IPN - Marzena Grosicka – Walka o demokrację. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945–1947.pdf - Historia - nexus230

m ArzenA G rosickA , iPn k ielce

WALKAODEMOKRACJę

POLSKIESTRONNICTWOLuDOWEWLATACH1945–1947

„Na Ruchu Ludowym, na milionowych masach chłopskich, stanowiących olbrzymią

większość narodu, na ich politycznej organizacji, na wypróbowanym w bojach lat kilkudzie-

sięciu Stronnictwie Ludowym ciąży wielka odpowiedzialność za byt i przyszły rozwój Pań-

stwa Polskiego. [...] Polska ma być demokratyczna! Do takiej Polski dążyli chłopi i o taką

Polskę walczyli, bo demokracja to rządy większości, a nie rządy jednej partii” 1 .

W czerwcu 1945 r. toczyły się w Moskwie rozmowy w sprawie utworzenia w Polsce

Rządu Jedności Narodowej. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele PPR, tzw. lubelskiej

PPS, SL i SD oraz emigracji londyńskiej z byłym premierem rządu RP na uchodźstwie Sta-

nisławem Mikołajczykiem. Umowa moskiewska formalnie stawiała wszystkie te partie na

pozycji równorzędnej z PPR, w ramach koalicji stronnictw rządowych. W praktyce była to

ikcja, gdyż komuniści nie wyrzekli się hegemonicznej roli swej partii w Polsce 2 .

Po rozmowach moskiewskich Mikołajczyk powrócił do kraju, obejmując urząd wicepre-

miera i ministra rolnictwa w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Część emigracyj-

nych polityków potępiła jego powrót, uznając, że wykazał się naiwnością polityczną. Miko-

łajczyk zadecydował jednak, że mimo niekorzystnych dla Polski postanowień konferencji

jałtańskiej, należy podjąć legalną walkę o demokratyczny kształt państwa. Po powrocie do

kraju spotkał się z niezwykle entuzjastycznym powitaniem. Udręczone społeczeństwo wi-

działo w jego osobie nie tylko przedstawiciela Polski demokratycznej i niepodległej, ale też

polityka cieszącego się poparciem demokratycznych mocarstw i zwiastuna zmian dotychcza-

sowych praktyk rządzenia Polską 3 .

W pierwszej połowie lipca 1945 r. rozpoczął się proces odbudowy niezależnego Stron-

nictwa Ludowego. Istniały już co prawda struktury SL uformowane w Lublinie, jednak zde-

cydowana większość chłopów przyjęła postawę wyczekującą. W szeregach lubelskiego SL,

które miało być siłą konkurencyjną do pozostającego w podziemiu SL „Roch”, znalazło się

wielu autentycznych działaczy chłopskich, jednak ugrupowanie to kontrolowała PPR 4 .

W lipcu 1945 r. zwołano zebranie organizacyjne mikołajczykowskiego Stronnictwa Lu-

dowego, w którym uczestniczyli przedstawiciele przedwojennego Naczelnego Komitetu

Wykonawczego SL, Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, a także konspiracyjnego

SL „Roch”. Powołano Tymczasowy Komitet Wykonawczy SL. Na prezesa wybrano Win-

centego Witosa, wiceprezesami zostali Stanisław Mikołajczyk, Władysław Kiernik i Józef

Niećko. Faktyczną rolę przywódcy ludowców już wówczas odgrywał Mikołajczyk, który for-

malnie prezesem stronnictwa został podczas Kongresu PSL w styczniu 1946 r.

Komunikat o wznowieniu legalnej działalności niezależnego Stronnictwa Ludowego uka-

zał się 15 lipca 1945 r. Podział ruchu ludowego był faktem dokonanym. Próby scalenia lubel-

1 AIPN Ki 15/145, k. 36/9, Polskie Stronnictwo Ludowe „Do braci chłopów!” , wrzesień 1945.

2 J. Wrona, System partyjny w Polsce 1944–1950. Miejsce – funkcje – relacje partii politycznych

w warunkach budowy i utrwalania systemu totalitarnego , Lublin 1995, s. 126.

3 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski , Warszawa 2005, s. 107.

4 Z. Zblewski, Walka komunistów z PSL w latach 1945–1947 , „Biuletyn IPN” 2001, nr 2, s. 27.

skiego SL z ruchem mikołajczykowskim nie powiodły się, ale wielu członków i działaczy SL

przeszło do PSL. Projekt zjednoczenia zgłoszony przez członków lubelskiego SL nie uzyskał

aprobaty większości ich własnego NKW, wobec sprzeciwu działaczy związanych z komuni-

stami 5 .

