W pierwszych latach niepodległości podstawową potrzebą odradzającej się polskiej armii stało się ujednolicenie uzbrojenia. Równocześnie należało praktycznie od podstaw zbudować przemysł zbrojeniowy. W 1921 r. rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych przyjęto karabin wz. 1898 Mauser jako przepisowy wzór w armii polskiej. Tym samym przepisowym stał się nabój 7,92 mm x 57 i rozpoczęto jego seryjną produkcję w kraju.
Na wiosnę 1919 r. podjęły działalność Warsztaty Amunicyjne Nr 1 w Warszawie. Oprócz innej działalności zajmowały się również kompletowaniem amunicji z zakupionych komponentów oraz czyszczeniem i sortowaniem naboi znajdujących się w magazynach. Na początku 1925 r. połączono je z Centralnymi Składami Amunicyjnymi tworząc Warsztaty Zakładów Amunicyjnych. Podobne warsztaty powstały w tym samym czasie w Krakowie i Poznaniu. Ich produkcja w 1927 r. wyniosła około 25 milionów sztuk amunicji strzeleckiej. Ze względu na stare maszyny, wysokie koszty i nie najlepszą jakość wyrobów ich rola była mocno ograniczona, a po wybudowaniu fabryki amunicji w Skarżysku stała się zupełnie marginalna.
Równolegle uruchomiono w latach 1919-1921 produkcję komponentów amunicji strzeleckiej. Powstały: Wytwórnia Łusek i Łódek w Poznaniu, Wytwórnia Kapsli i Kapiszonów w Toruniu oraz Przetwórnia Materiałów Wybuchowych w Bydgoszczy zajmująca się odzyskiwaniem prochów i materiałów wybuchowych ze starej amunicji pozostawionej przez zaborców.
Rozkazem Szefa Departamentu Artylerii i Uzbrojenia z lutego 1921 r. Powołano oficjalnie Wojskową Wytwórnię Amunicji Karabinowej w Warszawie. Seryjną produkcję naboi Mausera podjęto w maju 1922 r. Produkowano tutaj amunicję do broni maszynowej, karabinów i karabinków oraz ćwiczebną i szkolną. Wykonano również partię naboi przeznaczonych do strzelań balistycznych z tolerancją wagową pocisku 0,01 g, oraz naboi z pociskami wskaźnikowymi (wybuchowymi). Wytwórnia przeprowadziła też próby amunicji z pociskiem lekkim o rdzeniu drewnianym oraz z pociskami wykonanymi ze stali z mosiężnym pierścieniem wiodącym. Pod koniec 1925 r. wytwórnia została zlikwidowana.
W 1919 r. zawiązano i zarejestrowano Zakłady Amunicyjne "Pocisk" Spółka Akcyjna. Pełny rozruch fabryki nastąpił w 1923 r. Wytwórnia produkowała następującą amunicję dla wojska: nabój 8 mm x 50 R Mannlicher, 8 mm x 50 R Lebel, 7,92 mm x 57 Mauser. Na rynek cywilny wytwarzano naboje: 6,35 mm x 15 SR Browning, 7,65 mm x 17 SR Browning, oraz różne wzory amunicji myśliwskiej i sportowej. W 1924 r. zakłady "Pocisk" wyprodukowały ponad 32 miliony sztuk amunicji. W roku 1937 wykonano tutaj próbną partię naboi Mausera w łusce stalowej lakierowanej, natomiast w 1939 partię w łuskach stalowych miedziowanych.
W styczniu 1923 r. Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych rozpoczął budowę największej w Polsce Fabryki Amunicji w Skarżysku wchodzącej w skład nowo powstałych Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. W 1927 r. fabryka rozpoczęła produkcję. Tuż po uruchomieniu produkowano miesięcznie milion sztuk amunicji karabinowej Mausera, a w 1931 r. miesięczna produkcja wahała się w granicach 20-23 milionów sztuk. Wytwarzano tutaj pełny asortyment naboi 7,92 mm x 57 aż do wybuchu II wojny swiatowej.
Wśród dostawców elementów i komponentów do produkcji naboi kooperujących z fabrykami amunicji największą była Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych pod Firmą "Norblin" Bracia Buch i T. Werner, z Warszawy. Już w 1919 r. na zamówienie Głównego Urzędu Zaopatrzenia Armii firma podjęła się dostarczenia wojsku 25 milionów sztuk naboi karabinowych. W 1928 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych, zamówiło roczną dostawę w wysokości 24 milionów łusek i 12 milionów sztuk pocisków karabinowych. W następnych latach firma dostarczała po 6 milionów łusek i pocisków rocznie. Oprócz gotowych elementów zakłady były również głównym dostawcą komponentów (miseczki i paski mosiężne do produkcji łusek, kubki i paski melchiorowe lub platerowane do wyrobu pocisków) do produkcji amunicji dla wytwórni amunicji.
Oprócz fabryki Norblina komponenty do produkcji naboi dostarczały: Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali "Babbit"; Fabryka Wyrobów Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget; Fabryka Wyrobów Platerowanych Bracia Henneberg; Walcownia Metali Spółka Akcyjna - Dziedzice. Materiały i elementy amunicji kupowano również w fabrykach austriackich, szwajcarskich i niemieckich.
Proch do produkcji naboi dostarczały Zakłady Chemiczne "Nitrat" S.A. z Niewiadowa, Wytwórnia Prochu w Boryszewie, a od 1925 r. z nowoczesnej Państwowej Fabryki Prochu i Materiałów Kruszących w Zagożdżonnie (od 1927 r. Państwowa Wytwórnia Prochu Pionki).
W latach 1922-1939 produkowano w Polsce następujące typy naboi 7,92 mm x 57 Mauser:
1. Nabój bojowy z pociskiem lekkim "S" (obwódka spłonki czarna) - rys.1.
2. Nabój bojowy z pociskiem ciężkim "SC" (obwódka spłonki zielona) - rys 2.
3. Nabój bojowy z pociskiem ciężkim "SC" wzmocniony stosowany do prób odbiorczych broni w fabrykach (obwódka spłonki biała).
4. Nabój bojowy z pociskiem dalekonośnym "D" mający wydłużony pocisk o rdzeniu wykonanym z ołowiu z domieszką 5-8 antymonu (obwódka spłonki fioletowa).
5. Nabój bojowy z pociskiem przeciwpancernym "P" (obwódka spłonki czerwona).
6. Nabój bojowy z pociskiem przeciwpancerno-świetlnym "PS" świecącym podczas lotu na czerwono (wierzchołek pocisku niebieski, obwódka spłonki niebieska) - rys. 3.
7. Nabój bojowy z pociskiem zapalającym "Z" dla wojsk lądowych (cały pocisk czarny, obwódka spłonki żółta) - rys. 4.
8. Nabój bojowy z pociskiem zapalającym "Z" dla wojsk lotniczych (wierzchołek pocisku żółty, obwódka spłonki żółta) - rys 5.
9. Nabój bojowy z pociskiem wskaźnikowym (wybuchowym) "W" (wierzchołek pocisku czerwony, obwódka spłonki czarna). Wykonano tylko partię próbną w ilości 10000 szt. - rys. 6.
10. Nabój ćwiczebny (ślepy) do karabinów i karabinków (pocisk drewniany owalny, pusty w środku, malowany na niebiesko, obwódka spłonki szara) - rys. 7.
11. Nabój ćwiczebny (ślepy) do broni maszynowej (pocisk drewniany owalny, pusty w środku, malowany na czerwono, obwódka spłonki szara) - rys. 8.
12. Nabój ćwiczebny (ślepy) do ckm Hotchkiss wz. 25 (pocisk drewniany owalny, pusty w środku, nie malowany, obwódka spłonki szara) - rys. 9..
13. Nabój ćwiczebny (ślepy) lotniczy do km Vickers wz. F (pocisk drewniany szpiczasty, pusty w środku, nie malowany, obwódka spłonki szara) - rys. 10.
14. Nabój ćwiczebny izbowy służący do strzelania na strzelnicach zamkniętych na krótkich odległościach, wykonanym w formie monoblokowej łuski z przewierconym wzdłużnie kanałem. Od góry nakładano specjalny pocisk ołowiany, a w gnieździe dennym osadzano spłonkę-nabój zawierającą masę zapalającą wraz z ładunkiem miotającym - rys. 11.
15. Naboje szkolne wykonywane w różnych odmianach - składane z typowych elementów amunicji posiadające wzdłużne wgłębienia na łusce - rys. 12; monoblokowe mosiężne z wciśniętym w dnie miedzianym krążkiem z otworem pod iglicę (dookoła korpusu moletowany pas o szerokości 10 mm) - rys. 13; monoblokowe mosiężne z gumowym krążkiem zamiast spłonki - rys. 14; wykonane samodzielnie w jednostkach wojskowych z wystrzelonej amunicji bojowej. Dla odróżnienia miały one przewiercone łuski i czasami były w całości chromowane - rys. 15, 16.
