników – aktywnie włączył się w rozwój Żoliborza.

Ta nowa wówczas dzielnica rozkwitała na pustych po-

lach wokół warszawskiej Cytadeli. Najlepsi w Polsce

architekci młodego pokolenia, pracujący na potrzeby

biura projektowego ZUS, tworzyli nowoczesne i efek-

towne budynki mieszkalne dla pracowników Zakładu,

z których do dziś możemy być dumni.

tylacyjnych. Wszystko to przywodzi na myśl rytm epoki

swingujących orkiestr lat trzydziestych. Przy ulicy Promy-

ka kreatywnie wykorzystano jej łukowaty kształt.

Przy ulicach Dygasińskiego i Święcickiego dominuje

drugi typ, który stanowią bliźniacze domy połączone cie-

kawej konstrukcji tarasami. Bryły tych domów sprawiają

niezwykłe wrażenie czegoś plastycznego, przedmiotów

o czystych kształtach przyciągających wzrok. Ich rzeźbiar-

skiego charakteru dopełniają ciekawe detale geometrycz-

ne: masywne balkony, zadaszenia nad drzwiami wejścio-

wymi, półokrągłe murki od strony ogrodu, wysuwające

się jakby poza obrys domu ściany kominowe itp.

SWINGUJĄCE DOMY

Pierwsze budynki zbudowane na zlecenie stowa-

rzyszenia powstały w 1930 r. na tzw. Górnym Żolibo-

rzu – przy ul. Mickiewicza 27 i Krasińskiego 20. Kolej-

ne wznoszono m.in. przy pl. Wilsona i pl. Inwalidów.

W połowie lat 30., pomimo trudnej sytuacji gospodar-

czej w kraju, warszawski Oddział Zakładu Ubezpieczeń

Społecznych zakupił od Skarbu Państwa kilka działek

na Dolnym Żoliborzu, w sąsiedztwie osiedla dziennikar-

skiego. Teren miał korzystniejszy układ niż parcele uzys-

kane wcześniej i można było wybudować na nim bar-

dziej zwartą kolonię. W latach 1934-1935 wybudowano

60 domów jednorodzinnych, a także trzykondygnacyjny

budynek wielorodzinny. Ich projektantami byli Józef

Szanajca, Bohdan Lachert, Roman Piotrowski, a także

Jan Reda. Na osiedlu dominują dwa typy domów. Od

frontu prezentują zestrojone układy architektoniczne,

a od tyłu otwierają się na przestrzeń ogrodów.

Przy ulicach Dziennikarskiej, Dygasińskiego, Gomółki

i Promyka postawiono segmenty szeregowe. Stanowią

one bardzo ciekawy przykład modernistycznego wyko-

rzystania przestrzeni. Przy ulicy Dziennikarskiej spadek

terenu posłużył jako pretekst dla stworzenia trójgłoso-

wego rytmu. Tworzą go gęsto rozmieszczone drobne

okienka pomieszczeń gospodarczych na piętrze, wyżej

rzadsze załamania linii dachów, a dopełnia synkopowana

gra ciekawie rozwiązanych zespołów kominowo-wen-

Sztuka i życie. Segmenty szeregowe,

ul. Dziennikarska, daw niej i dziś.

Fot.: archiwum i O. Rawski

Dla dzisiejszego spacerowicza, świadomego zamie-

rzeń architektów, interesująca jest też interakcja po-

między ich koncepcjami a potrzebami i zamierzeniami

mieszkańców domów dla nich wszak stworzonych.

Drzewa, krzewy, bluszcz i kwiaty, a także remonty

i przeróbki poczynione przez ludzi nałożyły spontanicz-

ną warstwę codziennego życia na syntetyczną geome-

trię awangardowej sztuki.

W tym samym czasie co osiedle domów jednorodzin-

nych postawiono w ich sąsiedztwie, przy ul. Sułkowskie-

go 4, budynek wielorodzinny projektu Janiny i Jerzego

Poznańskich. Dom miał trzy kondygnacje i osiemnaście

mieszkań. Po wojnie podwyższono go o jedno piętro.

Po niedawnym remoncie jego elewacja niczym nie od-

biega od porządnych budynków współczesnych.

