POSTAWY SPOŁECZNE WOBEC OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
Praca napisana pod kierunkiem :
SPIS TREŚCI
WSTĘP 3
ROZDZIAŁ I NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA W ŚWIETLE LITERATURY 5
1.1. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej 5
1.2. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej 11
1.3. Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej 14
1.4. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej 20
ROZDZIAŁ II CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 28
2.1. Charakterystyka osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną 28
2.2. Charakterystyka osób z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną 32
2.3. Charakterystyka osób z znaczną niepełnosprawnością intelektualną 34
2.4. Charakterystyka osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną 35
ROZDZIAŁ III POSTAWA – ANALIZA POJĘCIA 38
3.1. Pojęcie postaw 38
3.2. Komponenty i rodzaje postaw 40
3.3. Uwarunkowania postaw 44
ROZDZIAŁ IV STOSUNEK SPOŁECZEŃSTWA DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE 48
4.1. Spostrzeganie społeczne osób z niepełnosprawnością intelektualną 48
4.2. Koncepcje wyjaśniające przyczyny ustosunkowania się wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną 53
4.3. Postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną na przestrzeni wieków 62
4.4. Postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną we współczesnym świecie 68
PODSUMOWANIE 75
BIBLIOGRAFIA 78
SPIS TABEL I RYCIN 81
WSTĘP
Dominującą część społeczeństwa stanowią ludzie pełnosprawni, ale obok nich żyją osoby niepełnosprawne. Jeszcze do niedawna ich obecność na ulicach miast, w naszych szkołach,, przedszkolach słabo się zaznaczała. Dziś „duch integracji” pozwala im na prowadzenie „normalnego życia”. Z każdym rokiem powiększa się liczba osób niepełnosprawnych w Polsce i poza jej granicami, a wiedza na ich temat jest nadal niepełna, przejawia się najczęściej w formie utartych stereotypów i określeń o znaczeniu pejoratywnym. Niepełnosprawność intelektualna, dotychczas najczęściej nazywana upośledzeniem umysłowym, jest niepełnosprawnością obarczaną największą liczbą mitów i stereotypów nie mających nic wspólnego z rzeczywistymi cechami indywidualnych osób. Te stereotypy wywierają destrukcyjny wpływ na postawy społeczne oraz na sposób traktowania osób nim dotkniętych, a także na szanse rozwojowe i wyrównujące jakie się im stwarza. Tymczasem to właśnie sprzyjające postawy społeczne, tzn. wiedza, pozytywne nastawienie emocjonalne i konkretne działania są czynnikami niezbędnymi do tworzenia ludziom niepełnosprawnym warunków samodzielnego, należnego i aktywnego życia. Niski poziom wiedzy o ludziach z niepełnosprawnością intelektualną dotyczy między innymi poglądów na ich jakoby nieodwracalne ograniczenia we wszystkich sferach rozwoju i funkcjonowania , i na ich rzekomy brak możliwości uczenia się. Brak wiedzy obejmuje również nieznajomość degradujących konsekwencji, jakie niosą za sobą izolacja społeczna, brak stymulującego środowiska, brak odpowiedniej edukacji, pracy, aktywnego trybu życia, a także często zniewolenie nadmierną opieką w domu, czy w placówce. Rozumienie istoty niepełnosprawności intelektualnej oraz świadomości możliwości rozwojowych osób nim dotkniętych pogłębia się wraz z przyrostem wiedzy płynącej z obserwacji tych niepełnosprawnych, których potrzeby zdrowotne, fizyczne, psychiczne i społeczne od najmłodszego okresu życia były zaspokojone i którym umożliwiono aktywne życie w normalnym środowisku. Coraz wyraźniej widoczna jest różnica pomiędzy odchodzącym w przeszłość podejściu metodyczno – opiekuńczym, określającym jednostkę chorobową lub dysfunkcją, a podejściem społecznym wskazującym na wzajemne uwarunkowania niepełnosprawności i funkcjonowania człowieka oraz środowiska. Głównym celem wszelkich działań w społecznym podejściu do niepełnosprawności intelektualnej jest samodzielne, niezależne i aktywne życie w otwartym środowisku z zapewnieniem niezbędnej pomocy i wsparcia.
Rozdział I
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTALNA W ŚWIETLE LITERATURY
1.1. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej
Jedną z pierwszych prób określenia upośledzenia umysłowego była definicja Kraepelina (1915). Termin „oligofrenia” określił „grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogeniczną, a mianowicie takie opóźnienie rozwoju psychicznego”.[1] Sformułowanie „ niepełnosprawność intelektualna” jest stosunkowo nowe, terminologia z nim związana nie jest w pełni uporządkowana a jej zakres podlega pewnej zmienności zależnie od aspektu w jakim jest rozpatrywane (kryteria medyczne, społeczne, pedagogiczne). Sama nazwa powstała na skutek trendów w pedagogice specjalnej i psychologii, mających na cele odejście od terminów stygmatyzujących osoby niepełnosprawne, takich jak używanie dawnej formalnej diagnostyce psychiatrycznej określenia debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Zostały one, w 1959 roku Wielkiej Brytanii zastąpione pojęciem subnomoralności intelektualnej w stopniu niższym niż normalny i znacznie niższym. Inne określenia, takie jak:
oligofrenia (mało – myślenie od greckiego: oligos – mało, phren – rozum),
upośledzenie umysłowe,
niedorozwój umysłowy,
osłabienie rozwoju umysłowego,
upośledzenie rozwoju psychicznego,
zahamowanie rozwoju psychicznego,
obniżona sprawność psychiczna,
są obecnie także uważane za wartościujące i zaleca się zastępowanie ich terminem „niepełnosprawność intelektualna”. Należy podkreślić, że w obowiązujących klasyfikacjach ICO – 10 oraz DSM – IV wciąż używane jest nazewnictwo „upośledzenie umysłowe” i w tej formie stosuje się je w medycynie oraz rehabilitacji. Wiąże się to z dużym rozpowszechnieniem tych wyrażeń w międzynarodowej nomenklaturze, co pozwala na zrozumienie ich przez różne środowiska w wielu krajach. Warto zwrócić uwagę także na terminy, które opisywały deficyty intelektu jako będące tożsame z właściwościami psychicznymi. Takie ujmowanie zjawiska jak „obniżona sprawność psychiczna” sprawiły, że po dziś dzień spotkać można osoby dla których niepełnosprawność intelektualna jest tym samym, co choroba psychiczna”.[2] Autorem jednej z wcześniejszych, a zarazem stosunkowo szerokiej, opisowej definicji niepełnosprawności był E. Doll, który w 1941 roku scharakteryzował niepełnosprawność intelektualną jako: „stan niedojrzałości społecznej powstały w okresie rozwoju będący skutkiem zahamowania rozwoju inteligencji pochodzenia konstytucjonalnego. Stan ten jest nieodwracalny”.[3] Doll wyróżnia przy tym sześć aspektów niepełnosprawności:
- niedojrzałość społeczną,
- niską sprawność umysłową,
- opóźnienie rozwojowe,
- zahamowanie rozwoju trwałe, nieprzemijające w procesie dojrzewania,
- konstytucjonalność,
- nieodwracalność. Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (American Association of Mental Deficiency) wprowadza w 1959 roku do międzynarodowej terminologii określenie „mental retardation” i podejmuje próbę globalnego zdefiniowania niepełnosprawności intelektualnej: „Jest to niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstały w okresie rozwojowym. Towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego”.[4] Warto w tym miejscu zauważyć, że jest to klasyczny przykład definicji nastawionej na opis zjawiska, koncentrujący się na procesach psychicznych i behawioralnych. Dla R. Hebera, który zawarł tę definicję w swoim „Podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego”, granicę rozwoju wytycza szesnasty rok życia, a za górną granicę niepełnosprawności intelektualnej przyjmuje on iloraz inteligencji niższy o jedno odchylenie standardowe od normy. W 1973 roku J. Gorossman poniekąd zrewidował założenia Hebera. W nowym wydaniu „Podręcznika terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego” podnosi granicę wieku rozwojowego do 18 lat, a niepełnosprawność intelektualną umieszcza na poziomie dwóch odchyleń standartowych od normy. Określa niepełnosprawność intelektualną jako stan aktualny, nie uwzględniając jej etiologii. Pedagogika specjalna powołuje się na definicję niepełnosprawności intelektualnej zawartym w wydanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (1994) w Podręczniku Diagnostyki i Statystyki (DSM IV w przekładzie J. Kostrzewskiego). Definicję proponowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne podaje Z. Sękowska: „ upośledzenie umysłowe to istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowywanym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności jak:
- komunikowanie się słowne,
- porozumiewanie się,
- samoobsługa( troska o siebie),
- radzenie sobie w obowiązkach domowych,
- sprawności intelektualne,
- korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,
- kierowanie sobą,
- zdolności szkolne,
- praca,
- sposoby spędzania wolnego czasu,
- troska o zdrowie”.[5] Jest ona bliska definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zawiera bowiem takie same trzy kryteria rozpoznawania niepełnosprawności intelektualnej, mianowicie:
1) niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego,
2) ograniczenie w funkcjonowaniu przystosowawczym,
3) 3)wiek – 18 lat, do ukończenia którego wyżej podane kryteria mogą być uznane za upośledzenie umysłowe. Różnica między definicją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Światowej Organizacji Zdrowia dotyczy drugiego kryterium. Podręcznik Diagnostyki i Statystyki opisuje go szczegółowo – wymienia on, bowiem kilkanaście sprawności funkcjonowania przystosowawczego. Zaburzenia przynajmniej w dwu z tych sprawności, w połączeniu z obniżeniem intelektualnym świadczą o upośledzeniu umysłowym. Definicje wyżej przytoczone różnią się od siebie, aczkolwiek widoczne są także wyraźnie elementy wspólne – wszystkie interpretują upośledzenie, jako obniżenie ogólnej sprawności intelektualnej wraz z towarzyszącymi im zaburzeniami w zachowaniu przystosowawczym. Definicja Światowej Organizacji Zdrowia zawiera obecnie stosowane kryteria diagnozowania niepełnosprawności intelektualnej, pomija przyczyny jego powstawania, które są istotne z punktu widzenia mojej pracy. Niewątpliwie jedną z najpełniejszych, a zarazem przydatnych w pedagogice specjalnej definicji stworzyła Maria Grzegorzewska. Opisuje ona nie tylko właściwości rozwoju osoby niepełnosprawnej, ustanawia upośledzenie umysłowe kategorią nadrzędną dla oligofrenii i otępienia, które rozumie jako „uwstecznienie psychiki”. Proponuje także po raz pierwszy dynamiczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej jako cechy, która choć determinuje w określony sposób możliwości umysłowe jednostki, to nie umożliwia jej rozwoju w żadnej sferze życia. Tak więc Grzegorzewska dostrzega u osób niepełnosprawnych intelektualnie potencjał rozwojowy, który może zostać wyzwolony na drodze rewalidacji i pozwolić im osiągnąć maksimum umiejętności. Definiowanie niepełnosprawności intelektualnej w sposób zaprezentowany powyżej, pozwala z mniejszą lub większą precyzją uchwycić stan funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w sferze intelektualnej lub społecznej, nie uwzględnia jednak patogenezy i etiologii zjawiska. Ciekawą definicję niepełnosprawności, sięgającą do genezy zjawiska proponuje M. Kościeliska, która nie negocjując wpływu czynników biologicznych na powstawanie niepełnosprawności intelektualnej, podkreśla dwubiegunowość tego oddziaływania. Z jednej strony, zdaniem autorki, czynniki biologiczne determinują przebieg procesów psychicznych, z drugiej natomiast funkcjonowanie psychiczne wpływa na funkcje biologiczne. Przywołuje ona przykład dzieci, które doznawszy uszkodzeń we wczesnym okresie życia, żyją różnym życiem i osiągają rozmaite stopnie rozwoju. Kościelska rozumie niepełnosprawność intelektualną, jako „niepowodzenie rozwojowe do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Proces rozwojowy może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnych czynników”.[6] Najnowsza definicja niepełnosprawności intelektualnej utworzona przez AAMR podaje, iż „niedorozwój umysłowy jest niepełnosprawnością charakteryzującą się znacznymi ograniczeniami, jak i zachowaniu przystosowawczym wyróżniającym się w pojęciowych, społecznych i praktycznych umiejętnościach przystosowawczych.”[7] Ta niepełnosprawność ujawnia się przed 18 rokiem życia. Pedagogika specjalna jest dziedziną wiedzy, w której obserwuje się ciągłe zachodzące zmiany w zakresie prowadzonych przez nią działań praktycznych to jest opracowanie i wprowadzanie nowych metod, form i środków pracy oraz działań teoretycznych – tworzących definicje, terminy, klasyfikacje, kategoryzacje. Biorąc pod uwagę te drugie (działania teoretyczne) możemy mówić o definicjach starszych, podlegających procesom modyfikacji oraz nowych, stanowiących efekt tych działań.
1.2. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej
Znany angielski badacz A. F. Tredgolog określił niepełnosprawność intelektualną jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju i wymienia trzy kryteria:
1. ocenę wyników nauki szkolnej,
2. inteligencję,
3. przystosowanie biologiczne i społeczne.
Zdaniem Dolla rozpoznanie niepełnosprawność intelektualna opiera się na sześciu następujących kryteriach:
1. niedojrzałość społeczna,
2. niska sprawność umysłowa,
...
astoreth1