STEREOTYPY JĘZYKOWE
Jerzy Bartmiński zaczyna swój wywód od historii terminu i pojęcia. Odwołuje się do Wstępu do bajek Ignacego Krasickiego, gdzie ukazana została rola potocznych wyobrażeń w porozumiewaniu się językowym (co ważne jest to tekst znacznie wyprzedzający teorię stereotypów Waltera Lippmanna – 1922). W tym „bajkowym” świecie wymienieni ludzie (młody, stary, bogacz, szewc) wolni są od charakterystycznych dla nich cech (rozpusta, zrzędzenie, skąpstwo, pijaństwo) – w rzeczywistości jest inaczej. Krasicki wykorzystał różnice między znaczeniem wąskim (słownikowym) a utrwalonym w potocznym użyciu, stereotypowym (co potwierdzają np. przysłowia: szewska pasja, pijany jak szewc, kląć jak szewc). Przysłowia potwierdzają włączenie pewnych cech w potocznych charakterystykach odnośnych obiektów włączenie tych cech do językowego obrazu tych obiektów, do konotacji nazywających je słów. Zazwyczaj chodzi o cech, które nie są istotne – esencjonalne – lecz tylko cechy typowe, przysługujące obiektom uznanym potocznie za normalne, zwyczajne, reprezentatywne. Zestawy tych cech, zorganizowane wewnętrznie, tworzą językowo – kulturowe obrazy przedmiotów, które dzięki Lippmannowi nazywa się stereotypami.
Stereotyp (gr. twardy), to określenie drukarzy na kopię pierwotnej formy drukarskiej do druku wypukłego. Lippmann pojmował stereotyp jako schematyczny, jednostronny „obraz w głowie ludzkiej” jakiegoś zjawiska/człowieka/rzeczy, a jednocześnie opinię o nim przyswojoną z otoczenia (jeszcze przed poznaniem). Pojęcie to zrobiło karierę w socjologii, psychologii, filozofii, literaturoznawstwie, etnologii, językoznawstwie – oczywiście każdorazowo było nieco inaczej interpretowane.
W polskim społeczeństwie (wg B.) stereotypy są oceniane negatywnie, jako zjawisko utrudniające komunikację, fałszujące obraz świata. Pisze nawet o próbach „rozbijania stereotypów”, jakie pojawiły się w ramach nurtu kontrkultury – gł. jeżeli chodzi o stereotypy narodowe, rasowe, zawodowe, społeczne, ideologiczne, a które przejawiają się chociażby w używaniu następujących form: chłop, inteligent, robol, komunista, endek, ubek, lewica).
Dla językoznawców stereotypizacja jest nieodłączna od istoty języka naturalnego, który opiera się na kategoryzacji zjawisk i konwencji i powtarzaniu, a tym samym stereotyp jest koniecznym elementem wspólnego języka i kodu kultury. Stereotypizacja nie odnosi się tylko do ludzi, grup etnicznych, regionalnych, zawodowych, lecz obejmuje także sytuacje społeczne, postawy, zachowania, elementy środowiska, zwierzęta, rośliny, czyli wszystko to, co człowiek poznaje i przyswaja na swój użytek, konstruuje swoją wizję świata. Królestwem stereotypu są antropocentryczne style – styl potoczny i artystyczny! Za zagrożenie stereotyp uznają style dążące do obiektywizacji i intelektualizacji (naukowy, urzędowy), które posiadają intelektualne, a nie emocjonalne sposoby porządkowania świata.
Zdaniem badaczy istnieje ogromna różnica między:
- pojęciem (które odnosi się do koncepcji klasy, podlega weryfikacji na podstawie doświadczenia, odpowiada wymogom myślenia naukowego, dominuje składnik intelektualny, jest otwarty na zmiany i modyfikacje, funkcja społeczna to funkcja poznawcza) a
- stereotypem (który odnosi się do koncepcji typu, jest niezależny od doświadczenia, dominuje składnik emocjonalny, jest odporny na zmiany, funkcja społeczna to integracja i obrona).
Różnice nie są tak wyraźne jeśli potraktować stereotypy jako podklasę pojęć (potocznych).
Stereotypy mają ogromny wpływ na kształtowanie naszej wizji świata/postaw/zachowań.
Każdy komunikat jest na swój sposób zabarwiony – co w pewien sposób modyfikuje przekazywaną informację (robotnik – robol, urzędnik – biurokrata, gospodarz – rolnik – chłop). Użycie danej nazwy powoduje uruchomienie określonego typu doświadczenia, model poznawczy, wartościowanie, schemat odbioru i interpretacji.
