Petra Hirscher - Leczymy się i gotujemy ze św Hildegardą - Receptury i recepty ze średniowiecznego klasztoru.pdf - Hildegarda z Bingen - morefaya2006

e c c c

y s s s ii i i

ii i i

o tt t t

u jj j j

w .. . .

H ii i i ll l l

a rr r r

Receptury i recepty ze redniowiecznego klasztoru

SPISTRECI

Opat Odilo Lechner OSB Przedmowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

HILDEGARDA Z BINGEN - YCIE I DZIEŁA. . . . . . . . . 3

MEDYCYNA CIAŁA, UMYSŁU I DUSZY. . . . . . . . . . . . . . . 6

Cztery filary przyrodolecznictwa Hildegardy . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Odywianie według Hildegardy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 6

Odprowadzanie trucizn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 8

Trzy uniwersalne medykamenty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 9

Post i powrt do Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 9

Odtrucie organizmu i post zdrowotny według planu. . . . . . . . . . 10

Plan postu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 12

ZIOŁA LECZNICZE OD A DO Z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Zioła niosce zdrowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 13

Choroby od A do Z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 30

PRZEPISY NA ZDROWE YCIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Najwaniejsze artykuły spoywcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Zupy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Sałatki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Pszenica orkisz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Owoce i warzywa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Miso i drb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Ryby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Dodatki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

MOC UKRYTA W KAMIENIACH SZLACHETNYCH I METALACH. .. . .53

Jak lecz kamienie szlachetne i metale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

PRZEDMOWA

Poeta angielski Wystan Hugh Auden po dłuszym pobycie na wsi w Dolnej Saksonii opublikował w 1972 roku

wiersz pt. Moon Landing ("Ldowanie na Ksiycu"). Ldowanie człowieka na Ksiycu skłoniło go do refleksji nad

sensem naszych zdobyczy technicznych, skomplikowanych machin i machinacji. Poeta koczy wiersz słowami: Wypada

si modli jedynie o to, aby artyci, mistrzowie sztuki kulinarnej i wici nadal opromieniali nam ycie.

Czego trzeba, eby ycie było jasne, szczliwe, udane? W cenie s kluby fitness i "farmy zdrowia", ale człowiek

potrzebuje czego wicej: dobrego poywienia, lekarstw dla duszy i ciała, sztuki pozwalajcej rozbłysn temu, co dobre i

prawdziwe - oraz witoci. Wszystko to - i nie tylko to - odnajdziemy w postaci w. Hildegardy z Bingen, fascynujcej

niewiasty, ktra yła w XII wieku. Owa prophetissa teutonica, "prorokini germaska", swego czasu pisała do papiea

Eugeniusza III:

Stałesidlawielutchnieniemycia

Tworzyła poezj i muzyk, pisała teksty przyrodnicze, hagiograficzne i teologiczne, leczyła chorych, przewodziła

klasztorom, korespondowała z wielkimi tego wiata, publicznie nauczała duchownych, szlacht i lud. Dzisiaj pamitamy j

nade wszystko ze wzgldu na jej wiedz medyczn i medykamenty, ktre sama przyrzdzała i stosowała. Niestety jej spu-

cizna w dziedzinie przyrodoznawstwa i medycyny przetrwała do naszych czasw jedynie w okrojonym kształcie.

Jej wielkie teksty powstawały głwnie jako owoc wewntrznych wizji. Jeszcze bdc dzieckiem, miała pewnego razu

wizj wielkiego wiatła, ktra wstrzsnła jej dusz, lecz o ktrej nie była w stanie powiedzie nic bliszego. Dopiero

pniej, jako czterdziestoletnia kobieta, usłyszała wewntrzny nakaz:

Pisz, co widzisz, i mw, co słyszysz!

