1

ODBICIE RZECZYWISTOŚCI WOJENNEJ I OKUPACYJNEJ W LEKSYCE JĘZYKA OGÓLNEGO

(Krystyna Kleszczowa)

Istnieją trzy główne sposoby wzbogacania leksyki języka ogólnego:

-          pożyczki

-          neosemantyzmy

-          derywaty

W leksyce polszczyzny czasów II wojny światowej nie ma zasadniczych ilościowych różnic między tymi sposobami wzbogacania języka o nowe wyrazy. Choć dany sposób może mieć przewagę w danej grupie tematycznej.

Wśród pożyczek dominują niemieckie, potem rosyjskie (no chyba logiczne J). Pożyczki niemieckie desygnują przede wszystkim obiekty i osoby związane z działalnością administracyjną (okupacyjna zmiana organizacji państwa). Druga to nazwy wojskowe (pojazdy, samoloty, broń, pociski). Małą grupę stanowią pożyczki związane z obozami zagłady i ideologią. Raczej są to pożyczki konkretne, bez ekspresji, najwyżej budzące grozę, jak gestapo, esesman, nazi.

Pożyczki rosyjskie dotyczą podobnych kręgów tematycznych, ale wyrazów zapożyczonych jest mniej. Ładunek emocjonalny tych wyrazów bywa prawie familiarny – Iwan, Wańka, Ruski, krasnoarmiejec. Znajdują się też wyrazy związane z ideologią: bolszewik, czerwony, Sowiet, radziecki.

Pożyczki angielskie nieliczne, o charakterze semantycznym, głównie wojskowe: liberator, forteca, douglas.

Pożyczki francuskie, niewiele, w różnych polach znaczeniowych: w wojskowości (desant, alianci), w konspiracji (kolporter, kolportaż), w administracji (żandarm). Część znana przed wojną, uzyskała tylko szczególne znaczenie w czasie okupacji.

Inne – japoński (ryksza), włoski (getto).

Pożyczki z gwar – żołnierskiej (paka, spluwa, zenitówka), z przedwojennej partyjnej przeniknęły do konspiracji (sypać, bibuła, punkt, spalony, wsypa); środowisk przestępczych – skok, melina, melinować (się), meta, wałówa, gryps, kapuś.

Neosemantyzmy – ze natury swej wieloznaczne, dobry do kamuflowania utajonych treści, pełnienia funkcji eufemizmu. Powstawały też przez zwykłe czynniki ogólnojęzykowe – nowo powstałe obiekty, sytuacje też wymagają nazwania, a neosemantyzm jest jednym ze sposobów.

Neosemantyzmy powstałe przez:

-          zawężenie znaczenia, gdzie granica między nowym znaczeniem kontekstowym nie zawsze jest ostra, nowe znaczenia powstały właśnie na bazie znaczeń kontekstowych – w konspiracji: papiery ‘fałszywe dokumenty’, literatura ‘wydawnictwa konspiracyjne’, kontakt ‘łączność między konspiratorami’, lokal ‘miejsce spotkań konspiratorów’; w partyzantce: organizacja ‘konspiracyjna organizacja wojskowa’, wojsko ‘Armia Krajowa’, robota ‘akcja partyzancka’, placówka ‘siedziba grupy partyzanckiej’.
Także kombinowanie, organizowanie ‘zdobycie nie całkiem legalnie czegoś’, likwidacja (getta) ‘mord na Żydach, roboty ‘ciężkie prace w Niemczech’.

-          przeniesienie znaczenia na zasadzie podobieństwa. Może być:

-          czysto informacyjne – skrzynka, skrytka ‘zakonspirowane miejsce, w którym składano meldunki, rozkazy, wiadomości; gdzie ukrywano konspiratorów’, nakryć ‘przyłapać na działalności konspiracyjnej’, wpaść ‘zdekonspirować się’ ect.

-          z dodatkowym ładunkiem emocjonalnym (sygnałem jest dysonans między oznaczaną treścią a zawartością pojęciową źródła neosemantyzmu.

-          eufemizmy – pukać, kropić, grzać, pruć, prać, uziemić, położyć ‘strzelanie i zabijanie’, przeczesywanie, przeczesanie ‘wyłapywanie wroga’, maglowanie ‘wymuszanie zeznań torturami’.

-          deprecjonujące wroga – gdzie podstawa neosemantyzmu jest w sprzeczności ze znaczeniem nowo utworzonego wyrazu – suka ‘samochód do przewożenia więźniów’, wrona, gacek, gapa, mewa ‘orzeł niemiecki’, szmata ‘niemiecka gazeta polskojęzyczna’

-          neosemantyzmy, które mogły powstać w każdym czasie, np. ogonek, kolejka, góral ‘banknot pięćsetzłotowy’.

DERYWATY tworzone od różnych podstaw – głównie rodzimych. (wyjątki folksdojcz, szmugiel, gestapo, nazi, nazista, bauer, erzac, szupo, od których tworzono większe lub mniejsze gniazda słowotwórcze i czasowniki heilować, szmuglować)

Procesy derywacyjne są wspólne dla podstaw obcych i rodzimych!

Wśród rzeczowników nazwy osób od podstaw o charakterze nazwy własnej tworzono za pomocą przyrostka –owiec: hitlerowiec, kościuszkowiec, gestapowiec. Znaczenie strukturalne było dość jednolite ‘członek organizacji sygnowanej podstawą’. Mógł tworzyć nazwy osób nie tylko od nazw własnych, np. szturmowiec, liniowiec.  Potem –ista tworzący derywaty odrzeczownikowe, przede wszystkim skrótowce od zestawień (cekaemista, kaemista), ale nie tylko (nazista, gwardzista). Struktura semantyczna tych derywatów nie jest już tak regularna, raz to człowiek obsługujący broń wskazaną podstawą, raz członek organizacji. Inne typy nazw osób są reprezentowane jednostkowo, są derywowane od różnych podstaw (rzeczowników, przymiotników i czasowników), tworzą je różne formanty i relacje znaczeniowe między podstawą a derywatem też są różne. Są derywaty odrzeczownikowe na –arz (meliniarz, rykszarz), mamy na –ak (tajniak, pasiak), są typy konwersywne (granatowy, zielony, sprzymierzony), na –ek (zrzutek, skoczek), -owicz (obozowicz), -acz (naganiacz), -nik (granatnik), -ant (okupant), jak i złożenia (cicho-ciemny).

Rzeczowniki nieosobowe – najbardziej produktywny –ka, towrzący typy mutacyjne od rzeczowników (panterka ‘bluza koloru ochronnego zdobyta na Niemcach’), od przymiotników (szturmówka, karbidówka, pancerka, gadzinówka), liczebników (piątka, szóstka, siódemka ‘pistolety’). Nie tworzą jednak jednolitej grupy pod względem wnoszonych przez formant treści. Wygodny środek słowotwórczy do adaptacji wyrazu obcego, krakauerka, warschauerka.

Za pomocą konwersji tworzono rzeczowniki nie tworzące jednego typu słowotwórczego: odrzeczownikowe (hajot ‘członek Hitlerjugend’), odczasownikowe (zrzut ‘zrzucony ładunek’), odprzymiotnikowe (automat ‘karabin automatyczny’, miękkie ‘dolary’).

Inne przyrostki pojawiają się nieseryjnie – awka (pukawka), -ek (zrutek), -ec (nurkowiec, szmatławiec), -ak (pancerniak), -acz (miotacz), -aczka (szczekaczka), -nia (wyrzutnia). Złożenia łapibuda, samogon.

Nazwy kobiet od rzeczowników osobowych męskich – formant –ka, łączniczka, volksdojczka, szmuglerka, hitlerówka, partyzantka, gestapówka.

Nazwy miejsc tworzono typowymi dla polszczyzny –owisko (zrzutowisko), -alnia (odwszalnia), -ownia (bimbrownia).

Brak charakterystycznych rysów w tworzeniu nazw czynności, głównie –nie, -enie (plakatowanie, spalenie), też –ka (rozwałka, wpadka), -Ø (zrzut), -anina (siekanina, strzelanina).

Formanty ekspresywne – jest ich niewiele, wszystkie związane z nazwami Niemców i Niemek.

Augmentatywny: -isko/-ysko (szkopisko, szwabisko, Niemczysko), deminutywny –aszek (Niemiaszek) oraz –ur/-ura (Niemczur, Niemczura).

W leksyce wojennej nierzadkie są skrótowce – zarówno obce jak i polskie. Na bazie skrótowców powstały nowe formacje słowotwórcze: gestapowiec, esesowiec. Także w dziwny, obcy językowi polskiemu sposób – przez dodanie niemieckiego leksemu Mann – esesman. A dopiero potem np. tworzono przymiotnik esesmański.

Formanty –ski, -owski były najczęściej wyzyskiwane w procesach derywacyjnych – szkopski, akowski, szmuglerski, aryjski, esesmański. Można stwierdzić, iż jest to charakterystyczny derywat leksyki II wojny światowej. Także relacja semantyczna między podstawą a derywatem jest jednolita ‘związany, odnoszący się do desygnatu wskazanego podstawą słowotwórczą’. Oprócz tego występowały sufiksy –ny (podziemny) i –owy (zrzutowy, gadzinowy).

Czasownikowych derywatów jest mało. Są to konwersywne typy włączające niemieckie pożyczki do systemu koniugacyjnego polszczyzny.

Teraz powinnam przestawić, które słowa potwierdziło stado staruszków (z tych wypisanych), ale to chyba głupie... to znaczy metoda badawcza była taka – około 1000 jednostek słownikowych rozesłano do 20 staruszków/starószek. Jeśli przynajmniej 11 osób potwierdziło znajomość słowa, to wpisywano go w obręb odmiany ogólnej. Tak znaleźli 500 jednostek leksykalnych. Ale wypisywanie, które były potwierdzone przez wszystkich to chyba głupota (68 wyrazów J).

Wnioski – specyfiką leksyki lat wojny i okupacji było między innymi rozchwianie stopnia znajomości poszczególnych jej elementów (bo nie potwierdzili staruszkowie wszystkich wyrazów). Rozszerzenie kręgu użycia wymaga dłuższego czasu, a poddane obserwacji słownictwo charakteryzowało krótki okres historii języka polskiego.

Trudno dokładnie obliczyć stosunek żyjących do dziś wyrazów wojennych do tych, które wymarły. Na pewno duża część znanych do dziś wyrazów należy do słownictwa biernego. Zapomniane zostały niemieckie pożyczki administracyjne, wycofują się nazwy broni, pocisków itp. ze skrótowców pozostały tylko te, których znaczenie lub całą nazwę znamy.

Dystans czasowy osłabia ekspresję niesioną leksemem – teraz mówiąc o realiach okupacyjnych nie używa się neosemantyzmów nacechowanych emocjonalnie, negatywnie.

Z rywalizujących leksemów wygrały esesman, nazista i Hitlerjugend.

Wyrazy odziedziczone przez polszczyznę z czasów II wojny światowej można podzielić na:

-          historyzmy – leksemy, które używane są wtedy, gdy mówi się o realiach okupacyjnych, np. łapanka, łapibuda, łączniczka, szmalcownik, folksdojcz, folkslista, getto, gestapo, esesman, także te z realiami obozowymi (wniknęły do języka po II wojnie światowej wraz ze wspomnieniami, literaturą obozową), apel, barak, blok śmierci, cela śmierci, cyklon, rampa, selekcja, wieżyczka.

-          mające zdolność sygnowania nie tylko desygnatów wojennych i okupacyjnych, ale też innych. Wyrazy o rozszerzonym znaczeniu, np. wtyczka, kapuś, pacyfikacja, sabotaż, kolporter, kontyngent, kolaborant.

Nielegalna opozycja w PRLu odświeżyła podziemie, bibuła, gazetka, plakatowanie, Polska Podziemna, zamelinować się, Kryzys gospodarczy: kolejka, ogonek, bimber, samogon, zorganizować, melina ‘z przesunięciem w stronę miejsca nielegalnej sprzedaży alkoholu’.

Wyrazy:

Wrzesień; Powstanie Warszawskie; alianci; sprzymierzeni; Oś; londyńczyk; OPL ‘obrona przeciwlotnicza’; zaciemnić, zaciemnienie; schron; godzina policyjna; luftwaffe; wermacht; abwehra ‘wywiad niemiecki’; Generalna Gubernia, GG; Reich, Rzesza; Baltendeutsch, Reichdeutsch, Stamdeutsch, volksdeutsch, folksdojcz; volkslista;

administracja – propaganda-abteilung; arbeitsamt; bahnschutz, gauleiter ‘naczelnik okręgu’, schutzpolicjant ‘żandarm niemiecki’, burgermeister ‘burmistrz’, wachmeister/wachmajster ‘strażnik, dozorca więzienny’, kennkarta ‘dowód osobisty’, karta rozpoznawcza, ausweis ‘dowód tożsamości’, bezugschein ‘bon towarowy’, kartka;

znane przed wojną: zielony ‘żandarm niemiecki’, żółtek ‘NSDAPowiec’, blacharz ‘niemiecki żandarm z półkolistą blachą na piersiach’, granatowy ‘polski policjant w służbie niemieckiej’.

ideologiczne - Herrenvolk, ubermensch, untermensch, Aryjczyk, Aryjka, Nordyk, swastyka, hakenkreuz, fuhrer, heilować, hajlowanie, lebensraum,

komunizm ZSSR; bolszewik, bolszewicki, bolszewizacja, komsomolec, politruk ‘instruktor do spraw wychowania politycznego w wojsku’, wraży ‘obcy, wrogi’, kołchoz, ochrona ‘obstawa’. pepeerowiec, pepeerowski.

konspiracja – łączniczka, kontakt, lokal, skrzynka, skrytka, punkt, meta, melina, zamelinować, meliniarz – wsypa, sypać, zasypany, sypnąć się, spali, spalony, wpadka, wpaść, nakryć, nalot, kocioł, literatura, bibuła, gazetka, kolportaż, kolporter, kolporterka, komplety, komplet. nasłuch, czysty, lipne/lewe papiery/ wtyczka, przerzucony, trefny

akowiec, aelowiec, akowski, ludowiec, czerwony

partyzantka – robota, worek ‘okrążenie przez nieprzyjaciela’, czesanie, przeczesanie, przerzut, odskok ‘szybkie wycofanie się’, wycieczka ‘wymarsz z lasu’, wypad ‘wyruszenie na akcję’, dywersja, desant, sabotaż, zrzucać, zrzut, zrztutek, minerka ‘zakładanie min’, sztabówka ‘mapa sztabowa’, gniazdo ‘miejsce ukrycia cekaema’, paka ‘areszt’, dyon ‘dywizjon’ leśny, Jędruś, iść do lasu ‘do partyzantki’, chłopcy z lasu, liniowiec, skoczek, obstawa ‘ochrona’, szturmówka ‘oddział AL’, desant ‘skoczek spadochronowy’, cicho-ciemny. partyzantka, sanitariuszka.

specjalistyczne sztukas, duglas, forteca, liberator, spitfajer, ił, kukuruźnik, bombowiec, nurkowiec, czteromotorowiec, tygrys, pantera, pancerniak, jeep, suka, dekawka, walter, bergman, prabellum, mauzer, browning, sten, piat, maksym, pepesza, pees, zenitka ‘działo przeciwlotnicze’, katiusze, maszynka, peem, kabe, kabek, kaem, erkaem, cekaem, elkaem, bębenkowiec, automat, piątka, szóstka, siódemka, miotacz, rozpylacz, spluwa, pukawka, kropidło, polewaczka, lufa, suka ‘karabin’, krowa ‘działo’, moździeż, wyrzutnia, kaemista, cekaemistka, erkaemista, handgranat, plastyk, pepanc ‘przeciwpancerny’ jajko, piguła, świeca, choinka, wiązanka, szafa, granatnik.

ubiór panterka, polówka, oficerki,

walka kropić, kropnąć, pukać, grzać, wypruć, prać, wygarnąć, położyć, uziemić, zaciukać, rąbnąć, rąbać, rozwalenie, rozłupanie, rozwałka, siekać, siec, walić, wykitować, rąbanka, czapa ‘rozstrzelanie’ likwidować, załatwić

akty terroru wysiedlanie, egzekucja, maglowanie, wybiórki, suka, polować, obława, łapanka, buda, łapibuda, wywózka, roboty, repatriacja, getto, oflag ‘obóz jeniecki dla oficerów, transport, pasiak, muzułman, kapo, odwszalnia, komora gazowa, krematorium

współpracujący kolaborować, konfident, kolaborant, tajniak, kapuś, naganiacz.

Niemcy Niemczysko, Niemiaszek, Niemczur, Niemczura, szkop, Niemra, szkopisko, szwab, szwabisko, bosz, germaniec, Fryc, Hitler, hitlerowiec, hitlerówka, okupant.

Rosjan krasnoarmiejec, czerwonoarmista, Ruski, Sowiet, Iwan, Wańka, kacap ‘funkcyjny’

życie codzienne chleb – beton, dźwiękowiec, koks, otrębiak, pagaj, torf, glina, buty – drewniaki, koturny, kapce; rąbanka, wałówka; karbidówka; wódki – buraczanka, gołda, karbidówka, pocieszycielka, melasówka, pędzicha, barbalucha, benzyna, kartoflanka, jabłczanka, księżycówka, bimber, samogon; kartka, ogonek, kolejka, erzac ‘artykuł zastępczy’, riksza, złoty, grosz, góral ‘500 zł’, twardy, miękkie ‘dolary’; wykombinować, zorganizować, opylenie, szaber, szmugiel, szmalcownik ‘wymuszacz’, lipa,

humorystyczne gadzinówka, szmatławiec, kurwar, podogoniec, krakauerka, warszauerka; spluwaczka, szczekaczka ‘megafon uliczny’ rykowisko ‘megafon plus ludzie go słuchający’

jotpepe ‘plotka’ pochodzi od jedna pani powiedziała

filatelistka ‘prostytutka’, postrzyżyny.

wrona, gapa ‘orzeł w godle Niemiec’, musztarda ‘hitlerowcy od koloru munduru’, suki, budy, łapibudy.

foksterier ‘volksdeutsch’