Rekreacja ruchowa

Zdrowie to zdolność do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych, możliwości i reagowania na wyzwania środowiska.

Zdrowie to optymalna równowaga organizmu ze środowiskiem. Tę równowagę można mierzyć sprawnością zmian przystosowawczych. Zdolność do tych zmian ma charakter dynamiczny (wciąż się zmieniający). Zdrowie jest procesem. Można je przywracać, umacniać i doskonalić.

Z punktu widzenia fizjologii zdrowie jest równoznaczne ze sprawnością mechanizmów adaptacyjnych szczególnie w warunkach wysiłku fizycznego. Zdolności przystosowawcze stanowią najbardziej ogólną i najbardziej pryncypialną podstawę zdrowia.

Aktywność (jako zdolność do ruchu) oraz wydolność fizyczna są przykładami zdolności przystosowawczych. Wszystkie one mieszczą się w kategorii zdrowia fizycznego.

Zdrowie fizyczne (zwane czasem somatycznym) oznacza prawidłowe funkcjonowanie układów narządów i tkanek, właściwy rozwój fizyczny we wszystkich jego wymiarach, a także niskie nasilenie czynników ryzyka, do których oprócz wskaźników fizjologiczno-biochemicznych zalicza się: niedostateczną aktywność, sprawność i wydolność fizyczną oraz niską odporność organizmu na zachorowanie.

Mierniki zdrowia

Negatywne 

umieralność, zapadalność na choroby, chorobowość, rozpowszechnianie inwalidztwa, absencja chorobowa, inne

Pośrednie

warunki życia, warunki pracy, warunki sanitarne, woda, żywność, inne

Pozytywne 

jakość życia i oczekiwana jego długość, rozwój fizyczny, aktywność fizyczna, wydolność fizyczna, sprawność fizyczna, spoczynkowa częstość skurczów serca, ciśnienie tętnicze krwi, % tkanki tłuszczowej, profil lipidów, hematokryt, inne

W Polsce najczęściej skupia się uwagę na miernikach negatywnych i pośrednich. Np. podaje się ilość zgonów czy procent osób objętych kalectwem – dane te podaje GUS czy Ministerstwo Zdrowia. Nie ma natomiast precyzyjnych danych co do całego okresu ontogenezy mieszkańców naszego kraju. Nie wiemy jaki jest poziom wydolności fizycznej Polaków w każdej kohorcie wiekowej;

Kohorta – termin stosowany w statystyce i demografii, oznaczający zbiór obiektów, najczęściej ludzi, wyodrębniony z populacji z uwagi na zachodzące jednocześnie dla całego zbioru wydarzenie lub proces, w celu przeprowadzenia analizy. Kohorta powinna być wyodrębniona na podstawie istotnych statystycznie cech i jednorodna pod ich względem.

Najczęściej stosowaną kohortą jest kohorta demograficzna, grupująca np. osoby urodzone w danym roku, rozpoczynające w określonym roku edukację szkolną lub studia itp. Kohorty demograficzne często wykorzystywane są w badaniach porównawczych między przedstawicielami różnych pokoleń, lub bada się też te same kohorty wiekowe po upływie określonego czasu.

Kluczowe pozytywne  mierniki zdrowia to:

rozwój fizyczny, aktywność fizyczna, sprawność i wydolność fizyczna

Nowoczesne programy interwencyjne, mające na celu kształtowanie zachowań zdrowotnych, budowane są w oparciu o informacje o zdrowiu, rozwoju fizycznym, aktywności ruchowej, sprawności i wydolności fizycznej. Właściwe zachowania zdrowotne mają służyć pomnażaniu, względnie jak najdłuższemu utrzymaniu zdrowia. W tym procesie szczególnie ważne jest sterowanie kształtowaniem sprawności i wydolności fizycznej. Ich testowanie i właściwa interpretacja uzyskanych danych jest nieodzownym warunkiem sterowania tym procesem. Wcześniej jednak potrzebne są informacje o rozwoju fizycznym, ponieważ sprawność i wydolność fizyczna są funkcją tego rozwoju.

Trafnie dobrane testy służą przede wszystkim diagnozowaniu stanu i kontrolowaniu zmian związanych z różnymi fazami rozwoju fizycznego człowieka i czynnikami środowiskowymi (do czynników środowiskowych zaliczać należy również aktywność fizyczną).