Podczas Synodu w Trewirze (1147-1148) papie Eugeniusz III publicznie odczytywał pisma Hildegardy. Wezwał

j te do obwieszczenia wiatu wizji, jak otrzymała. Hildegarda napisała wwczas Scivias - dzieło w sposb najcilejszy

łczce nauk o Bogu, o wiecie i o człowieku. W dalszych jej ksikach mowa jest o prawdziwym fitness - o dzielnoci i

cnotach człowieka, a take o prawdziwie dobrym samopoczuciu - autentycznym dobru i szczciu, błogosławiestwie i

spełnieniu. Przedmiot swych wizji - wielk jedno - Hildegarda ucieleniała w swoim yciu, przewodzc wsplnocie

zakonnej, udzielajc wskaza blinim, troszczc si o chorych, upominajc tych, ktrzy ponosz odpowiedzialno za bieg

rzeczy w wiecie.

Dla Hildegardy z Bingen człowiek jest elementem stworznia

Nasz wiat coraz bardziej rozpada si na rozmaite elementy opisywane przez bardzo specjalistyczne dziedziny

wiedzy. Rozpada si take nasze ycie: aktywno zawodowa, konsumpcja w czasie wolnym od pracy, sfera osobista i

społeczna. Naszymi chorobami take w coraz wikszym stopniu zajmuj si specjalici. A przecie jednoczenie pragniemy

jakiej jednoci ycia, tsknimy do spjnoci wiata i historii. I tu włanie przejawia si geniusz Hildegardy pomagajcej

nam obj spojrzeniem cało, ukazujcej zwizki midzy ciałem a dusz, midzy rnymi sferami i siłami obecnymi we

wszechwiecie. Raz po raz powraca u niej wizja człowieka w otaczajcym go i w wieloraki sposb na niego oddziałujcym

kosmosie. Owe oddziaływania bywaj błogosławione i niszczycielskie, a jednak cały wszechwiat przeniknity jest

kobiecym kształtem miłoci, nad ktr janieje oblicze Boskiego Ojca. To miło jest spoiwem rnorodnoci wiata. To

przez ni zostajemy wezwani do uczestnictwa w całoci. Kto wierzy w Boga, odnosi si do całego stworzenia wraz z wszys-

tkim, co si w nim zawiera, z wielk czci. Do opata w Elostat Hildegarda pisze:

Jedynie temu, kto rol swego ciała uprawia umiejtnie, nie zaszkodzi nagłe zjawienie si koca, albowiem ogarni-

ty zostanie muzyk Ducha witego i yciem w radoci. Strzec si jednak winien człowiek przed niszczeniem swego ciała

nawałem pracy.

Z reguły benedyktyskiej mona wyprowadzi istotne dla wszystkich stanw wskazania co do sposobu ycia.

Biegiem naszych dni i lat, czasem czuwania i snu, pracy i bezczynnoci, oddychaniem, jedzeniem i piciem winno rzdzi

rozeznanie i umiarkowanie.

Tak wic wykorzystanie ził leczniczych, staranno w obchodzeniu si z produktami spoywczymi, fachowe

przyrzdzanie potraw i lekw maj nam pomc w uporzdkowaniu ycia i w dostrzeeniu w fizycznej warstwie wiata

znakw jego jednoci i działania Boego. Wszelka troska o nasz fizyczny dobrobyt i zdrowie bdzie wyzuta z istotnej tre-

ci, jeli zaniechamy pielgnowania duszy i denia do zdrowia w jego bardziej całociowym rozumieniu. Dlatego

Hildegarda za pierwszorzdne i najskuteczniejsze lekarstwo uwaa skruch. Przez skruch włanie - przez unienie i

wstrzs - dokonuje si przemiana całego człowieka: zrozumienie, nawrcenie i przełamanie. Pka zatwardziało serca,

oczy nie wpatruj si ju nieruchomo w pustk. Bezwzgldne szukanie siebie przemienia si w miłosierdzie.

Ziołaobdarowujsinawzajemwoniswychkwiatw;kamielekamieniowiblask,iwszystko,coyje,idzieza

pierwotnympdemdomiłujcegoobjcia...Mojeserceprzepełniapragnienie,bykademuspieszyzpomoc.

Dostrzegamwszelkndz.Stawiamnanogiułomnychiwiodichkuzdrowiu.Jestembalsamemnakadybl,amoje

słowaniosukojenie.

Dlatego te w swych wizjach Hildegarda raz po raz wyglda ostatecznego spełnienia, ukazania si kosmicznego

Chrystusa. Przez to wszystko, co robimy dla własnego zdrowia i dla dobra innych ludzi, przez wszystko, co odbieramy

własnymi zmysłami i czynimy własnymi rkami, zmierzamy ku ostatecznej jednoci, ku zbawieniu wiata. Przyrzdzanie

pokarmw i lekarstw moe sta si zacztkiem lepszego stworzenia i nadziej jego ostatecznego spełnienia.

POCHWAŁA STWORZENIA

O Boe prawdziwy,

Ktry swoje wielkie tajemnice, zamknite w stworzeniach,

Poddałe człowiekowi, najwikszemu z Twych dzieł.

Ty nakazałe działa stwrczym siłom swej wszechmocy;

Ty ustanowiłe cudowne sklepienie, firmament niebieski i jego wiatła.

Umocowałe na nim słoce,

Ktre wszystko na ziemi

I pod ziemi owieca.

Z nim zwizane s inne wiatła

I tak jak one wiec za spraw słoca,

Tak posłuszne s Tobie wszystkie stworzenia.

W Tobie i przez Ciebie istniej wszystkie,

Z Twojej miłoci wszelka rzecz powstała;

Albowiem Ty, wieczny Boe, jeste miłoci prawdziw.

Modlitwa w. Hildegardy

HildegardazBingen-ycieidzieła

Wizjonerka, przewodniczka duchowa, pisarka, prorokini, wita i artystka - Hildegarda pozostaje do dzisiaj najz-

namienitsz niewiast epoki redniowiecza. Krlowi jednak spodobało si dotkn pirka, aby poruszyło si w zadziwie-

niu. A mocny wiatr nisł je, aby nie upadło...

Pirkiem nazwała siebie Hildegarda wraliwa, kruchej postury zakonnica przedstawiajc si w licie papieowi

Eugeniuszowi III. Zaiste Hildegarda z Bingen - jako poetka, kompozytorka, mistyczka i wizjonerka - naley do najbardziej

fascynujcych i wszechstronnych postaci kobiecych w historii ziem niemieckich. Nie od rzeczy bdzie przypomnie, e

czczona jest take jako wita, cho oficjalnie została jedynie beatyfikowana.

MałaHildegarda

Nie wiemy, czy jej rodzice - graf Hildebert i jego ona Mechtylda - przeczuwali, jak charyzmatyczn osobowo

powołali do ycia w osobie swego dziesitego dziecka. Nazwali j jednak Hildegarda, a wic "bohaterka" , a cilej

"wybawiajca z niedoli, ochraniajca dzielna dziewica". Urodzona w roku 1098 w Bermersheim/Alzey w nadreskiej

Frankonii, Hildegarda yła w okresie kulminacji europejskiego redniowiecza i stała si jego czstk. Był to czas wypraw

krzyowych, odnowy duchowej, rozwoju gospodarczego i społecznego, nowych prdw w religii, nauce, literaturze i sztuce.

Podobno ju w wieku trzech lat Hildegarda otrzymała zdolno "widzenia". Dar ten nazwie pniej "ywym wiatłem" i

stwierdzi: Przy moim pierwotnym ukształtowaniu, budzc mnie tchnieniem ycia w łonie matki, odcisnł On to widze-

nie w mojej duszy. Przez wiele lat nie mwiła nikomu o tych dowiadczeniach. Jednak pojawienie si owego wiatła

uwaała od pocztku za znak wybrania.

Kiedy miała osiem czy dziewi lat, rodzice oddali j na wychowanie pustelnicy Jutcie ze Spanheim. Dzisiaj brzmi

to szokujco, ale w owych czasach takie praktyki nie naleały do rzadkoci, zwłaszcza w krgach wyszej arystokracji.