Oicjalną nazwę – Polskie Stronnictwo Ludowe wprowadzono 22 sierpnia. W komunika-

cie NKW, zawierającym krótki opis uchwał podjętych w lipcu i sierpniu 1945 r., w punkcie

dziewiątym zapisano: „Wobec przejęcia nazwy Stronnictwa Ludowego przez grupę uformo-

waną w Lublinie, celem uniknięcia nowych, mogących stąd wynikać nieporozumień, Na-

czelny Komitet Wykonawczy Stronnictwa Ludowego postanowił z tą chwilą używać nazwy

Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)” 6 .

We wrześniu 1945 r. PSL wydało odezwę „Do braci chłopów!”, w której znalazły się

podstawowe postulaty programowe tej partii. Podkreślono zasługi ludowców podczas II woj-

ny światowej, podjęto też próbę wyjaśnienia społeczeństwu przyczyn zaakceptowania przez

Mikołajczyka postanowień jałtańskich i wejścia do Rządu Jedności Narodowej. Nawoływano

do zakończenia w Polsce sporów wewnętrznych, do czego miała przyczynić się amnestia. Już

w odezwie podkreślano, że Polska musi stać się krajem demokratycznym, krajem równości

wobec prawa, wolności sumienia, wolności słowa stowarzyszeń i zgromadzeń 7 .

W styczniu 1946 r., podczas Kongresu PSL, uchwalono program i statut tej partii 8 . Skry-

stalizowana już wówczas ideologia PSL oparta była na doktrynie agraryzmu. Zakładano, że

Polska pójdzie własną drogą rozwoju, inną niż kraje komunistyczne i kapitalistyczne. Nie

chciano pogodzić się z dominującą rolą proletariatu i partii robotniczej. Planowano wpro-

wadzenie demokracji parlamentarnej i rozbudowę samorządów. Źródłem władzy miał być

naród. Opowiadano się za podziałem władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Domagano się także przywrócenia wolności słowa, prasy i zrzeszeń, oraz wycofania wojsk

sowieckich z Polski.

Popierano przeprowadzenie reformy rolnej, z parcelacją majątków ziemskich o po-

wierzchni powyżej pięćdziesięciu hektarów. Jednocześnie sprzeciwiano się zbyt dużemu roz-

drobnieniu gospodarstw chłopskich, postulując, by podstawą ustroju rolnego były samodziel-

ne, mocne ekonomicznie, rodzinne gospodarstwa rolne. Projekt gospodarczy PSL obejmował

wprowadzenie gospodarki wielosektorowej. Planowano istnienie szerokiego sektora włas-

ności społecznej i spółdzielczej, głównie w handlu i drobnym przemyśle oraz dopuszczano

istnienie sektora państwowego i prywatnego. Reforma ekonomiczna miałaby obejmować

nacjonalizację kluczowych gałęzi przemysłu, ale w stopniu mniejszym niż zakładała PPR.

Planowano więc, zgodnie z założeniami agraryzmu, przebudowę systemu gospodarczego

w ten sposób, aby Polska stała się krajem rolniczo-przemysłowym. Przywódcy PSL uważali

bowiem, że dzięki takim zmianom kraj będzie w stanie szybko i skutecznie podźwignąć się

ze zniszczeń wojennych.

Program PSL obejmował wszelkie dziedziny życia społecznego. Obok podstawowych zało-

żeń politycznych i gospodarczych, zawarto w nim wstępne założenia reformy oświaty i zdrowia

5 B. Barnaszewski, Polityka PPR wobec zalegalizowanych partii i stronnictw , Warszawa 1996, s. 51.

6 Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Oddział w Sandomierzu, sygn. MHPRL/S–133,

Komunikat Polskiego Stronnictwa Ludowego z posiedzenia NKW PSL, 1945 r.

7 AIPN Ki 15/145, k. 36/9, Polskie Stronnictwo Ludowe.. .

8 AIPN Ki 015/149, t. 3, k. 100, Program i statut Polskiego Stronnictwa Ludowego , Wydawnictwo

Wydziału Prasy i Propagandy PSL, Warszawa 1946.

publicznego. Duży nacisk kładziono na stworzenie chłopom możliwości awansu społecznego,

kulturalnego i oświatowego. W szeregi tej partii wstępowały więc całe rzesze chłopstwa, a tak-

że część inteligencji i mieszczaństwa wraz z warstwą robotniczą. Wszystko to spowodowało,

że PSL postrzegane było już nie tylko jako chłopska partia polityczna, opozycyjna w stosunku

do PPR, ale jako partia ogólnonarodowa o charakterze swoistego ruchu społecznego.