Na obiegowe wyobrażenia podmiotu nakłada konotacje czysto leksykalne. Stereotyp łączy tzw. konotacje encyklopedyczne (wynikające z wiedzy o świecie) oraz językowe (przynależne wiedzy językowej). Wiedza językowa i pozajęzykowa oczywiście oddziałują na siebie, w wyniku czego powstaje językowo – kulturowy obraz nazywanych przedmiotów.
Przy wąskim rozumieniu znaczenia słowa – jako zespołu koniecznych i wystarczających cech oznaczanego przedmiotu, stereotyp będzie pewną nadwyżką znaczeniową – tzw. konotacja emocjonalna. Wg Hilarego Putnama w znaczeniu obok „znaczników” semantycznych i składniowych, występują cechy dodatkowe, które składają się na potoczną teorię przedmiotu (woda – płyn, rzeczownik, konkretny+ przeźroczystość, bezbarwność, zdolność gaszenia pragnienia – te dodatkowe cechy to właśnie stereotyp).
Przy szerszym rozumieniu znaczenia słowa (kognitywne koncepcje semantyczne), następuje zbliżenie, a czasami utożsamienie opisu znaczenia z opisem stereotypu. Zanika tym samym granica między cechami podstawowymi i dodatkowymi.
Bartmiński zauważa, że składniki kategoryzujące w znaczeniu słowa są zrelatywizowane, co oznacza, że to jak coś definiujemy zależy od przyjętej perspektywy oglądu rzeczywistości, punktu widzenia.
Odróżnienie znaczenia podstawowego ma charakter porządkujący (wybiera się najistotniejsze cechy), ma ono oparcie w intuicji językowej.
Interpretacja zawarta w znaczeniu, oddaje pewien sposób widzenia świata przez mówiącego, realizuje się w ramach pewnego modelu poznawczego.
Rozumienie pojęcia MATKI przez ludzi młodych i dorosłych jest zupełnie różne.
Charakterystyka matki jest wewnętrznie uporządkowana:
1. wstępna kategoryzacja (ta, która urodziła, rodzicielka)
2. cechy relacyjne (kochająca, opiekuńcza, wyrozumiała, dobra)
3. charakterystyka dotycząca funkcji (żywienie, zakupy, pranie)
4. charakterystyka dotycząca miejsca występowania (dom, kuchnia)
5. charakterystyka dotycząca używanych przedmiotów (gary, wałek, ścierka, siatka, pralka)
W tekstach języka polskiego funkcjonują różne warianty stereotypu matki. Np. w pieśniach ludowych matka jest wiązką cech biologicznych, społecznych i wierzeniowych; pojawiają się postaci matki rodzicielki (piastunki, wychowawczyni, rządczyni, doradczyni), matki weselnej, matki nieboszczki – z przypisanymi aktami, funkcjami i lokalizacjami.
Dla opisu relacji między stereotypem a znaczeniem słowa istotna jest pojemność treściowa -
koniecznym jest ustalenie co wchodzi w zakres stereotypu matki. Definicję słownikową można by ograniczyć do stwierdzenia, że jest to kobieta, która urodziła dziecko – jednak taka definicja nie oddaje bogactwa wyobrażenia matki.
Cechą stereotypu semantycznego jest subiektywna i nieprecyzyjna generalizacja – tj. przypisywanie jakiejś właściwości wszystkim obiektom gatunku określanego za pomocą danej nazwy.
Uogólnianie w stereotypie poddane jest pewnej modyfikacji, która polega na ograniczeniu sądu o „wszystkich” okazach gatunku do sądu o wszystkich typowych / normalnych.
Określenia typowy/normalny wprowadzają subiektywizację sądu, odsyła do jakiegoś podmiotu, który jest instancją ustalającą normę.
Pełny zapis sądu stereotypowego powinien zawierać część dotyczącą tego, co się orzeka (dictum) i część dotyczącą tego kto orzeka (subiektum).
Polacy mówią, że wszyscy typowi (zdaniem Polaków) Francuzi są dowcipni.
Elementarne sądy stereotypowe występują w postaci pełnej (prace socjologów, etnologów) i zredukowanej (z uogólnionym dictum i subiektum – wszyscy).
W wypowiedziach potocznych pojawia się tylko część orzekająca (Francuzi są dowcipni).
Stereotypy często utożsamiane są z uprzedzeniami, przypisuje się im funkcję wartościowania jednoznacznie negatywnego. Ograniczanie stereotypu do składników wartościujących jest niesłuszne, ponieważ w każdym z funkcjonujących stereotypów znajduje się ziarenko prawdy (np. skojarzenie wykonawcy zawodu z narzędziem pracy – ma to walor poznawczy, opiera się na realnych faktach). Dopiero na te elementy prawdziwe nakładane są oceny emocjonalne – pozytywne lub negatywne (co wyklucza wyłącznie negatywne wartościowanie).
ODMIANY STEREOTYPÓW
W stereotypach pojawiają się następujące modyfikatory (które zmieniają znaczenie) – prawdziwy, normalny, zwyczajny, typowy.
W pierwszej kolejności można wydzielić dwie odmiany stereotypów:
- obrazy – mają status ontologiczny, cechy je tworzące są pojmowane jako cechy realne, można je obudować ramą metatekstową „TAKI, JAKI JEST”
- wzory – cechy je tworzące są wymagane od przedmiotu z punktu widzenia norm wyznawanych przez mówiącego „TAKI, JAKI BYĆ POWINIEN”
Do innej grupy wyobrażeń te modalności nie mają bezpośredniego zastosowania. Kulturowo – językowe wyobrażenia : krasnoludka, anioła, diabła, czarownicy – czyli istot mitologicznych, można obudować ramą metatekstową „TAKI, JAKI MOŻE BYĆ” (taki, jaki prawdopodobnie jest) – są to tzw. wyobrażenia mitologiczne.
Także językowo – kulturowe wyobrażenia sytuacji społecznych, postaw, zachowań (rewolucja, postęp, miłość, piękno), odnoszą się do sytuacji możliwych i pożądanych, rama modalna – „TAKI, JAKI MOŻE BYĆ I JAKI POWINIEN BYĆ”. Są to tzw. wyobrażenia ideologiczne.
Ta klasyfikacja odnosi się tylko do elementarnych sądów stereotypowych. Sądy złożone mogą zawierać składniki o różnej modalności.
Prawdziwy mężczyzna – sądy orzekające
Prawdziwy Polak – sądy orzekające i powinnościowe (pijany i patriotyczny)
Prawdziwy poznaniak - skąpy i pracowity
Prawdziwy urzędnik – sumienny i zagubiony w papierach.
Sądy kreujące obrazy, wzory, wyobrażenia mitologiczne i ideologiczne mogą współwystępować.
WYKŁADNIKI JĘZYKOWE STEREOTYPIZACJI
Wydzielenie w tekstach cech stereotypowych z większego zespołu cech, odróżnienie ich od cech rzadkich i nietypowych, jest trudne – ze względu na różny stopień utrwalania cech (stereotypizacji), a także ze względu na uzależnienie od gatunku wypowiedzi i okoliczności (czasu, miejsca, adresata).
Wykładnikami stereotypizacji są:
- powtarzalność charakterystyki przedmiotu
- utrwalenie tej charakterystyki w języku (w znaczeniach słów, w metaforach, frazeologii, przysłowiach)
W sensie statystycznym cecha jest tym silniej utrwalona im częściej pojawia się w spontanicznych wypowiedziach – choć utrwalenie społeczne nie oznacza jeszcze utrwalenia językowego.
Szczególną wartość dla poznania stereotypów mają teksy folkloru (regionalnego, środowiskowego, zawodowego).
Ważniejszą podstawę identyfikacji stereotypów stanowią wykładniki strukturalno – językowe. Na treści stereotypowe wskazują:
1. sposoby nazywania przedmiotu i ich wewnętrzna forma – Niemiec (od niemy), Słowianin (od słowa), szarak (o zającu), władza (o policjancie);
2. Uboczne znaczenia wyrazów podawane w słownikach - Cygan (narodowości cygańskiej, ale i kłamca), Kozak (narodowości kozackiej, ale i śmiałek), małpa (zwierzę, ale i człowiek bezmyślnie naśladujący);
3. Znaczenia jakościowe derywatów, np. przymiotników i wyrażeń przysłówkowych – małpować, braterski, po tatarsku;
4. Frazeologizmy zarówno z cechą domyślną – końska dawka, synowskie uczucia, jak i z cechą nazwaną – zdrowy jak koń;
5. Przysłowia;
6. Struktura semantyczna zdań złożonych: Adam jest warszawiakiem, ale jest niezaradny; Magda była dziewczyną biedną ale uczciwą.
joasia_klaudia