Klasztory od pokole uznawano za orodki edukacji klasycznej i przyrodniczej, czym si te tłumaczyła ich wielka

popularno. Jutta - niewiele starsza krewna Hildegardy - w 1106 roku wraz z kilkoma innymi kobietami przeniosła si do

pustelni przy opactwie benedyktyskim Disibodenberg, wybudowanej przez jej ojca, grafa Stefana.

Człowiek, ktry staje do walki : ze złem, trafia moc modlitwy : pod opiek Boga (Scivias).

ycieklasztorne

Jak wygldał powszedni klasztorny dzie Hildegardy? Rytm ycia wyznaczała zasadniczo reguła w. Benedykta z

Nursji. Stosownie do pory roku i obchodzonych wit program dnia przewidywał cztery do omiu godzin dziennie mod-

litwy oraz siedem do omiu godzin snu. Pozostały czas dzielono w rwnych czciach midzy prac, lektur religijn i

nauk. W tym trjczłonowym klasztornym cyklu lectio, meditatio i oratio oznaczajcym przemienny rytm pracy, nauki,

lektury duchowej, ycia wsplnotowego i samotnoci, Hildegarda przyswoiła sobie umiejtno czytania i pisania, łacin,

psalmodi, stosowany wwczas sposb zapisu nutowego oraz rnorakie sztuki wyzwolone.

W wieku pitnastu lat Hildegarda postanawia złoy luby zakonne i dołcza do benedyktynek. Ostatecznie wyrosła

do rangi wybitnej osobistoci o szerokiej wiedzy biblijnej, teologicznej, filozoficznej i przyrodniczej. Jako zakonnica yła

przez dziesiciolecia w ubstwie.

Twarze,ktreogldam...

W 1136 roku, po mierci swej wychowawczyni Jutty ze Spanheim, z wyboru zakonnic Hildegarda zostaje ksieni.

Pi lat pniej - w roku 1141 - w jej yciu nastpuje dramatyczny przełom, z ktrego wyjdzie jako uznana wita, "pro-

rokini teutoska" czy - jak sama o sobie mwiła - "trba Boa". Oto jej relacja:

W roku 1141 ogniste wiatło błyskawic zstpiło z niebios. I nagle otworzyło si przede mn zrozumienie Pisma...

1 usłyszałam głos z nieba mwicy do mnie: Spisuj, co widzisz i słyszysz!

Od tego momentu Hildegarda uwaa si za narzdzie i rzecznika Boga. W spierana przez najbardziej wpływowego

myliciela i kaznodziej swego czasu, załoyciela zakonu cysterskiego Bernarda z Clairvaux, zaczyna spisywa po łacinie

zarwno swoje wizje, jak i teologiczne przemylenia.

Bosk inspiracj swych wizji : Hildegarda opisuje jako płomienne wiatło z niebios (Scivias). Pierwszy z załoonych przez : Hildegard

klasztorw, Rupertsberg, w roku 1632 został zniszczony przez Szwedw.

Latapracy

Hildegarda rozpoczyna oywion działalno twrcz, ktr bdzie prowadzi a do mierci. W trzech ksigach -

Scivias, Liber vitae meritorum i Liber divinorum operum - spisuje swoje wizje. Komponuje muzyk do pieni religijnych,

pisze dramat Ordo virtutum, przedstawiajcy zmagania człowieka rozdartego midzy dobrem a złem. Nadto prowadzi

obfit korespondencj oraz tworzy wiele drobniejszych dzieł i pism z zakresu medycyny i wiedzy przyrodniczej.

Jej pierwsze dzieło wizjonersko-teologiczne nosi tytuł Seivias (Scito vias Domini), czyli "Poznaj drogi Paskie". Jest

to podzielona na trzy czci nauka o wierze, krelca histori wiata i człowieka od ich stworzenia, poprzez powstanie i ist-

nienie Kocioła ku zbawieniu i spełnieniu wszechrzeczy u schyłku czasw.

Hildegarda spdza nad swym dziełem dziesi pracowitych lat. W rezultacie powstaje jedna z najbardziej imponu-

jcych redniowiecznych panoram wiata, ktrej fragment papie Eugeniusz III odczytuje zebranym biskupom podczas

reformatorskiego synodu w Trewirze w 1147 roku - rzecz do tej pory nie do pomylenia! Tym samym tre dzieła uzysku-

je aprobat, a visio Hildegardy zostaje uwiarygodnione przez najwyszy autorytet Kocioła.

Rwnolegle Hildegarda, wraz z dwudziestoma siostrami, dy do tego, aby opuci klasztor w Disibodenbergu.

W roku 1150 mimo sprzeciwu mnichw zakonnice przeprowadzaj si do niedokoczonej jeszcze budowli klasz-

tornej w Rupertsbergu. Hildegarda ujrzała to miejsce w jednej ze swoich wizji. Aby umoliwi ycie zakonne take kobi-

etom spoza stanu szlacheckiego, Hildegarda zakłada kolejny klasztor: w roku 1165 zostaje wydany akt powicenia gro-

madzcego trzydzieci zakonnic konwentu Eibingen.

Cenionadoradczyni

Papie Eugeniusz III uczynił Hildegard osob znan i szanowan. Od tej pory zakonnica coraz czciej wypowia-

da si w aktualnych kwestiach religijnych, politycznych i społecznych. Hildegarda pozostawiła po sobie grubo ponad trzys-

ta listw wiadczcych o tym, jakim cieszyła si autorytetem u mczyzn i kobiet wszystkich stanw. Spieszyli do niej po

rad papiee, cesarze, ksita i opaci, a take zwykli chłopi, ksia i zakonnicy. Nie zawsze pochlebna, a czsto niewygod-

na opinia Hildegardy była w cenie i miała swoj wag.

Do jej najsłynniejszych korespondentw naleał cesarz Fryderyk I Barbarossa, podziwiany przez wspłczesnych jako

odnowiciel Rzeszy i ucielenienie rycerskich ideałw. Hildegarda niezłomnie upominała takich mocarzy:

byciebierwnieoywiuchwityabyyidziaawedugsprawiedliwoci

Oywiona korespondencja przynosi owoce w postaci licznych podry do takich miast jak Moguncja, Wtirzburg,

Kolonia, Trewir czy Metz. Mimo słabego zdrowia Hildegarda podejmuje je z wielkim zaangaowaniem i oddaniem, p rzez

uchaoegonietylkonatchnionaaleiprzymuszana .

Hildegarda naucza publicznie duchowiestwo i lud oraz odwiedza adresatw swoich listw.

Hildegarda nie wahała si wskazywa w swoich listach właciwej drogi władcom.

WizjeimuzycznapochwałaBoga

Drugie najwaniejsze dzieło teologiczne Hildegardy: Liber vitae meritorum ("Ksiga zasług yciowych") powstaje

w latach 1158-1163. W tym podrczniku etyki autorka na przykładzie trzydziestu piciu kontrastowych zestawie cnt z

wystpkami kreli obraz odwiecznej walki dobra ze złem toczcej si w sercach ludzkich i w wiecie.

Prac nad trzecim dziełem opartym na swych wizjach Hildegarda podjła około roku 1168, w wieku siedemdziesi-

ciu lat jak na wczesne warunki niemal matuzalemowym. Liber divinorum operum ("Ksiga działania Boego") w dziesi-

ciu wizjach ukazuje zasad powstania i trwania stworzenia, oraz Boga, ktry jako absolutny władca podtrzymuje miłoci

wszechwiat i człowieka. Hildegarda pisze:

akjakartystamaformywedugktrychnadajeksztatnaczyniomtakgksztatujeczowiekawedugzasadbudowy

wiatawedugcaegokosmosu

Hildegarda włada nie tylko twrczym słowem, lecz rwnie tonem i dwikiem. W latach 1151-1158 komponuje

ponad siedemdziesit pieni religijnych, ktrym nadaje nazw "symfonii". S przeznaczone do liturgii sprawowanej w

klasztorze Rupertsberg, a take ku indywidualnemu zbudowaniu. Sama HiIdegarda okrela je mianem symphonia harmo-

niae celestium revelationem, co w swobodnym tłumaczeniu oznacza "muzyczne przekłady harmonii niebios". Jej piewany

moralitet Ordo virtutum ("Porzdek cnoty") został wystawiony po raz pierwszy w roku 1152 z okazji powicenia nowego

kocioła klasztornego.

