Przypinanie etykietki oraz ocenianie innych według własnych zasad, czyli słów parę o teorii naznaczania społecznego oraz dewiacji.
Teoria naznaczania społecznego – to teoria jest reakcji społecznej, etykietowania, labelingu (angielski termin ‘labeling’ oznacza: „przylepianie etykiety”; „piętnowanie”; „stygmatyzacja”)[1]. Według przedstawicieli tej teorii dewiantem jest osoba, która została tak nazwana przez społeczeństwo. Zwolennicy tej teorii nie zastanawiają się, dlaczego ktoś łamie normy lub nie łamie tych norm, gdyż po części każdy z nas je łamie, ale nie każdy z nas jest dewiantem, gdyż nie zawsze złamanie tych norm nie zawsze oznacza zastosowanie mechanizmów kontroli społecznej. Należy pamiętać, że dewiacja to proces, mający charakter relatywny, a nie stan – wynik interakcji między jednostką dokonującą jakiegoś czynu a obserwatorami tego czynu. Dewiacja to proces zależny od sytuacji i od samej osoby, zależy od kontekstu (a nie cecha czynu). Twórcy kontroli społecznej uważają, że dewiacja jest odpowiedzialna za słabość kontroli społecznej. Według zwolenników tej teorii kontrola społeczna tworzy w sensie dosłownym dewianta, ponieważ to reakcja społeczna uznaje dany czyn za dewiacyjny, a daną osobę nazywa dewiantem.
Dewiacja – w odniesieniu do zachowań ludzkich, to specyficzny typ zachowań odbiegający od wzorca, normy zachowania. A. Giddens w następujący sposób definiuje termin dewiacji: „sposoby działania nie odpowiadające normom i wartościom większości członków danej grupy lub społeczeństwa. To, co jest uznawane za dewiację, zależy od norm i wartości, które w różnych kulturach i subkulturach są bardzo różne. Wiele zachowań, które jest w jednym kontekście lub grupie są jak najbardziej uznane, w innych są oceniane negatywnie.”[2] Wyróżniamy kilka teorii mówiących o dewiacji, w zależności od stosowanego kryterium:
- kryterium normatywne: dewiacją jest zachowanie niezgodne z przyjętą w danej zbiorowości normą przyjętą jako wskazówka zachowań,
- kryterium oczekiwań społecznych: dewiacją jest zachowanie nie odpowiadające oczekiwaniom większości członków danego społeczeństwa,
- kryterium reakcji społecznej: dewiacyjne są te zjawiska, które wywołują reakcję społeczną, identyfikatorem ludzkich zachowań jest mechanizm kontroli społecznej (prawo, opinia publiczna, sądy).[3]
- kryterium strukturalno – funkcjonalne: zachowania dewiacyjne są charakterystyczne dla każdego społeczeństwa; dewiacja i społeczna reakcja na nią utrwala „moralne fundamenty” społeczeństwa; powoduje zmianę społeczną,
- kryterium konfliktowe: prawo i normy społeczne odzwierciedlają interesy uprzywilejowanych członków społeczeństwa; każdy, kto zagraża tym interesom, może być określany jako dewiant;
- kryterium symboliczno – interakcjonistyczne: nie istnieje „wrodzona” dewiacja; zachowanie może zostać tak zdefiniowane w wyniku reakcji innych; reakcja innych jest w znacznej mierze zmienna; etykieta dewianta powoduje powstanie dewiacji wtórnej i kariery dewianta.[4]
Podział dewiacji:
ü pierwotna: zachowanie łamiące normy;
ü wtórna: wynik naznaczania danej jednostki jako dewianta.
Twórcy teorii naznaczania społecznego dostrzegli, że zachowanie niezgodne z normami jest różnie oceniane zależnie od tego, kim jest jednostka nie przestrzegająca tych norm. Istotne jest to, że społeczeństwo nadaje status dewianta oraz fakt przynależenia do danej warstwy społecznej (status społeczny). Czyny człowieka określa się pod kątem ich zgodności z normą. Jednakże normy te podlegają zmianom – zarówno w czasie i w przestrzeni. W przypadku naznaczania społecznego widocznego jest dyskryminacja mężczyzn.
Teoria naznaczania społecznego znalazła swe odbicie w badaniach nad przyczynami i zjawiskami chorób. Według Parsonsa choroba to dewiacja. Zachorowanie jest sytuacją złamania norm społecznych (dewiacja pierwotna). Następnie wszystko zależy od tego, jaka to jest choroba i jaki ma przebieg:
Ä choroba ostra, krótkotrwała: nie powoduje dewiacji wtórnej,
Ä choroba przewlekła: rozpoczyna proces etykietowania, na stałe wpisuje się w życie jednostki i jej rodziny. Jednostka uświadamia sobie, że jest chora, napiętnowana, zmienia się jego status społeczny (przypisany status).
Według teorii Parsonsa medycyna jest elementem kontroli społecznej, etykietującym. Od momentu postawienia diagnozy, rozpoczyna się proces degradacji społecznej, proces tworzenia z człowieka dewianta. Stygmatyzujący efekt ma także kontakt ze świadczeniami pomocy społecznej. Fakt korzystania z pomocy społecznej odciska na danej osobie pewne piętno. Powoduje to wstyd, bezradność, bezwartościowość. Trudno ukryć fakt korzystania z pomocy społecznej. Osoby z niej korzystające muszą pogodzić się z redefinicja własnej tożsamości, czyli uznanie siebie za osobę małowartościową, niezaradną (inni mnie tak spostrzegają i tego ode mnie oczekują). Istotą klienta pomocy społecznej jest fakt, że nie jest możliwe osiągnięcie statusu normalnego. Obok osób, które wstydzą się korzystać z pomocy społecznej, istnieją swoiści natręci, którzy wymuszają świadczenia ze strony pracowników socjalnych.
Jednostka jako źródło dewiacji:
Koncepcje biologiczne:
1) W starożytności istniały teorie przypisujące cechy psychiczne na podstawie wyglądu fizycznego (Pitagoras, Sokrates, Platon, Arystoteles);
2) W 1775 roku Lavater wydał „Fragmenty fizjonomiczne”, w których są usystematyzowane poglądy na temat powiązań między wyglądem zewnętrznym a obliczem moralnym (poglądy fizjonomiczne);
3) W 1876 roku Cesare Lombrosso wydał dzieło „Człowiek – zbrodniarz”, według którego przyczyną przestępczości jest niedorozwój moralno – fizyczny. Lombrosso uważa, że niektóre cechy są widoczne „gołym okiem”, np.: odchylenie w wymiarze i kształcie czaszki, asymetria twarzy, wystające kości policzkowe, skośne oczy, ciemnie, kędzierzawe włosy;
4) Cesare Lombrosso wyróżnił także zbrodniarzy urodzonych (w ich przypadku polecał stosowanie drakońskich kar – dożywotnia izolacji lub kara śmierci), przestępców nałogowych (z namiętności), przestępców przypadkowych oraz „kryminoidów” – jednostki, które można pchnąć na drogę przestępstwa przez zbieg okoliczności oraz przestępcy „suryci” – jednostki, które dzięki bogactwu i władzy mogą rozładować swe popędy przestępcze w inny sposób, np.: przez zaspokojenie żądzy władzy politycznej;
5) Poglądy Lombrosso były kontynuowane przez Antoniego Marro, który w 1887 roku opublikował „Charakter przestępcy”. Według A. Marro przestępczość to zjawisko biologiczne, istnieje także wpływ czynnika dziedziczności;
6) W połowie XX wieku pojawia się nowa nauka – frenologia – badająca związki pomiędzy budową czaszki a intelektualnymi i moralnymi właściwościami człowieka;
7) Charles Goring (1916 rok) w koncepcji diatezy kryminalnej stwierdził, że fakt, czy ktoś zostaje przestępcą decydują rodzinne dziedziczne skłonności, nie istnieje fizyczny typ przestępcy;
8) Istnieje teoria mówiąca, że hormony dokrewne determinują postępowanie ludzkie. Główną rolę przypisuje się gruczołom przysadki mózgowej, tarczycy, trzustki, nadnerczy oraz gruczołów płciowych.
9) Teorie dotyczące związków pomiędzy budową ciała (konstytucję) a mentalnością – zwłaszcza z temperamentem jednostki:
- Ernest Kretschmer,
- William Sheldon;
10) Istnieje teoria mówiąca, że dodatkowy chromosom „Y” powoduje, że mężczyźni go posiadający go przejawiają tendencje do agresji, zachowania antyspołeczne, zdradzają impulsywność, niestałość, iloraz inteligencji nie przekracza 80, a wzrost ich przekracza 180 cm.
Koncepcje psychologiczne:
Istnieją trzy podstawowe grupy:
1) Teorie, które mówią, że zachowań dewiacyjnych należy szukać w stanach lub procesach psychotycznych. Chodzi tu o oligofrenię, czyli niedorozwój umysłowy, choroby psychiczne, ostre zaburzenie psychiczne.
2) Odchylenia od przeciętnego stanu psychicznego jednostki lub zakłócenia jej równowagi (chodzi tu głównie o psychopatię).
3) Tło zachowań człowieka jest objaśniane dynamiką rozwojową jego życia psychicznego lub zróżnicowaniem przebiegu procesów psychicznych u poszczególnych jednostek (teorie psychoanalityczne):
a) Zygmunt Freud – dewiacja jest związana z rodzącym się w człowieku poczuciu winy, które powstaje z lęku przed odtrąceniem i karą. „Superego” wzmacnia „id” odpowiadając do zaostrzenia konfliktu, a następnie domagając się jego rozładowania. Sposób rozładowania może być uznany jako dewiacyjny.
b) Erich Fromm – przyczyną dewiacji jest uwikłanie jednostki w skomplikowane mechanizmy cywilizacyjne ludzkości.
c) Alfred Adler – dewiacja jest spowodowana poczuciem niższości i próbą zniwelowania go.
Społeczeństwo jako źródło dewiacji:
Społeczeństwo może być różnie spostrzegane, jako: organizm, pole walki czy teatr. Stąd też trzy teorie spostrzegania i ujmowania dewiacji.
1. Teoria strukturalno – funkcjonalna:
û E. Durkheim twierdził, że człowiek musi żyć i funkcjonować w społeczeństwie. Każde pragnienie, dążenie jednostki wymaga akceptacji społecznej. W przeciwnym razie dochodzi do stanu anomii, który polega na zakłóceniu wewnętrznej równowagi człowieka, w związku z nie akceptacją społeczeństwa osobistych celów. Anomia może być przyczyną wzrostu zachowań dewiacyjnych. E. Durkheim upatrywał się zachowań dewiacyjnych w strukturze społeczeństwa. Stan anomii miał dotyczyć mniejszych lub większych grup społecznych. Charakteryzuje się:
- rozpadem więzi społecznych,
- dezorientacją, co do norm zachowań,
- ujawnieniem egoizmu.
û R. Merton uważał, że dewiacja to reakcja lub adaptacja zbiorowości na stan anomii. Dewiacja jest wynikiem dezintegracji społecznej, a dezintegracja jest konsekwencją różnic w celach kulturowych i strukturalnych.
Obie te teorie twierdzą, że zachowania dewiacyjne wywodzą się z dezintegracji społecznej.
û T. Hirshi uważał, że jednostka dokonuje przestępstwa, gdyż jej więzi ze społeczeństwem zostały zerwane. Komponentami więzi społecznej są:
- przywiązanie: emocjonalny związek jednostki z jej najbliższym otoczeniem – osoba przestrzega norm dla swoich bliskich,
- zaangażowanie: stosowanie się do reguł głównie z obawy przed konsekwencjami,
- zaabsorbowanie: brak czasu lub sposobności do zachowań dewiacyjnych,
- przekonanie: jednostka jest przekonana o konieczności przestrzegania norm.
2. Konfliktowe teorie zachowań dewiacyjnych:
Twórcy tych teorii uważali, że władza pełni ważną rolę w formowaniu dewiacji, gdyż to ona rozstrzyga, które zachowania są sprzeczne z norami, a które nie. Źródeł dewiacji doszukuje się w dwóch koncepcjach:
ü pluralistycznej teorii konfliktowej: według której walka o władzę powoduje powstawanie dewiacji, tak wiec im bardziej rozbudowana struktura społeczna, tym częściej pojawiają się zachowania dewiacyjne,
ü marksistowskiej teorii konfliktowej: według której przyczyną konfliktów społecznych i struktury społeczeństwa kapitalistycznego, które prowadzą do rozwarstwienia dwóch biegunów: nędzy oraz bogactwa.
3. Interakcjonistyczne teorie dewiacji:
H. Becker uważał, że dewiacją staje się każde zachowanie, gdy je tak nazwano. A zatem mechanizm naznaczania społecznego jest dewiacją i jej przyczyny.
Mechanizm naznaczania społecznego:
Ø stereotypizacja: od określonej grupy ludzi oczekuje się tylko złych zachowań, izoluje się ich;
Ø ceremoniał degradacji statusu: publiczne oskarżanie, że inny człowiek jest gorszym typem człowieka;
Ø mechanizm retrospektywnych reinterpretacji: nowa tożsamość dewiacyjna rozlewa się na całe jego przyszłe życie;
Ø dramatyzacja zła.
Wiele form nie przestępczych zachowań dewiacyjnych niesie ze sobą stygmat społeczny, czyli silnie negatywną tożsamość. W naszym społeczeństwie stygmatem takim naznacza się osoby chore psychicznie, mocno zdeformowanych pod względem fizycznym, inwalidów, a nawet cierpiących na AIDS. Zachowania i nałogi, takie jak hazard, uzależnienie od narkotyków czy obżarstwo, często traktuje się jako dewiacje, a ulegające im osoby naznacza się stygmatem społecznym. Określanie ludzi mianem „dewiantów”, a nie „innych”, znacznie wpływa na sposób traktowania jednostek, co w konsekwencji ma istotne znaczenie, jak one same spostrzegają siebie.
Émile Durkheim podkreślał, że dewiacje istnieją we wszystkich społeczeństwach. Twierdził, że dewiacje nie tylko nie są niczym nienormalnym, ale stanowią niezbędną cechę każdego społeczeństwa i spełniają kilka ważnych funkcji. Społeczne definicje dewiacji wyznaczają granice zachowań dopuszczalnych, wyjaśniając tym samy, co społeczeństwo uważa za działanie słuszne i właściwe. Określanie pewnych zachowań jako dewiacji wzmacnia siłę moralną zachowań traktowanych jako akceptowalne. Reakcja społeczeństwa na zachowanie dewiacyjne wzmacnia solidarność społeczną, jednocząc wspólnie reagujących. Dewiacja może także służyć społeczeństwu, prowadząc do zmiany społecznej. Dewiacja pokazuje na alternatywę istniejących norm i wartości. Na przykład: według Roberta K. Mertona każda innowacja jest formą dewiacji, która jest nie ty...
HomikHouse