Diagnoza jest szczególnie ważna w chwili podejmowania pracy z nieznaną grupą, z osobami nieaktywnymi fizycznie lub starszymi – w celu zorganizowania i uruchomienia procesu oddziaływania poprzez ruch. Brak diagnozy powoduje nieadekwatne do stanu organizmu stosowanie środków ruchowych i improwizację całego procesu wokół witalności ciała. Dzięki diagnozie możliwe jest tworzenie zespołów wg wyrównanego poziomu usprawnienia i programowanie zajęć pod względem ich rodzaju i obciążeń. Zalecanie odpowiednich ćwiczeń pod względem  objętości i intensywności musi być oparte o znajomość indywidualnych możliwości i potrzeb. Przed tym jednak niezbędne jest rozpoznanie poziomu dotychczasowej aktywności fizycznej.  Np. 83% pacjentów po 60 roku życia nie jest pytanych o aktywność fizyczną (Walczak et al. 2000).

Kontrolowanie  niezbędne jest z pedagogicznego punktu widzenia u dzieci i młodzieży, a z medycznego – u dzieci, młodzieży i dorosłych. Konieczne jest również do weryfikacji realizowanego programu i ustalania dalszych działań. Niewłaściwy rozwój fizyczny (znacznie wykraczający w swych charakterystykach poza przyjęte kanały normy), bardzo niski poziom aktywności ruchowej, sprawności i  wydolności fizycznej może być symptomem wskazującym na niekorzystny stan i prognozę rozwoju ustroju lub na procesy chorobowe.

Pojęcie wieku rozwojowego.

Rozwój fizyczny jest podstawowym, pozytywnym miernikiem zdrowia.

Rozwój osobniczy człowieka – ontogeneza – jest procesem, który obejmuje wszystkie zmiany zachodzące w żywym organizmie. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w rozwoju fizycznym, somatycznym, motorycznym.  Są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Przebiegają w różnych okresach życia, z różną intensywnością ( Wolański 1983 ).

W procesie tym obserwuje się w pewnych okresach kumulację zmian jakościowych, które decydują o odrębności organizmu w tym okresie i różnicują go ze stanem z etapów poprzedzających i następujących. Trudno jest określić bardzo ścisłe granice między nimi, niemniej jednak należy podkreślić, że przejście do następnego  szczebla rozwoju jest możliwe po osiągnięciu odpowiedniego stadium etapu wcześniejszego ( Przewęda 1981 ).  Nabiera to szczególnego znaczenia na tle powszechnie obserwowanego w kolejnych generacjach zjawiska przyspieszonego rozwoju ( akceleracji ) ( Drozdowski Z. 1981 ).  Polega ono na tym, że pewne zjawiska, typowe dla określonej fazy rozwoju osobniczego, pojawiają się coraz wcześniej ( Przewęda, 1981 ). Z rozwojem fizycznym związane jest również pojęcie trendu sekularnego. Przejawia się on w zwiększeniu wymiarów ciała dzieci w stosunku do ich rówieśników sprzed lat. Np. młodzież polska jest ponad 2 cm wyższa niż 10 lat temu, ponad 4 cm – niż 20 lat temu.

Kontrola rozwoju fizycznego

Wieloletnie badania pozwoliły na określenie specyficznych wskaźników rozwojowych, które pozwalają określić faktyczny stan dojrzałości fizycznej dziecka, tzw. wiek rozwojowy ( biologiczny ).  Jest on miarą biologicznej dojrzałości organizmu, wskazującą na stopień rozwoju jego określonych właściwości ( Malinowski, 1987 ). Ocena rozwoju biologicznego oparta na wieku rozwojowym pozwala na określenie różnic rozwojowych w stosunku do wieku kalendarzowego. Osiąga się to poprzez wyznaczanie stopnia zaawansowania rozwoju i dojrzałości określonych cech, które przyjęto jako kryteria wyznaczające ów wiek ( Malinowski, 1987 ). Wiek rozwojowy podaje się w latach, a niekiedy nawet w miesiącach.

Dla określenia wieku rozwojowego najczęściej stosuje się następujące kryteria określające:

§         wiek morfologiczny - ocena mierników antropometrycznych (wysokość, masa ciała, proporcje.

§         wiek kostny - ocena dojrzałości układu kostnego wyrażona w latach, w odniesieniu do wartości średnich dla populacji.

§         wiek zębowy - ocena stanu dojrzałości uzębienia oparta na wyrzynaniu zębów.

§         wiek wtórnych cech płciowych - na podstawie drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych

Wiek morfologiczny

Wiek morfologiczny czyli wiek wzrastania lub sylwetki opiera się na pomiarach ciała. Określa się wielkość obwodów, długości i szerokości poszczególnych części ciała oraz grubość tkanki tłuszczowej. Najczęściej jednak wykorzystuje się pomiary wysokości i masy ciała oraz ich wzajemne proporcje, których rozwój jest dokładnie poznany i wyraźnie zróżnicowany w czasie rozwoju osobniczego. Zestawienie uzyskanych wartości pozwala na szukanie relacji między cechami tej samej osoby ( tzw. wewnątrzosobnicze porównanie cech ), jak również porównanie wartości zmierzonych cech ocenianej jednostki z przeciętnymi lub najczęstszymi wartościami tych samych cech występujących u rówieśników ( międzyosobnicze porównanie cech ) ( Malinowski, 1987 ).

Wewnątrzosobnicze porównanie cech oparte na tzw. wskaźnikach informuje o proporcjach ciała u badanego osobnika, w sposób pośredni charakteryzując rozwój fizyczny.

Międzyosobnicze porównanie cech pozwala na określenie, czy uzyskane wartości wysokości i masy ciała są zgodne z przyjętymi dla danego wieku i płci normami. Normy te są najczęściej średnimi arytmetycznymi tych cech obliczonymi dla danego regionu i muszą spełniać kolejny warunek; tj. być aktualne tzn. nie powinny być starsze niż 10 lat.

Wiek kostny

Procesy kostnienia odznaczają się stałą kolejnością zmian, na podstawie których można oceniać przyspieszenie lub opóźnienie rozwoju kośćca. Ma to związek z procesem ossyfikacji kości. Metoda ta uwzględnia pojawianie się pierwotnych punktów kostnienia w masie chrząstki, które dają obraz na kliszy rentgenowskiej ( Kopczyńska – Sikorska, 1969 ). Ocena wieku kostnego opiera się na porównaniu zdjęcia nadgarstka i dłoni ze wzorcowymi zdjęciami tych części ciała u dzieci w różnym wieku i znalezieniu wzorca najbardziej podobnego do rentgenogramu badanej osoby. Jest ona dokładna i obiektywna, chociaż we współczesnej praktyce coraz rzadziej stosowana ze względu na zaostrzone przepisy ochrony radiologicznej.

Wiek zębowy

W metodzie tej za kryterium oceny rozwoju dziecka przyjmuje się kolejność pojawiania się zębów mlecznych, a następnie stałych. Ze względu na kolejność etapów tego procesu najłatwiejszym do obserwacji  jest moment wyrzynania się korony zęba z dziąsła. Wymiana uzębienia mlecznego na stałe rozpoczyna się w 6 roku życia i trwa do około 11-12 roku życia, kiedy to wypadają ostatnie zęby mleczne ( Wolański, 1983 ). Ocena rozwoju fizycznego opiera się na porównaniu liczby posiadanych zębów z normami i śledzeniu czasu ich pojawiania się. Tabela wieku wyrzynania się zębów stałych u polskich dzieci opracowana została przez J. Charzewskiego ( za Wolańskim  1983 ).

Wiek wtórnych cech płciowych

W metodzie tej ocenę wieku rozwojowego oparto na fazach rozwoju cech płciowych. Polega ona na zaliczeniu badanej osoby do jednej z pięciu faz dojrzałości na podstawie widocznych zmian w obrębie drugorzędnych lub trzeciorzędnych cech płciowych. Bierze się pod uwagę stan rozwoju zewnętrznych narządów płciowych, owłosienia łonowego, stadium rozwoju piersi u dziewcząt, zarostu twarzy u chłopców. Na tej podstawie określa się stopień dojrzałości płciowej ( I -–V ).  Porównanie cechy badanej osoby ze wzorcem pozwala zaliczyć tę osobę do odpowiedniej fazy dojrzewania ( określoną fazę dojrzewania można wyrazić w latach ).  Np. stopień I oznacza, że procesy pokwitania jeszcze się nie ujawniły, a stopień V wskazuje, że oceniana cecha odpowiada normom charakterystycznym dla osoby dorosłej, co oznacza osiągnięcie pełnej dojrzałości

( Przewęda, 1981 ).

Pełną informację o wieku rozwojowym uzyskuje się oceniając wszystkie mierniki równocześnie. Pozwalają one na dokładniejsze określenie różnic pomiędzy wiekiem kalendarzowym, a faktycznym wiekiem rozwojowym oraz dokładną i rzetelną ocenę rozwoju dziecka.

Najbardziej użyteczne jest określenie wieku morfologicznego, czyli zmierzenia wysokości i masy ciała.

Zmiany w wysokości i masie ciała oraz procesach kostnienia ( mające zasadniczy wpływ na rozwój somatyczny dziecka ) przebiegają w sposób zróżnicowany dla dziewcząt i chłopców. Śledzenie tych zmian na podstawie dokonywanych pomiarów i odniesieniu ich do wyników uzyskanych dla populacji, z której pochodzi badane dziecko, daje możliwość stwierdzenia, czy jego rozwój przebiega prawidłowo. Konstruuje się układy odniesienia, które ujmują charakterystyczne, najbardziej spotykane wartości cech  w danej populacji ( Malinowski, 1987 ).  One to wyznaczają linie rozwojowe pozwalające na umiejscowienie przeciętnego dziecka w danej populacji, a tym samym stają się jedną z metod oceny kinetyki i dynamiki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży.

Najczęściej stosowaną metodą oceny rozwoju fizycznego jest określenie i zinterpretowanie położenia punktów indywidualnych dla masy i wysokości ciała na siatkach centylowych ( za: Jopkiewicz, 2000 ). Centyl – wartość cechy, której nie przekracza określony odsetek osobników)

Ocena może być jednorazowa lub też dotyczyć krzywej rozwoju uzyskanej w wyniku przeprowadzonych badań ciągłych. Gdy punkty leżą w tych samych pasmach centylowych lub pasmach sąsiadujących rozwój uważa się za prawidłowy. Przy różnicy poziomów centylowych dla masy i wysokości ciała wyższych niż dwa kanały centylowe, proporcje rozwoju tych cech uważa się za zachwiane ( Wożnicka, 1999; Kopczyńska-Sikorska, Kurniewicz-Witczakowa 1996 )

Osobnicy, którzy nie osiągną 3 centyla lub przekroczą centyl 97 wymagają diagnozy lekarskiej. Siatki centylowe orientują o poziomie rozwoju osobnika na tle rówieśników kalendarzowych, dokładnie określają jego położenie na tle zmienności wymiarów w jego grupie wiekowej i środowiskowej.

Wysokość i masa ciała mogą posłużyć do wyliczenia wskaźnika otyłości BMI (body mass index)                                                        BMI (body mass index) = kg / m2

Prawidłowa BMI    =      20 – 25

                                                        25 – 29,9 = nadwaga

                                                        ponad 30 = otyłość

                                                        ponad 40 = bardzo duża otyłość

W Polsce nadwagę ma 65% kobiet i mężczyzn, a otyłość 29% kobiet i 22% mężczyzn. Odsetek w grupie nieaktywnych ruchowo osób jest dwukrotnie wyższy.

Stopień ryzyka przy nadmiernej masie ciała

Ocena aktywności fizycznej

Aktywność fizyczna to wszystkie czynności związane z wysiłkiem fizycznym i ruchem, w czasie których czynność serca przyspiesza i człowiek szybciej oddycha. Aktywność fizyczna ma charakter biologiczny, jej wyrazem jest wydatek energetyczny. Może być wyrażona wydatkiem energetycznym przez określenie pochłaniania tlenu w różnych rodzajach aktywności. Pochłanianie tlenu jest bowiem proporcjonalne do wydatku energii.

Tu slajd z ćwiczeń o różnym wydatku energetycznym.

...