Latem 1945 r. rozpoczął się proces dynamicznego rozwoju PSL. Przystąpiono do tworzenia

struktur terenowych partii. W woj. kieleckim już w sierpniu i wrześniu 1945 r. zorganizowano

pierwsze zjazdy powiatowe, w czasie których ludowcy opowiadali się po stronie PSL 9 . Pod-

czas Walnego Zjazdu Powiatowego SL w Sandomierzu padły słowa: „Walny Zjazd Powiatowy

SL potępia wszelkie próby rozbicia ruchu ludowego. Odtąd musimy iść pod rozkazami Win-

centego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Stronnictwo Ludowe Powiatu Sandomierskiego

staje się dziś Polskim Stronnictwem Ludowym” 10 . Proces masowego przechodzenia członków

SL w szeregi PSL występował na terenie całego kraju. Szeregi PSL bardzo szybko rosły. Część

historyków podaje, że pod koniec 1945 r. liczebność tej partii wynosiła 200 tys., zaś w połowie

1946 r. – 800 tys. członków 11 . Znawca tematu, Romuald Turkowski, twierdzi natomiast, że

w grudniu 1945 r. PSL liczyło już 600 tys. członków, a w czerwcu 1946 r. ponad milion 12 .

Wzrost znaczenia politycznego PSL spowodował, że PPR upatrywała w tej partii swego

najsilniejszego wroga. Mimo zachowywania pozorów pluralizmu politycznego, wobec człon-

ków stronnictwa stosowano różnego rodzaju represje. Wprowadzano ograniczenia admini-

stracyjne. Utrudniano tworzenie prasy związanej z PSL, limitowano jej nakłady, mnożono

trudności w kolportażu, cenzura ograniczała swobodę wypowiedzi. Ograniczano też wpływy

PSL w administracji publicznej, samorządach lokalnych i organizacjach gospodarczych. Bar-

dzo często członkowie PSL byli inwigilowani, zarzucano im współpracę z podziemiem, za co

otrzymywali surowe kary. Niejednokrotnie przywódcy tej partii byli pod błahymi pretekstami

aresztowani, padali też oiarami skrytobójczych mordów. Łącznie, jak wynika z niepełnych

ustaleń, w latach 1944–1947 zamordowanych zostało od 118 do 147 działaczy PSL 13 .

Posunięciem taktycznym ze strony PPR była propozycja stworzenia bloku wyborczego.

Wystosował ją po raz pierwszy 28 września 1945 r. sekretarz generalny PPR, Władysław

Gomułka. Projekt dotyczył utworzenia wspólnej listy wyborczej PPR, PPS, PSL, SL, SD

i SP. Zgoda na utworzenie bloku spowodowałaby zamianę koncepcji wolnych wyborów na

głosowanie na wspólną listę. Polskie Stronnictwo Ludowe nie wyraziło na to przyzwole-

nia. Mikołajczyk odrzucił tę propozycję, nalegając na szybkie przeprowadzenie wyborów,

i oświadczył, że w razie zwycięstwa PSL utworzy rząd koalicyjny, w skład którego wejdzie

9 Pierwszy zjazd powiatowy odbył się 5 VIII 1945 r. w Olkuszu, 12 sierpnia odbył się zjazd pow.

buskiego, 16 września – sandomierskiego, 23 września – pińczowskiego. W kolejnych miesiącach po

stronie niezależnego PSL opowiedziały się kolejne powiaty Kielecczyzny. Zob. S. Durlej, R. Turkow-

ski, Dzieje Ruchu Ludowego na Kielecczyźnie 1944–1996 , Kielce 1996, s. 25–26.

10 AIPN Ki 015/182, t. 3, Protokół z Walnego Zjazdu Powiatowego SL, odbytego w Sandomierzu

16 IX 1945 r., k. 2.

11 A. Friszke, Losy państwa i narodu 1939–1989 , Warszawa 2003, s. 119; Z. Kaczyński, P. Popiel,

A. Przybylska, Kalendarium historii Polskiego Ruchu Ludowego , Warszawa 2008, s. 139; J. Wrona,

op. cit ., s. 166.