Po kapitulacji jeden z zusowskich domów, przy

ul. Promyka 43, stał się schronieniem dla kilkunastu

osób narodowości żydowskiej. Byli wśród nich żoł-

nierze obu powstań warszawskich, w tym członkowie

komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej: Icchak Cu-

kierman, Cywia Lubetkin i Marek Edelman. Wysłana po

nich grupa ratunkowa z AK zdążyła w ostatniej chwili

przed Niemcami, którzy przetrząsali ruiny w pobliżu

umocnień budowanych u podnóża żoliborskiej skarpy

przed radziecką ofensywą.

Podczas walk powstańczych ucierpiały także inne

zusowskie domy. W domu przy pl. Inwalidów miał swo-

ją placówkę oddział Armii Krajowej. Jedna ze ścian ru-

nęła po strzale niemieckiego czołgu. Z literatury źród-

łowej wiemy, że po wojnie Zakład zadbał o odbudowę

swoich domów przy Krasińskiego i Mickiewicza.

Jak już wspomniano, Żoliborz przed wojną ukazywał

różne oblicza ówczesnej Polski. Tu na spółdzielczych

osiedlach robotniczych i urzędniczych swoją działal-

ność prowadzili członkowie Polskiej Partii Socjalistycz-

nej, w swoich luksusowych willach mieszkali sanacyjni

o cerowie i tu też w barakach na tyłach Dworca Gdańs-

kiego i ruderach pobliskiego miasteczka Powązki we-

getowała biedota.

Po wojnie inteligencki Żoliborz znów stał się ośrodkiem

działalności patriotycznej i społecznej. Obok zusowskiego

budynku stoi kościół, w którym msze dla tutejszych para-

 an i robotników z Huty Warszawa celebrował ksiądz Jerzy

Popiełuszko. W owym sąsiadującym ze świątynią domu

pod adresem Mickiewicza 27 mieszkał działacz Komitetu

Obrony Robotników, a potem minister pracy i polityki spo-

łecznej Jacek Kuroń. Co ciekawe, gdy z powodu represji

władz PRL nie mógł znaleźć pracy, zatrudnił go  kcyjnie

pisarz Igor Newerly, też mieszkaniec Żoliborza.

WIATR HISTORII

Osiedla zusowskie powstały dzięki ludziom tworzącym

odradzającą się Polskę i wraz z nimi przeszły wojenną za-

wieruchę. Spółdzielczy Żoliborz aktywnie uczestniczył

w strukturach Państwa Podziemnego. W czasie powstania

warszawskiego na każdym ogromnym wysiłkiem odbija-

nym najeźdźcom kawałku miasta społeczeństwo obywa-

telskie mogło znów funkcjonować jawnie. Wspólnotowe

struktury Żoliborza, sprawnie funkcjonujące przed wojną,

znów odżyły na skrawku wywalczonej wolności. Formy

samorządności były tu tak rozwinięte, że mówiono wręcz

o istnieniu „Republiki Żoliborskiej”. Jej obszar podzielono

administracyjnie na sześć części: WSM, Osiedle Wojs-

kowe O cerskie, Osiedle Żoliborz Urzędniczy, Osiedle

na Skarpie, Osiedle na Dolnym Żoliborzu i Osiedle ZUS.

Każde z tych osiedli miało swoich trzech reprezentantów

zwanych Delegatami Samorządowymi. Przewodniczący

tych trójek wchodzili w skład Zarządu Samorządu Miesz-

kańców. Współpracował on z tutejszą Delegaturą Rządu

na Kraj. Wiadomo, że ZUS reprezentował w tych struktu-

rach urzędnik o nazwisku Wojewoda.

Ślady historii, ul. Mickiewicza 27 i Święcickiego.

Fot.: O. Rawski

Na koniec warto wspomnieć, że jeszcze jeden bu-

dynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na północy

Warszawy jest obiektem historyczno-administracyj-

no-onomastycznych zaszłości. Jest nią socrealistycz-

ny gmach Inspektoratu ZUS Warszawa-Żoliborz, przy

ul. Kasprowicza, u bram Huty Warszawa, w granicach

obecnej dzielnicy Bielany (w Polsce Ludowej tereny te

należały do dużej dzielnicy Żoliborz). ZUS do dziś ko-

rzysta z tego budynku. I tak oto przeszłość splata się

z teraźniejszością r

Dom stowarzyszenia ZUS, od strony

pl. Inwalidów, w czasie powstania i dziś.

Fot.: archiwum i O. Rawski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: