ISTOTA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO.doc

              Na całokształt rozwoju dziecka i jego powodzenia szkolne w dużej mierze wpływa mowa i percepcja słuchowa (tak zwany słuch fonematyczny). To one są najbardziej czujnymi wskaźnikami rozwoju dziecka.

              W mojej krótkiej praktyce logopedycznej mogę stwierdzić, że u sporej grupy dzieci zaburzona jest percepcja słuchowa, czyli zaburzony jest słuch fonematyczny. Jest to bardzo poważne zaburzenie, gdyż słuch fonematyczny w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy (nadawania i odbioru) oraz opanowania umiejętności czytania i pisania. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. Jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy.

              Badanie słuchu fonematycznego pozwala na dokładne poznanie trudności ucznia w rozróżnianiu głosek opozycyjnych, a więc i par wyrazów różniących się tymi głoskami.

              Istnieje wielość terminów określających słuch fonematyczny. Nazywa się go zamiennie jako słuch mowny, słuch fonologiczny, percepcja fonematyczna (słuchowa).

              W mojej rozprawce chciałabym choć trochę przybliżyć tą dość obszerną tematykę odpowiadając na kilka pytań.

Co to jest słuch fonematyczny?

W literaturze naukowej istnieje różnorodność definicji słuchu fonematycznego. Nie sposób przytoczyć tu wszystkich, jednak każda z nich rozszerza i wzbogaca nasza wiedzę o słuchu i jego zaburzeniach. Zacytuję tylko niektóre z nich.

              Określenie słuch fonematyczny wywodzi się od terminu ,,fonem”, który rozumiany jest jako zespół dystynktywnych cech głoski występujących jednocześnie i służących do odróżniania i oddzielenia wyrazów.

              Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, który oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów, na przykład: ,,a od o”.

              Słuch fonematyczny to również jeden z 6 ważnych dla mowy czynników związanych z różnymi półkulami. Jest to zdolność specyficznie ludzka, stanowiąca niezbędny warunek wszelkich czynności mowy, związany z okolicą Wernickiego, w lewym płacie skroniowym.

              A.R. Łuria na temat percepcji dźwięków stwierdza również ,, przy percepcji dźwięków z potoku dźwiękowego wydzielone są cechy sygnałowe, fonetyczne. Różnicowanie dźwięków mowy następuje w wyniku wydzielania i wzmacniania tych sygnałów i abstrahowania ich od cech nieistotnych, nie mających znaczenia fonematycznego”.

              Jest on kluczowym procesem warunkującym skuteczne funkcjonowanie człowieka, mającym szczególne znaczenie dla wczesnego uczenia się. W diagnozie psychologicznej dzieci, procesy percepcji i uczenia się wchodzą we wzajemne zależności.

              Słuch fonematyczny to również umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, to jest umiejętność percypowania ( wyodrębniania i identyfikowania) elementów fonologicznie istotnych, pomijania zaś cech dla procesu porozumiewania się nieistotnych.

              Jest to specjalna wrażliwość słuchowa na dźwięki mowy, co stwarza podstawę do naśladowniczego odtwarzania nie tylko pojedynczych dźwięków mowy (fonemów) lecz także całych wyrazów.

              Podsumowując powyższe rozważania dodam, że słuch fonematyczny jest ważnym czynnikiem - procesem mowy obok słuchu fizjologicznego, pamięci słuchowej wyrazów, umiejętności kojarzenia wzorców słuchowych z pojęciami oraz umiejętnością rozszyfrowywania związków miedzy wyrazami w zdaniu.

Jakie znaczenie ma słuch fonematyczny w rozwoju mowy?

Otóż słuch fonematyczny ma ogromne i decydujące znaczenie w rozwoju mowy. Jest odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek, jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów. Niewrażliwość na choćby jeden fonem powoduje jego nieprawidłową percepcję, a co za tym idzie i produkcję.

              Jako podstawowy element czynności percepcji mowy  warunkuje w znacznym stopniu osiągniecie prawidłowego rozwoju wymowy oraz umiejętność pisania i czytania. Jego zaburzenia w zależności od stopnia nasilenia utrudniają lub uniemożliwiają odbiór wymowy, zaburzają prawidłowy rozwój wymowy dziecka lub wywołują zaburzenia wymowy już ukształtowanej, utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają przyswojoną już czynność. Wyróżnia się niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonematycznego  małego stopnia, spotykane u dzieci szkolnych i przedszkolnych o normalnym rozwoju inteligencji. Objawia się to trudnościami w rozróżnianiu pewnych opozycji lub tylko pewnych członków danej opozycji na przykład: nos : nas, dama : tama. Zaburzeniu mogą ulec także wzorce kinestatyczno – ruchowe, a wiec ich wymowa. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, czyli podstawowej czynności pisania i czytania.

              Deficyty słuchu fonematycznego powodują również trudności w pisaniu, szczególnie w zapisie wyrazów zawierających mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu elementów potrzebnych do jego zapisania.

              Wszelkie nieprawidłowości związane ze słuchem fonemowym mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w środowisku (między innymi mogą wpływać na opóźnienie rozwoju mowy lub wad wymowy).Znaczenie to wzrasta jeszcze bardziej, gdy wkracza ono w wiek szkolny. W wypadku zaburzeń słuchu fonemowego dziecko natrafia już na problemy w komunikowaniu się ze względu na błędną percepcję poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką czytania i pisania.

              Dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym nie dostrzegają w pełni piękna mowy, a wymowa ich jest bezbarwna, monotonna.

              Od stanu słuchu fonemowego zależy powodzenie w usuwaniu takich wad wymowy jak: seplenienie, reranie, nosowanie.

              Granice rozwoju słuchu fonemowego są określone zasobem fonemów danego języka i nie są zamknięte. Jego dalszy rozwój może nastąpić poprzez naukę języków obcych.

              Stan słuchu fonetycznego w dużym stopniu zależy od treningu, od ćwiczeń w rozpoznawaniu własnych dźwięków mowy i innych osób. Na jego stan mają wpływ ćwiczenia ortofoniczne i muzyczne.

Jakie są metody i narzędzia badawcze służące do badania słuchu fonematycznego?

Główną metodą badawczą jest obserwacja zachowań językowych dziecka. Do obserwacji najczęściej wykorzystuję próbę językową i obrazkową Ireny Styczek badającą słuch fonematyczny – próbą literową, próbą sylabową oraz próbą wyrazową.

              Próba literowa polega na pokazywaniu przez dziecko na tablicy liter, których nazwy, czyli głoski wymienia badający w dowolnej kolejności. Próba ta może być stosowana do badania dzieci i osób umiejących czytać i pisać. Bardzo ważny jest sposób wymawiania głosek przez badającego. Oto przykłady takich zestawów:

1) i  a  u  ę         2)  p  r  t  w  m           3) ź  ć  sz  dz

                  o  e  ą  y              b  k  d  f  l                 cz  ź  c  drz

                                           h  g  j  n  ł                  rz  ż  z  dż

Próbę sylabową przeprowadza się w różnych wersjach:

              1. Dobiera się sylaby zbliżone brzmieniem. Badany słuchając wypowiadanych przez badającego sylab ma zakomunikować (przez uniesienie ręki, zastukanie, zaklaskanie) fakt powtórzenia się którejś z nich, na przykład:

da –  ba -  ga -  da

              pa -  pa -  ba -  da

              ba -  pa -  ba -  da

              ta -   pa -  da -  ta

2. Badanie prowadzą dwie osoby, jedna wymawia daną sylabę, a druga powtarza za nią i czyni to prawidłowo lub nieprawidłowo. Uczeń powinien sygnalizować, czy powtórzenie było prawidłowe, czy też nie.

              3. Badanie różni się od poprzedniego tym, że sylaby są nagrane na taśmie magnetofonowej. Każda sylaba jest wymawiana dwukrotnie. Niektóre z nich za drugim razem były wymawiane nieprawidłowo i do badanego należało ocenienie drugiego wymówienia, czy było ono identyczne z pierwszym, czy nie, na przykład:

pa – pa        ca – ta       ka – ga        a – o       u – i

              sa -  śa         ba – ga      ca – ga       u – u       y – i

              ta – ka         ba – ba      wa – ła        o – u       i – i      i tym podobne.

Badanie próbą wyrazową przeprowadza się w oparciu o rysunki desygnatów, których nazwy są podobne brzmieniowo, są to tak zwane paronimy. Badanie polega na pokazywaniu przez ucznia obrazka, którego nazwę wypowiada logopeda. W czasie badania powinien on znajdować się za uczniem lub zasłaniać sobie twarz, aby badany nie mógł odczytywać wyrazów z ust.

Jaka jest terapia logopedyczna usprawniająca słuch fonematyczny?

Badanie słuchu fonematycznego pozwala odpowiednio zaplanować reedukację i usprawnić tylko to, co jest rzeczywiście zaburzone.

              Program na usprawnienie słuchu:

·        wykształcenie wzorców słuchowych (w głoskach, sylabach, wyrazach),

·        wykorzystanie tablic obrazkowych do różnicowania słuchowego wyrazów,

·        powtarzanie wszystkich prób językowych.

Oto przykłady ćwiczeń:

Temat: Ćwiczenia słuchu fonematycznego (brak różnicowania głosek b i p).                      

1. Nauczyciel wymawia wielokrotnie głoskę, której uczeń nie identyfikuje, a następnie tę, z   którą ją utożsamia, na przykład: b,b,b,b,b,b – p,p,p,p,p,p.

2. Nauczyciel powtarza poprzednie ćwiczenie wprowadzając dodatkową kontrolę, na przykład: w czasie wymawiania głosek dźwięcznych przykłada wierzch dłoni ucznia do swojej krtani.

3. Nauczyciel wymawia ćwiczone  głoski w różnej kolejności, a uczeń wskazuje na krtań słysząc głoskę dźwięczną, na przykład: p,b,p,p,b,b,p,b,b,b,p,p,b,p,b,b.

4. Uczeń wymawia głoski na zmianę, z zatkanymi uszami, na przykład: p,p,p,b,b,p,b,p,b.

5. Nauczyciel wymawia głoski w sylabach, uczeń rysuje na tablicy linię falistą -  słysząc b, linię prostą – słysząc p.                                                                                                                                        6. Uczeń powtarza za nauczycielem zestawienia sylab: bapa, bopo, pebe, pyby, beba, papaba, bapaba, babapa.

7. Uczeń podaje wyrazy zaczynające się od wskazanych mu sylab, na przykład: od sylaby pa, a następnie od sylaby ba.

8. Na kartce z zapisanymi sylabami uczeń odnajduje sylaby wymawiane przez nauczyciela.

9.Uczeń pisze dyktowane mu sylaby lub układa z liter alfabetu ruchomego.                                

10. Nauczyciel wymawia wyrazy różniące się danymi głoskami, uczeń wskazuje odpowiedni obrazek: bal - pal, bułka – półka, pada – bada, pas – bas.                                                         

11. Powtarzanie ćwiczenia ze zmianą ról.

12. Szukanie w otoczeniu wyrazów, zawierających dane głoski, grupowanie według                    dźwięczności  danej głoski, na przykład: buty, kapusta, półki, zabawki, lampa.

13. Uczeń określa dane głoski w wyrazie, w zdaniu (dźwięczna, bezdźwięczna).

14. Rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, na przykład: buty – póty,  bada –   pada, gruba – grupa, bal – pal, bas – pas, bije – pije.

Analogicznie można ćwiczyć rozróżnianie innych mylonych dźwięków, na przykład:  d - t, s – z, k – g. W ten sam sposób można ćwiczyć spółgłoskę twardą i miękką( p – p’) czy spółgłoski przedniojęzykowe i środkowojęzykowe.

              Prowadząc ćwiczenia należy pamiętać, że utrwalenie się wzorca słuchowego wymaga pewnego czasu. Ćwiczenia powinny być prowadzone często i systematycznie, stopniując trudności materiału słownego i ćwiczeń. Przejście do następnej fazy ćwiczeń wymaga pewności, że poprzednia faza jest zakończona sukcesem.

              Podsumowując powyższe rozważania  stwierdzam, że przejawiające się zaburzenia słuchu fonematycznego wymagają opieki logopedycznej już na poziomie wychowania przedszkolnego. W ten sposób  zapobiegniemy trudnościom w nauce czytania i pisania na dalszym etapie kształcenia.

Literatura:

E. Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko, Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kielce1995, Kielecka Oficyna Wydawnicza PW,,MAC”.

G. Jastrzębowska, Podstawy logopedii, Opole 1999, Uniwersytet Opolski.

A.R. Łuria, Problemy neuropsychologii i neurolingwistyki, Warszawa 1976, PZWL.

E.M. Minczakiewicz, Mowa- Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Kraków 1997, Wydawnictwo Naukowe WSP.

B. Rocławski, Słuch fonemowy i fonematyczny ,Gdańsk 1991, Uniwersytet Gdański.

I. Styczek, Zarys logopedii, Warszawa 1970, PWN.

I. Styczek, Logopedia, Warszawa1979,PWN.

I.Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego( komentarz i tablice), Warszawa 1982,WSiP.