12 R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe – model oporu politycznego (1945 – 1947) , [w:] Repre-

sje wobec wsi i ruchu ludowego (1944–1956) , red. J. Gmitruk, Z. Nawrocki, Warszawa 2003, s. 12.

13 T. Łabuszewski, Bandy reakcyjnego podziemia czy zbrojne podziemie niepodległościowe? , „Ze-

szyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20, s. 33.

PSL, PPR i PPS 14 . Propozycja utworzenia bloku wyborczego była jednak wysuwana jeszcze

kilkakrotnie. Kolejne rozmowy podjęto na początku 1946 r. Proponowano, aby podział man-

datów w przyszłym parlamencie wyglądał następująco: 20 proc. dla PPR, PPS, PSL i SL oraz

po 10 proc. dla SD i SP 15 . Taki podział sił był jednak nie do przyjęcia dla PSL, które miało

świadomość swego ogromnego poparcia społecznego. Po konsultacjach z NKW, PSL 22 lu-

tego 1946 r. ostatecznie odrzuciło propozycję utworzenia wspólnej listy wyborczej. Mikołaj-

czyk uważał bowiem, że PSL powinno otrzymać 70 proc. miejsc w parlamencie, a także przy-

najmniej jedno kluczowe stanowisko w państwie. Wystosowano w tej sprawie specjalny list,

w którym PSL domagało się egzekwowania ustaleń umowy moskiewskiej a także likwidacji

Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz Ministerstwa Informacji i Propagandy 16 .

Wobec odrzucenia przez PSL projektu utworzenia bloku wyborczego komuniści postano-

wili maksymalnie odsunąć w czasie termin wyborów. Podjęto więc decyzję o przeprowadze-

niu przed wyborami referendum ludowego. Centralna Komisja Porozumiewawcza Stronnictw

Demokratycznych złożona z przedstawicieli PPR, PPS, SL, PSL, SD i SP 5 kwietnia podjęła

uchwałę w tej sprawie. Pewne zastrzeżenia zgłosił jedynie Mikołajczyk, który nie zgadzał

się ze sformułowaniem pytania dotyczącego reformy gospodarczej. Ostatecznie 27 kwietnia

przyjęto ustawę o głosowaniu ludowym. Postanowiono zadać społeczeństwu następujące py-

tania: „1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu? 2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji

ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych

gałęzi gospodarki narodowej z zachowaniem podstawowych uprawnień inicjatywy prywat-

nej? 3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?” 17 .

Partie bloku podjęły szeroko zakrojoną akcję propagandową, agitując do głosowania trzy

razy „tak”. Wobec tego PSL, wbrew swojej dotychczasowej polityce, nawoływało do odpo-

wiedzi „nie” na pierwsze pytanie i „tak” na dwa kolejne. Uważano bowiem, że głosowanie

„tak” na pierwsze pytanie mogłoby zostać odczytane jako zgoda narodu na usunięcie Senatu

już przy nadchodzących wyborach i zgoda na dokonanie zmian konstytucyjnych w sposób

sprzeczny z przepisami obowiązującej konstytucji z 1921 r. 18

W szeregach PSL zaczęły się wówczas pojawiać pierwsze nieporozumienia. Grupa zwią-

zana z Tadeuszem Rekiem, Kazimierzem Iwanowskim, Bronisławem Drzewieckim i Edwar-

dem Bertoldem opowiadała się za przyłączeniem PSL do bloku wyborczego, a także za gło-

sowaniem trzy raz „tak”. Na tym tle w czerwcu 1946 r. dokonał się rozłam. Zgodnie z wolą

komunistów powstało PSL „Nowe Wyzwolenie”. Nie była to jednak struktura trwała, po

styczniowych wyborach uległa ona dalszym podziałom, a część działaczy przeszła do SL.

Ostatecznie w listopadzie 1947 r. partia ta zakończyła swoją działalność, nawołując człon-

ków, by przechodzili do SL 19 .

W okresie poprzedzającym referendum władze przystąpiły do konfrontacji z opozycją.

Nasiliła się nagonka na członków PSL. Opracowano specjalną strategię walki z PSL, która

miała polegać na „rozbijaniu jedności partii, rugowaniu członków i sympatyków stronnictwa

14 R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji, 1945–1947 , Warszawa 1992,

s. 121.

15 C. Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce , Warszawa 2000, s. 19.

16 Ibidem.

17 Ibidem , s. 32.

18 R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe – model oporu politycznego (1945–1947)... , s. 15.

19 B. Barnaszewski, op.cit. , s. 155.

z centralnej i terenowej administracji oraz ograniczeniu możliwości wydawniczych PSL

i wykazywaniu powiązań jej członków z podziemiem politycznym i zbrojnym” 20 . Wytycz-

ne te były konsekwentnie realizowane. Ograniczano działalność organizacyjną PSL przez

wprowadzenie zakazu odbywania zebrań, szkoleń oraz wieców i zgromadzeń bez zezwolenia

władz. Nie dopuszczono członków PSL do udziału w pracach większości komisji okręgo-

wych; w komisjach obwodowych znalazło się niewielu przedstawicieli tego ugrupowania.

Członkom PSL stawiano zarzuty współpracy z podziemiem. Tuż przed referendum dokony-

wano aresztowań „prewencyjnych”, których powodem najczęściej było „nawoływanie prze-

ciwko głosowaniu trzy razy tak, niszczenie materiałów propagandowych bloku oraz wrogie

wypowiedzi pod adresem władz” 21 . Nie zezwolono na zorganizowanie przez PSL większych

uroczystości związanych z obchodami 9 czerwca Święta Ludowego. Pod różnymi preteksta-

mi – najczęściej współpracy z podziemiem – rozwiązywano terenowe komórki PSL. Doko-

nywano rewizji w siedzibach PSL, podczas których koniskowano materiały propagandowe,

a także dokumenty wewnętrzne partii. Władze utworzyły specjalne komitety bezpieczeństwa,

które miały zwalczać podziemie, a także zabezpieczać referendum i koordynować pracę agi-

tacyjno-propagandową wśród ludności. Do działań tych skierowano wojsko, KBW, UB, MO

i ORMO.

Mimo wielkich trudności PSL próbowało podjąć walkę polityczną z partiami tzw. bloku

demokratycznego. Organizowano wiece i manifestacje. W poszczególnych powiatach odby-

wały się konferencje z udziałem prezesów i sekretarzy kół PSL, podczas których zapoznawa-

no się z przepisami ustawy o głosowaniu ludowym oraz instrukcją NKW PSL. Wobec bardzo

szerokiej akcji propagandowej władz, ogromnej liczby komunistycznych wieców i masówek,

a także działań policyjnych, PSL miało jednak ograniczone możliwości odzewu. W takiej

atmosferze, 30 czerwca 1946 r. odbyło się w Polsce referendum ludowe.

Frekwencja podczas głosowania była wysoka, w części lokali wyborczych tworzyły się

nawet kolejki osób chcących oddać głos. Zdarzały się przypadki braku wystarczającej liczby

kart do głosowania. W wielu miejscowościach, już podczas trwania referendum, pojawiały

się nieprawidłowości w postaci braku na listach wyborczych nazwisk osób uprawnionych do

głosowania. Lokale wyborcze obstawione były przez wojsko i UB. W dniu referendum po

kraju krążyły angielsko-amerykańskie grupy obserwacyjne. Na podstawie ich raportów am-

basada amerykańska doszła do wniosku, że głosowanie generalnie odbywało się swobodnie,

bez stosowania zauważalnych nadużyć w lokalach wyborczych 22 . Tylko w niewielkiej liczbie

obwodów obliczanie wyników referendum odbywało się zgodnie z ordynacją. W większości

przypadków do liczenia głosów dopuszczano jedynie członków PPR, a wypełnione karty do

głosowania zamieniano. Nieprawidłowości pojawiały się także podczas przewożenia urn z lo-

kali wyborczych do miejsc, w których głosy miały być liczone.

Zgodnie z instrukcjami władz naczelnych PSL, członkowie tej partii zbierali informacje

o wynikach głosowania. Mimo upływu dni nie ogłaszano oicjalnych informacji na ten temat.

Aby odwrócić uwagę opinii publicznej od nadużyć popełnianych podczas referendum, rozpę-

tano kampanię wokół pogromu kieleckiego z 4 lipca 1946 r. 23 . Winnymi zajść antyżydowskich

20 C. Osękowski, op.cit. , s. 20–21.

21 Ibidem.

22 J. Wrona, op.cit. , s. 162.

23 Zob. R. Kuśnierz, Pogrom kielecki na łamach prasy w Polsce , [w:] Wokół pogromu kieleckiego ,

t. 2, Kielce 2008.

IPN - Marzena Grosicka – Walka o demokrację. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945–1947.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: