Czasowniki.doc

Oprac.i211

Czasowniki. Podział na koniugacje

-          dawniej było 5 koniugacji, kryterium przynależności był przyrostek tematyczny (dla koniugacji I o/e, II no/ne, III je, IV i, V atematyczna – bez przyrostka),

-          teraz mamy 3 koniugacje, I ę, esz, II ę, isz, III m, sz[1],

Rozróżnienia między koniugacjami: (kolejność: od najłatwiejszych)

-          do V należały TYLKO 4 czasowniki: być, dać, jeść i wiedzieć!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!,

-          do IV należały te, które w drugiej osobie lpoj mają i (widzisz). Dawny przyrostek tematyczny stał się częścią końcówki fleksyjnej (widzę<*vidią  ß i przed nosową zamienia się w j, d+j = dz),

-          do II należały czasowniki z przyrostkami no/ne. Są rozpoznawane już w bezokoliczniku, obejmują też czasowniki momentalne, które zajmują mało czasu (dźwignąć, krzyknąć, klasnąć), w odmianie mają no/ne widoczne – stać: stanę, staniesz,

-          rozróżnienie między I a III: obie mają widoczne e. Ale pierwsza osoba lpoj w koniugacji I ma twardy temat!!!!!!! (mogę, możesz) – nie dochodziło tu do żadnej palatalizacji w pierwszej osobie lpoj,

w III koniugacji temat pierwszej i drugiej osoby lpoj są spalatalizowane przez j, której już nie widać: każę, każesz (ż= z+j),

-          I, II, III, IV grupa różni się od V pierwszą osobą lpoj (w V – m, w pozostałych - ę). Ale dziś dużo czasowników koniugacji III przeszło do V (znać, grać, kochać). Odróżnia się je po trzeciej osobie lmn – tam widać dawny przyrostek tematyczny je, który nie zanikł, bo nie mogła zajść kontrakcja (j przedzielała 2 głoski niejednolite pod względem nosowości, czyli: ustną i nosową). Koniugację V mogą kontynuować tylko 4 czasowniki. W dużej grupie czasowników koniugacji III zaszła kontrakcja przyrostka (je) – formy po kontrakcji upodobniły się do form V koniugacji

-          niektóre czasowniki mają do dziś nieustabilizowaną formę – np. klaskać (klaszczę – z końcówkami koniugacji III, klaskam – V) – wynika to z tendencji języka do usuwania słów z palatalną grupą spółgłoskową,

-          czasowniki zakończone na spółgłoskę wargową kiedyś były w koniugacji I (były twarde). Przeszły do III koniugacji i miękkość pojawiła się w pierwszej osobie lpoj (z „grzebę” na „grzebię”) – tu na przykład grzebać, kąpać, sypać