Typy 1, 2 i 5 produkowano również w osobnym wykonaniu dla lotnictwa. Różniły się one bardziej dokładnym doborem prochu i spłonek umożliwiającym strzelanie przez śmigło. Same naboje oznakowane były tak samo jak amunicja dla wojsk lądowych, natomiast stosowano dodatkowe napisy i oznakowania na pudełkach oraz skrzyniach. Do produkcji naboi ćwiczebnych wykorzystywano również wystrzelone łuski zbierane na strzelnicach. Używano do tego celu również obcych łusek, dlatego spotyka się w polskich opakowaniach naboi ćwiczebnych łuski producentów zagranicznych z rozmaitych lat i wytwórni. Proces ten można było przeprowadzać do trzech razy. Każdorazową powtórną elaborację oznaczano cienkim moletowanym pierścieniem nanoszonym na łusce - rys. 17. Na denkach naboi wytłoczone były linie tworzące cztery sektory, w których znajdowały się cechy w następującym układzie: na godz. 12 - producent, na godz. 3 - rok produkcji, na godz. 6 - dostawca łusek lub blachy i na godz. 9 - procentowy skład mosiądzu z którego wykonana była łuska. Zdarzają się jednak odstępstwa od tego schematu jak zamiana miejscami roku produkcji i składu mosiądzu, brak podziału łuski na sektory w nabojach ćwiczebnych, obracanie do góry nogami producenta łusek itd. Przykładowe polskie cechowania naboi Mausera pokazano na rysunku 18.
Producenci (zakłady scalające naboje):
Orzełek i litera "W" - Wojskowa Wytwórnia Amunicji Karabinowej (1922-1925).
Pk - Zakłady Amunicyjne "Pocisk" Spółka Akcyjna (1922-1939).
Orzełek - Fabryka Amunicji w Skarżysku (1927-1939).
Zakłady dostarczające łuski lub komponenty do produkcji
- polscy:
N - Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych pod Firmą "Norblin" Bracia Buch i T. Werner.
DZ lub Dz - Walcownia Metali Spółka Akcyjna - Dziedzice.
Fr lub F - Fabryka Wyrobów Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget.
Hr - Fabryka Wyrobów Platerowanych Bracia Henneberg.
B - Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali "Babbit".
- zagraniczni:
D - Schweizerische Metallwerke Dornach, Szwajcaria.
E - Enzesfelder Metallwarenfabrik, Enzesfeld, Austria.
NW - Metallwarenfabrik Neurath Wien, Austria.
K - ?
AZ - ?
Amunicja 7,92 mm x 57 Mausera produkcji polskiej pakowana była w pudełka kartonowe po 15 sztuk w trzech pięcionabojowych łódkach dla karabinów i karabinków lub luzem dla karabinów maszynowych. Na pudełkach drukowano lub odbijano stęplem nazwę producenta, ilość naboi, kaliber, typ pocisku, przeznaczenie, numer partii oraz datę scalania.
Typy broni używane w Polsce strzelające amunicją 7,92 mm x 57 Mauser:
Karabin Mauser wz. 98, Karabin Mauser wz. 98a, Karabinek Mauser wz. 98, Karabinek Mauser wz. 98a, Karabinek Mauser wz. K98 PWU, Karabinek Mauser wz. 29, Karabinek Mosin wz. 91/98/23 (7,62 mm karabin Mosin wz. 91 przerobiony na nabój 7,92 mm x 57), Karabinek Mosin wz. 91/98/25 (7,62 mm karabin Mosin wz. 91 przerobiony na nabój 7,92 mm x 57), Karabin samopowtarzalny Maroszka wz. 38, Karabin maszynowy Hotchkiss wz. 25, Karabin maszynowy Vickers wz. 09/18, Karabin maszynowy Vickers wz. E, Karabin maszynowy Vickers wz. F, Karabin maszynowy pilota wz. 33, Karabin maszynowy pilota wz. 36, Karabin maszynowy wz. 37 "Szczeniak", Ręczny karabin maszynowy wz. 28, Ciężki karabin maszynowy wz. 08, Ciężki karabin maszynowy wz. 08/15, Ciężki karabin maszynowy wz. 30, Ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 10/28 (7,62 mm ckm Maxim wz. 10 przerobiony na nabój 7,92 mm x 57).
Grzegorz Franczyk.
tomek3tam