Temat: TYPY GLEB. CZŁOWIEK A PEDOSFERA (zakres rozszerzony)

Cele lekcji:
- poznawcze: uczeń wie, co to jest żyzność i urodzajność gleby, potrafi wymienić poszczególne typy gleb strefowych i astrefowych, zna typy i miejsca występowania gleb w Polsce, zna układ profilu glebowego bielicy, czarnoziemu, gl. brunatnej, zna terminy dewastacja i degradacja;
- kształcące: uczeń potrafi powiązać strefowość klimatyczną i glebową, scharakteryzować poszczególne typy gleb, potrafi odczytać z mapy gleb świata, gdzie występują poszczególne gleby, omówić przebieg procesu bielicowania i brunatnienia, potrafi scharakteryzować wpływ człowieka na glebę oraz omówić sposoby przeciwdziałania niszczącej działalności człowieka;
- wychowawcze: kształtowanie świadomości ogromnego wpływu człowieka na środowisko, w tym przypadku na pedosferę, uczeń zdaje sobie sprawę z zasięgu tego wpływu i jego konsekwencji.

Metody pracy:
- pogadanka
- metoda operatywna: analiza map, tekstów, schematu.

Formy pracy:
- samodzielna praca uczniów
- praca w grupach
- wykład

Środki dydaktyczne:
- Czubla P., Papińska E. 2002, Geografia fizyczna, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa.
- mapa gleb świata;
- album gleb Polski;
- słownik geograficzny;
- dostarczone materiały.

Przebieg lekcji:

1.       Nauczyciel podaje temat lekcji (zalecana realizacja na dwóch jednostkach lekcyjnych).

2.       Krótka pogadanka na temat czynników glebotwórczych (Jakie czynniki mogą wpływać na powstanie i kształtowanie się gleby?).

3.       Typy gleb oraz ich podział na strefowe i astrefowe (Korzystając z mapy, wymień nazwy gleb, dzieląc je na strefowe i astrefowe).

4.       Krótka charakterystyka gleb brunatnych i płowych (załącznik nr 1).

5.       Nauczyciel dzieli klasę na sześć grup (po dwie grupy dla każdego zestawu), które na podstawie dostarczonych opisów oraz tekstu w podręczniku (str. 242-246) charakteryzują poszczególne typy gleb (załącznik nr 2) oraz obszary ich występowania.

6.       Omawianie opracowanych typów gleb przez przedstawicieli poszczególnych grup oraz zapisywanie wyników na tablicy w postaci tabeli zbiorczej (załącznik nr 3).

7.       Krótki wykład na temat procesu bielicowania (załącznik nr 4).

8.       Gleby w Polsce - samodzielna praca ucznia (Korzystając z mapy gleb Polski napisz, które typy gleb dominują na tym obszarze, uwzględnij ich rozmieszczenie).

9.       Samodzielna praca ze słownikiem (Napisz, czym różni się żyzność gleby od jej urodzajności oraz dewastacja gleby od degradacji, w celu poznania definicji pojęć skorzystaj ze słownika geograficznego).

10.   Człowiek a pedosfera - pogadanka na temat erozji gleby oraz sposobach wpływu człowieka na pedosferę (zarówno wpływ niszczący jak i ochrona).

11.   Podsumowanie lekcji - wspólna analiza schematu Czynniki glebotwórcze, str. 234.

12.   Praca domowa:
zadanie 3/238 (Wyjaśnij słuszność sentencji "Z glebą wiąże nas wszystko. Żyjemy na niej i z niej"); dla chętnych - poszukaj w internecie ciekawostek dotyczących gleb oraz relacji człowiek-pedosfera, zapisz adresy internetowe.

Opracowała: Katarzyna Duda-Gromada

ZAŁĄCZNIKI

ZAŁĄCZNIK NR 1

Gleby brunatne powstawały w klimacie umiarkowanym wilgotnym, ze skał różnej genezy, zasobnych w węglany, głównie pod lasami liściastymi i mieszanymi. Bardzo dużą rolę w powstaniu tej gleby odgrywa proces brunatnienia. Żelazo łączy się z tlenem i wodą tworząc wodorotlenki żelaza. Wraz z glinem, często z kwasami próchnicznymi otacza ziarna glebowe i nadaje im mniej lub bardziej intensywne zabarwienie brunatne. Odpowiednio długo trwający proces prowadzi do wytworzenia się poziomów brunatnienia, które znajdują się bezpośrednio pod poziomem próchnicznym. Intensywny biologiczny obieg składników mineralnych pod wpływem bogatej biocenozy wielogatunkowych lasów liściastych zapobiega wypłukiwaniu w głąb profilu związków i bielicowaniu gleby.

Schematyczny rysunek na tablicy profilu gleby brunatnej.
Pokazanie w albumie gleb przykładowych zdjęć.

Gleby płowe powstają w bardzo podobnych warunkach. Jednak ich proces powstawania trochę się różni, co prowadzi do powstania innych poziomów glebowych. Pierwsza faza tego procesu to przemieszczanie w głąb rozpuszczalnych soli, a następnie węglanów, związków żelaza. Takie przemieszczanie składników z górnych warstw powoduje ich zubożenie, czym upodabniają się do procesu bielicowania. Dlatego skłonni jesteśmy traktować je jako przejściowe do bielicoziemnych. (wg PTG - Polskie Towarzystwo Gleboznawcze). Taki proces prowadzi do powstania następujących poziomów: proszę spojrzeć na schematyczny model profilu gleby w podręczniku str. 238

Gleby te charakteryzują się zawartością próchnicy ok. 2-3%. Generalnie dają wysokie plony (zbożowych, okopowych, przemysłowych), ale przy odpowiednim, intensywnym nawożeniu.

Pokazanie w albumie gleb przykładowych zdjęć.

Obszary występowania gleb brunatnych i płowych - Europa zach., Korea, Japonia, Afryka Płd. i Wsch., część Australii, pn.-wsch. część USA (pokazywanie na mapie świata).

ZAŁĄCZNIK NR 2

Grupa I - Gleby strefowe:

Gleby tundrowe - tworzą się w klimacie subpolarnym na wieloletniej zmarzlinie. Są płytkie i słabo wykształcone. Zawartość próchnicy wynosi zaledwie 1-2%. Uprawiane są rzadko i tylko po odpowiednich zabiegach rolniczych. Podlegają one często ruchom pod wpływem zamarzania i odmarzania, co prowadzi do wielobocznego pękania i powstania sieci kamienistych, tzw. gleb poligonalnych.
Bielice - powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym, przy współudziale lasów iglastych. Wysoka kultura rolna (nawadnianie, nawożenie) zmienia właściwości (fizyczne i chemiczne) gleby, co jednocześnie powoduje wzrost zasobności w próchnicę do 2-3%. Są to gleby użytkowane rolniczo, aczkolwiek wymagają zabiegów agrotechnicznych podnoszących ich jakość. Można na nich uprawiać żyto, owies, jęczmień, ziemniaki i rośliny pastewne.
Gleby kasztanowe - występują na obszarach ciepłych i suchych, typowe dla stepów. Zawartość próchnicy ok. 3-4%. Odpowiednio nawadniane dają wysokie plony.

Grupa II - Gleby strefowe:

Czarnoziemy - tworzą się w klimatach umiarkowanych na lessach. Mają bogaty poziom próchnicy, ok. 8-15%. Są bardzo żyzne, zawierają dużo składników odżywczych. Uprawia się pszenicę, buraki cukrowe, bawełnę.
Szaroziemy pustynne - występują na obszarach pustynnych i półpustynnych. Brak roślinności i niedobór wody jest przyczyną niskiej zawartości próchnicy, ok. 1-1,5%. Na olbrzymich obszarach pustyń brak jest w ogóle gleby, gdyż warstwa zwietrzeliny nie jest przetwarzana przez organizmy żywe. Pustynne grunty, po długich i kosztownych procesach nawadniania i odsalania, mogą nadawać się do uprawy.
Czerwonoziemy, żółtoziemy, lateryty - charakterystyczne dla klimatu gorącego i wilgotnego (obszary okołorównikowe). Czerwona barwa pochodzi od dużej zawartości związków żelaza. Są ubogie w próchnicę (ok. 1%) ze względu na niszczenie warstwy próchnicznej przez bardzo duże opady. Gleby mało urodzajne, trudne do uprawy, wymagające wielu zabiegów agrotechnicznych. Uprawia się na nich drzewa kauczukowe i kakaowce.

Grupa III - gleby astrefowe

Mady - powstają w wyniku osadzania ilastych i organicznych substancji podczas wylewów rzek. Występują w dolinach rzek i na obszarach delt. Są żyzne i bogate w próchnicę.
Rędziny - tworzą się na podłożu wapiennym, głównie w klimatach umiarkowanych. Są płytkie, ale zasobne w próchnicę, urodzajne, ale trudne do uprawy. Na obszarach klimatu śródziemnomorskiego tworzą odmianę o mniejszej zawartości próchnicy, tzw. terra rossa.
Czarne ziemie - występują na obszarach pobagiennych, przy obniżonym poziomie wód gruntowych, na terenach zanikających jezior. Posiadają poziom próchniczny o dużej miąższości, są bardzo żyzne, ale trudne do uprawy.
Gleby bagienne - powstają na bagnach. Charakteryzują się dużą ilością substancji organicznej, najczęściej słabo rozłożone. Są mało urodzajne, nawet po osuszeniu.
Gleby górskie - występują na obszarach górskich. Nie posiadają wykształconego profilu glebowego, są płytkie i mało żyzne.

ZAŁĄCZNIK NR 3

Omawianie wyników pracy - tabela zbiorcza:

ZAŁĄCZNIK NR 4

Proces bielicowania charakterystyczny dla mało aktywnych biologicznie i ubogich w składniki pokarmowe bielicowych gleb piaskowych związanych z siedliskiem borów iglastych. Kwaśne roztwory wpływają na rozpuszczanie i przemieszczanie związków żelaza, glinu i in. W poziomie wzbogacania (iluwialnym) ulegają wytrąceniu tlenki i wodorotlenki Al. i Fe, częściowo gromadzą się związki próchniczne, poziom przybiera barwy od rdzawej, brunatnej do czarnej. Poziom nadległy (eluwialny) zubożony we wspomniane składniki ulega charakterystycznemu wybieleniu.

W trakcie wykładu nauczyciel odwołuje się do wykonanego na tablicy rysunku profilu gleby bielicowej. Zamiast rysunku można wykorzystać w czasie lekcji tablice dydaktyczne Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, gdzie jest zaprezentowany między innymi profil gleby bielicowej.