W jednym ze swych wizyjnych tekstw - Liher divinorum opera - Hildegarda zastanawia si nad tajemnicami Boego stworzenia.

"Pierwsza teutoska lekarka"

Klasztory ze swymi uprawami ził i aptekami były w redniowieczu pierwszymi miejscami pomocy medycznej.

Kolejne pokolenia mnichw i mniszek przekazywały nastpcom zgromadzon wiedz, a pacjenci - z daleka i z bliska -

cignli do nich, oczekujc pomocy. Zwłaszcza klasztory benedyktyskie poczytywały za swoje zadanie udzielanie pomo-

cy nie tylko braciom i siostrom zakonnym, ale take osobom przychodzcym z zewntrz. W tradycj t wpisuje si take

Hildegarda, z wielk pasj oddajca si studiom przyrodniczym i medycznym.

Uwanie przyglda si naturze i spisuje kolejne wiadomoci i dowiadczenia. Po roku 1150 powstaje Physica - dzieło

opisujce rnorodne medykamenty i rodki lecznicze. W Causae et curae przedstawia metody leczenia rnych chorb.

Moe si tutaj posłuy wieloma osobistymi dowiadczeniami, jako e sama miała zawsze słabe zdrowie. Ju w jej ywocie

spisanym przez Theodericha Echternacha w roku 1181 czytamy: "Od dziecistwa niemal prawie bez ustanku drczyły

Hildegard bolesne choroby".

Dziki swym dziełom medycznym, intuicji lekarskiej i nadzwyczajnej empatii w odniesieniu do ludzkich trosk i

niedoli zyskała sław "pierwszej teutoskiej lekarki".

Jej podejcie ma charakter wybitnie holistyczny. Wyleczony ma by nie tylko chory organ, ale całe ciało i dusza.

Proces leczniczy rozpoczyna si od stosownej diety, ktra z kolei wiza si powinna z rozsdnym i zrwnowaonym stylem

ycia. Dopiero w tym kontekcie Hildegarda odwołuje si do medykamentw, a ostatecznie i do zabiegw chirurgicznych,

takich jak stawianie baniek czy upuszczanie krwi. W jej ujciu stanem absolutnego zdrowia była pierwotna harmonia

pomidzy Bogiem, człowiekiem i wszechwiatem, jaka istniała po stworzeniu wiata. Grzechy pozbawiaj człowieka

odpornoci, w ktr wyposaył go Bg. W tym wietle choroby jawi si jako prby, na jakie niebo wystawia wol

człowieka, pragnc skłoni go do godnego ycia. Zadanie sztuki medycznej polega według Hildegardy włanie na tym, aby

otworzy mu drog powrotu.

ZamilknicietrbyBoej

17 wrzenia 1179 roku przebogate ycie Hildegardy, liczcej sobie wwczas 81 lat, dobiegło koca. Podobno w

chwili jej mierci niebo zajaniało niezwykłym wiatłem. To, co napisała kiedy w swej ksidze o dziełach Boych, brzmi

niemal jak testament:

O czowieku, spjrz na innych ludzi On zawar w sobie niebiosa i ziemi, i cae pozostae stworze-

nie. Jake cudowny jest Bg, ktry dziaa jako Stwrca i przez stworzenie objawia swj majestat. Kiedy

spogldasz w gr i mwisz "Jeste moim Bogiem", rozpala si w Nim ogie mioci, z ktrej wypywa

wszelkie ycie i z ktrej pochodzi wszelkie dobro. Masz wic wybr, albowiem nie moesz dwm panom

suy. O czowieku, spjrz w gr ku twemu Bogu - a odnowiona zostanie ziemia!

Petra Hirscher - Leczymy się i gotujemy ze św Hildegardą - Receptury i recepty ze średniowiecznego klasztoru.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: