2. Periodyzacja dziejów języka polskiego
Periodyzacja to połączenie dwóch procedur myślowych: uogólnienia i klasyfikacji.
Uogólnienie to formułowanie sądów hierarchicznie wyższych nad sądami szczegółowymi; klasyfikacja to porządkowanie rzeczy/pojęć według wybranych kryteriów.
Periodyzacja porządkuje myślowo fakty i zdarzenia, klasyfikuje proces historyczny, dzieli go na mniejsze odcinki czasowe.
Periodyzacja pełni 3 funkcje:
1. służy do porządkowania wiedzy o szczegółowych, konkretnych faktach – organizuje wiedzę, by łatwiej ją zapamiętać i odtworzyć;
2. dostarcza klucza interpretacyjnego do charakteryzowania i objaśniania szczegółowych informacji;
3. pozwala programować badanie przeszłości oraz utrwalać i upowszechniać wyniki poszukiwań naukowych.
Periodyzacja Kaliny pochodzi z pracy Historia języka polskiego z roku 1883. Autor pozostawał pod wpływem ówczesnego filologiczno – przyrodniczego językoznawstwa niemieckiego. Formy gramatyczne języka polskiego obserwował w tekstach, inspiracje interpretacyjne znajdował w pozytywistycznym przyrodoznawstwie.
Wg Urbańczyka jego Historia języka polskiego to raczej ilustrowany katalog form gramatycznych.
Wg de Courtenay’a jest to prawie wyłącznie zbiór materiału, wypisy z zabytków, bez prób objaśnień. Dość skromnie przedstawiają się poglądy Kaliny na periodyzację. Wyróżnia on trzy epoki rozwoju form językowych:
1. Epokę wytwarzania się form pierwiastkowych (rdzenie, korzenie => formy jednozgłoskowe);
2. Epokę tworzenia się form składniowych czyli syntetycznych (postaci derywowane wyrazów jako znaków dla wyobraźni);
3. Epokę form skłaniających się czyli fleksyjnych .
[Epoki pierwszą i drugą poznać można tylko dedukcyjnie!]
Następnie Kalina przechodzi do charakterystyki języka prasłowiańskiego (charakterystyka epoki przedpolskiej) i przywołuje ówczesne poglądy na rozpad j. prasłowiańskiego.
Dalej snuje rozważania o rozstrzygającym znaczeniu wytworzenia się tradycji piśmienniczych w upowszechnianiu właściwości językowych regionów, z których pochodzili pisarze.
Początki doby polskiej wiąże z początkami państwowości polskiej.
Kolejna faza – faza narastania zróżnicowania dialektalnego oraz oddzielania się polszczyzny pisanej od narzeczy.
Uznaje znajomość grafii staropolskiej za konieczną do formułowania wniosków o fonetycznej postaci substancji językowej. Proponuje on następującą periodyzację rozwoju grafii stpl:
1. Pierwsza epoka (grafia prosta);
2. Druga epoka (grafia złożona);
3. Trzecia epoka (grafia diakrytyczna).
Periodyzacja ta ma charakter pomocniczy, zaś sam Kalina podkreśla nieostrość cezur dzielących proces rozwoju grafii staropolskiej.
Do tradycji periodyzacji dzieło Kaliny wniosło następujące elementy:
- istotny udział w umieszczeniu formy językowej w centrum badań językoznawczych;
- ustalenie cezury początkowej dla odrębności polszczyzny na początku państwowości;
- sformułowanie funkcjonującej do dziś periodyzacji grafii staropolskiej.
ALEKSANDER BRUCKNER
Jego periodyzacja rozpoczyna w naukowej historii języka polskiego tradycję przedstawiania periodyzacji umotywowanych i udokumentowanych.
Koncepcja Brucknera po raz pierwszy pojawiła się w książce Dzieje języka polskiego (1906). Właściwa periodyzacja została poprzedzona genezą i miejscem języka polskiego wśród innych języków słowiańskich.
Bruckner wyróżniał następujące doby:
a. Doba przedhistoryczna (600-1100) – wówczas nastąpiły procesy wyodrębniania się języka polskiego z prasłowiańszczyzny. W związku z przyjęciem chrześcijaństwa zaszły znaczące zmiany leksykalne. Wiedzę w tej dobie rekonstruuje się przez analizę nazewnictwa.
b. Pierwsza doba historyczna (1100 – 1500), w której Bruckner wskazywał dwa podokresy:
b1. kiedy to pojawiła się postać pisana języka – choć tylko w formie glosy; dostępny materiał językowy ujawnia ślady po dawnych narzeczach oraz różnice dialektalne nowsze (mazurzenie, wałczenie); pojawiają się kolejne innowacje fonetyczne, gramatyczne i leksykalne; ważne były wpływy niemieckie.
b2. są to właściwe początki piśmiennictwa polskiego (pieśni, psałterze, biblia, poezja i proza, przekłady); najważniejsze są w tym czasie wpływy czeskie; zaznacza się rozwój pisowni i języka; zaznacza się udział kobiet i duchowieństwa w tworzeniu języka pisanego.
c. Druga doba historyczna (1500-1763) – zerwanie jedności językowej przez rozwarstwienie socjalne, pojawił się język ludowy, gwara, język klas wykształconych; ostatecznie ustaliły się pisownia i formy gramatyczne; na język polski wywierały wpływ: łacina, włoski, języki wschodnie; Bruckner wskazuje na rozwój języka pisanego pod wpływem reformacji i humanizmu; z powolnym upadkiem języka i ubożeniem jego zasobu mamy do czynienia w czasach saskich.
d. Doba najnowsza (1763-1906) – gallomania (wpływy francuskie); działania poprawnościowe w dobie stanisławowskiej; największy wpływ wywarły język niemiecki i rosyjski.
Wzór periodyzacji Brucknera przejęty został przez Łosia i zaprezentowany w jego Początkach piśmiennictwa.
Periodyzacja Klemensiewicza pochodzi z jego Historii języka polskiego (1961). Wydziela on dwie epoki: przedpiśmienną (do XII wieku i bulli gnieźnieńskiej) i piśmienną (po XII wieku).
Cezury poszczególnych epok mają wyznaczać : * przeobrażenia w systemie gramatycznym i leksykalnym; * działanie napędowych sił funkcjonowania języka – jego uczestnictwa w życiu społecznym.
Czasy piśmienne:
a. Doba staropolska (połowa XII – XV/XVI wieku)
b. Doba średniopolska (początek XVI wieku – lata 80te XVIII wieku)
c. Doba nowopolska (lata 80te XVIII wieku – 1939)
Przedmiotem periodyzacji jest rozwój systemu językowego w jego planach fonologicznym, morfologiczny, syntaktycznym, naniesionych na plan państwowo – narodowy, kulturowo – literacki, socjalno – społeczny.
[reszta moi kochani – w przecudownych tablicach klemensiewiczowychJ]
Borawski zastępuje podział na wewnętrzną i zewnętrzną historię języka polskiego, podziałem na: dzieje budowy języka (gramatyka historyczna) i dzieje użycia języka (odwołanie się do gramatyki historycznej, ale i historii: narodu, prawa, instytucji, piśmiennictwa, gospodarki, techniki i cywilizacji => to właśnie wg Borawskiego przedmiot badań dla historyka języka, który powinien łączyć rozwój języka z okolicznościami społecznymi, kulturowymi, cywilizacyjnymi, politycznymi, ponieważ to one wskazują na przyczyny konkretnych stanów rzeczy, tłumaczą przebieg procesu).
Przedmiotem periodyzacji jest przebieg procesu historycznego rozwoju języka, rozumianego jako przekształcenia funkcjonalne polszczyzny, obserwowane w ujęciu przyczynowym (socjalnym).
Dla rozwoju języka ważne jest współwystępowanie dwóch przeciwstawnych tendencji, które Borawski nazywa tendencją innowacyjną i tendencją konwencjonalizacyjną.
Cezurę początkową wyznacza inną nić Klemensiewicz – ogólną zasadą jego periodyzacji jest uznawanie za cezury początkowe momentów pojawiania się socjalnojęzykowych przyczyn procesów.
Osobno wydziela cezurę początkową dla języka ogólnego, odmian artystycznych i naukowych.
1. Czasy przedpolskie (do 966 roku) – wszystko co dotyczy języka tej epoki, używanego na obszarze późniejszego państwa polskiego, dotyczy genezy i miejsca języka polskiego na tle innych języków – także słowiańskich.
2. Czas rozwoju języka polskiego (jako odrębnego środka komunikatywnego polskiej wspólnoty komunikatywnej – od 966 roku do dziś)
a. Doba początkowa (od 966 do czasów Kazimierza Wielkiego i jego działań zmierzających do budowy nowoczesnego państwa) – jedynym środkiem upowszechniania wzorów językowych zachowań, była żywa mowa, a utrwalenie poprzez pismo nie służyło komunikacji językowej, lecz tylko przygodnie służyło utrwaleniu i przechowaniu informacji o tradycji państwowej, kościelnej;
b. Pierwsza doba wspólnoty stanowej (1335 – XVI w.) – szybko powstały zręby życia państwowego i stanowo – społecznego. Oprócz mowy (naturalny środek komunikacji kulturowej), od końca XIV wieku, upowszechnia się pismo, które nie tylko utrwala, ale i pośredniczy w przekazywaniu komunikatów. Miało to wpływ na życie narodowe i państwowe, odegrało rolę w przemianach politycznych i socjalnych. Na początku XVI wieku kancelaria królewska zaczęła używać języka polskiego, co wpłynęło na upowszechnienie i utrwalenie wzorów językowych o rodowodzie prawno – administracyjnym .
Rozsyłanie pism po kraju (do wojewodów, starostów) działało normatywnie (pisma były językowo identyczne);
c. Druga doba wspólnoty stanowej (II ćwierć XVI wieku – lat 70tych XVIII wieku);
d. Doba tworzenia podwalin nowoczesnej wspólnoty zintegrowanej (reformy stanisławowskie – Kongres Wiedeński) – upadek państwa został przypieczętowany przez trzeci rozbiór i utrwalony przez postanowienia Kongresu Wiedeńskiego. Do Kongresu działania zaborców nie były konsekwentnie wynaradawiające w odniesieniu do ziem etnicznie polskich;
e. Doba rozbiorów – dezintegracji terytorialnej i organizacyjnej państwa (1815 – 1918);
f. Doba współpracy ogólnonarodowej (od 1918 do dziś) – nadal istnieją różnice w udziale obywateli w tworzeniu języka, mają one podłoże socjalne i kulturowe.
Periodyzacja odmiany potocznej języka narodowego:
1. Czasy przedpolskie (do 966 roku)
2. Czasy samodzielnego (odrębnego) rozwoju języka polskiego (od 966 do dziś)
A. Doba początkowa (966 r. – II ćwierć XIV wieku)
a. Faza wpływów wielkopolskich ( 966 r. – 1138 r.)
b. Faza wspólnoty zdezintegrowanej (1138 r. – koniec XII wieku)
c. Faza wpływów małopolskich (XIII wiek – II ćwierć XIV wieku)
B. Pierwsza doba wspólnoty stanowej (II ćwierć XIV wieku – I ćwierć XVI wieku)
a. Faza budowy instytucji i norm ogólnopaństwowych (II ćwierć XIV wieku – pierwsza ćwierć XV wieku)
b. Faza stabilizacji i rozwoju ogólnopaństwowej wspólnoty komunikatywnej (II ćwierć XV wieku – pierwsza ćwierć XVI wieku)
C. Druga doba wspólnoty stanowej (II ćwierć XVI wieku – lata 70te XVIII wieku)
a. Faza rozrostu i aktywizacji stanu szlacheckiego (II ćwierć XVI wieku – połowa XVIII wieku)
b. Faza dezintegracji i regionalizacji (połowa XVIII wieku – lata 70te XVIII wieku)
D. Doba tworzenia podwalin nowoczesnej wspólnoty zintegrowanej (lata 70te XVIII wieku – 1815 r.)
E. Doba rozbiorów (1815 r.- 1918 r.)
a. Faza adaptacji (1815 r. – 1830 r.)
b. Faza silnego ucisku (1830 r. – 1918 r.)
F. Doba współpracy ogólnonarodowej (od 1918 do dziś)
Periodyzacja dziejów odmiany artystycznej języka narodowego => zaczerpnięta z historii literatury
1. Czasy receptywnego rozwoju kultury artystycznej
2. Czasy samodzielnego rozwoju językowego twórczości artystycznej (średniowiecze, renesans, barok...itd.)
Periodyzacja dziejów odmiany naukowej języka polskiego
Borawski pisze o dwóch początkach tej odmiany języka – pierwsza polegała na wprowadzaniu spolszczeń, rozwoju na gruncie polskim łacińskiego dziedzictwa, drugi początek to już rozwój polskiego wariantu języka naukowego.
1. Doba receptywnego rozwoju naukowego piśmiennictwa w języku łacińskim (do roku 1440 i traktatu Parkoszowica)
2. Doba rozwoju narodowego języka naukowego
a. Okres pierwszych początków polskiego języka naukowego na podstawie łaciny (1440 r. – 1750 r.)
b. Okres stagnacji w języku i rozproszenia instytucji (1750 r. – 1773 r.)
c. Drugie początki i rozwój języka naukowego (1773 r. – 1918 r.)
- Ze wspomaganiem zachodnioeuropejskich języków nowożytnych (1773 – 1864)
- Rozwój w łączności z nauką europejską (1864 r. – 1918 r.)
d. Okres swobodnego rozwoju języka naukowego (od 1918 do dziś)
[opracowane na podstawie Wprowadzenia do historii języka polskiego Stanisława Borawskiego]
joasia_klaudia