Lekcje czytania. Eksplikacje literackie częśc 1.
Praca zbiorowa pod redakcją Władysława Dynaka i Aleksandra Labudy
Wydanie 1
Warszawa 1991.
Wyd. Szkolne i Pedagogiczne
Książka pomyślana z myślą o nauczycielach języka polskiego języka polskiego w liceum, a zwłaszcza w I klasie.
Eksplikacja to sposób pracy z tekstem niestosowany w naszych szkołach. Wzorzec ustalił się w szkołach francuskich. Eksplikacja ma wymiar podwójny, jest metodą w sensie dydaktycznym, ponieważ stanowi przedmiot i narzędzie szkolnej edukacji; jest także metodą w sensie literaturoznawczym, gdyż stanowi cykl uporządkowanych kroków interpretacyjnych. Składa się na nią: wybór tekstu, zgłębienie sensów, gromadzenie spostrzeżeń, konteksty, formułowanie tezy interpretacyjnej, redagowanie planu lub szkicu według dość ścisłych zasad kompozycyjnych, wygłoszenie komentarza wraz z głosową interpretacją tekstu. Jest jedną z odmian sztuki czytania. Zmierza do wydobycia z tekstu tego co w nim niepowtarzalne i indywidualne.
W książce omawiane są przykłady z kanonu lektur do 1984r. Został zachowany podział na epoki. Występują tu tzw. Gniazda i ciągi lekturowe. Podobne tematy są omawiane obok siebie. Np. Tren XI i Wiersz L. Staffa mówiące o filozofii stoickiej, Zimorowic, Morsztyn, Karpiński – różne konwencje miłości.
Eksplikacja dotyczy tekstów niewielkich, gdyż jest ćwiczeniem szkolnym. Można jej poświęcić tylko część godzin nauczania. Kształci umiejętność samodzielnego interpretowania tekstu.
Wprowadzenie
O metodzie eksplikacji tekstu. Rzecz i nazwa.
Eksplikacja (expliquer – wytłumaczyć) szkolne ćwiczenie w szkole francuskiej na które składają się 3 etapy:
- wybór krótkiego tekstu – fragment, lub cały tekst, ale nie przekraczający 30 linijek, lub 30 wersów tekstu.
- Staranne odczytanie tekstu słuchaczom
- Objaśnienie tekstu – wskazanie myśli przewodniej, cechy kompozycji, styl, składnia, by uzyskać całościową interpretację.
Eksplikacja jest zawsze ustna, można się w niej wspomagać jedynie szkicem bądź planem wypowiedzi. Tekst utworu objaśnia się po kolei (tzw. Komentarz ciągły). Brakuje w polskim języku fachowego nazewnictwa. Dlatego posługujemy się kalkami z języka francuskiego.
3 cele Eksplikacji
- wnikliwe zrozumienie tekstu (cel poznawczy);
- piękno i budowa tekstu (cel pedagogiczny);
- radowanie się sztuką słowa (cel estetyczny).
Krótka historia ćwiczenia
W XIX wieku studia nad literaturą nie odbywały się w ośrodkach akademickich, tym celom służyła szkoła średnia. Przygotowywała ona do pisania własnych tekstów literackich, przedstawiając fragmenty utworów jako wzorzec do naśladowania. Zmieniło się to w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. Literaturoznawstwo weszło do szkolnictwa wyższego. Literatura straciła formę przykładu wzorca wysławiania, a stała się rzeczą do czytania i komentowania. Zasługi na tym polu mieli: Ferdynand Brunet, Gustave Lansom.
Eksplikacja powstała, by odsłonić tajniki warsztatu badawczego i ująć wnioski w uporządkowany sposób.
Metoda eksplikacji literackiej
Eksplikacja jest metodą zarówno:
- literaturoznawczą – jako narzędzie poznawania i komentowania tekstów;
- dydaktyczną – wpisuje się w różne koncepcje dydaktyczne.
Czytanie w eksplikacji jest punktem wyjścia i dojścia. Cała metoda jest zorientowana na kształtowanie sztuki czytania. U nas zwykle czytało się dla systematyzacji wiedzy historycznej i literaturoznawczej.
Przygotowanie eksplikacji
Przy przygotowaniu eksplikacji należy się zaopatrzyć nie tylko w sam tekst opracowywany, ale także w jego opracowania i biografię twórcy.
Przygotowanie eksplikacji składa się z 5 etapów:
1. wybór tekstu;
- Utwór powinien pięknem przyciągnąć nauczyciela,
- Utwór poznawczo bogaty i cenny wychowawczo;
- Utwór który może sprawić trudność uczniowi przy samodzielnej lekturze;
- Nie może zajmować więcej niż jedną lekcję (spada skuteczność metody);
- Z większych tekstów należy wybierać zamknięte jednostki kompozycyjne: opis, portret, monolog, epizod itp.
2. sporządzenie objaśnień językowych i rzeczowych;
To co może być niezrozumiałe dla uczniów: archaizmy, neologizmy, dialektyzmy, formy rozumiane inaczej w kontekście, profesjonalizmy, zapożyczenia (np. świerzop - nazwa dla rzodkwi świrzepy, świerzopem nazywano również gorczycę polną, tzw. ognichę, o złocistożółtych kwiatach. Prawdopodobnie w tym ostatnim znaczeniu użył tej nazwy Mickiewicz w Panu Tadeuszu przyp. wklepywcza.)
3. wstępna lektura (intuicyjne odczytanie tekstu), by odnaleźć;
- myśl przewodnią – o czym jest tekst (kto mówi, do kogo, w jakiej sytuacji), to ujęcie sensu, znaczenia wypowiedzi w zwięzłą i klarowną formułę; gdy sensy są zatarte samo zarysowanie konturów jest wartościowe.
- kompozycyjne rozczłonowanie tekstu – podział tekstu na człony, poprzez który rozwija się myśl przewodnia. Określenie gdzie znajduje się opis, działanie, zdarzenie, emocje, sposób rozumowania. Nie chodzi o segmentacji tekstu na wersy, ale na wyznaczenie całostek tematycznych.
4. poszukiwania kontekstowe;
- skąd pochodzi fragment, biograficzne i historyczne okoliczności powstania – jeżeli ma to wpływ;
- umiejscowienie w kontekście dzieła – praktyce przedstawienie tego co przed i po fragmencie, ale także umiejscowienie np. w całym dorobku twórcy;
- tradycja literacka – jaki pierwowzór, jakie toposy i motywy wędrowne, czy odsyła do innych tekstów (cytaty aluzje), jaki ma stosunek do gat. Literackich w swojej epoce, ale także opinie współczesnych czytelników, adaptacje.
5. szczegółowe studium tekstu (najobszerniejsza część):
a. faza metodycznego rozbioru tekstu
Poziomy analizy:
- stylistyczno-kompozycjna – wersyfikacja, kompozycja, formy gatunkowe, schematy konstrukcyjne;
- kompozycyjno-tematyczna –podmiot utworu, sytuacja, idea utworu.
Analiza składnikowa
Czytać należy wybiórczo, np. jeżeli tylko rzeczowniki to bez kontekstu. Sprzeciwia się to naturalnej, potocznej lekturze tekstu, ale ma zalety: uporządkowanie – zakłada hierarchię poziomów; systematyczność – przegląd wszystkich składników; wyczerpanie materiału – przesuwanie interpretacji po wszystkich poziomach (od wyrazu do wyższych form znaczeniowych)
Analiza relacyjna
Jak to jest zrobione? To podstawowe pytanie jakie należy sobie zadać. Granica między tymi dwoma typami analizy jest niejasna i często się zaciera. Badanie relacji między składnikami tego samego poziomu (pola wyrazowe: np. kolory), ale także relacji między poziomami (figury stylistyczne). Taki rozbiór jest wielostronny i strukturalny. Opisuje relacje składniki, ale i relacje między nimi.
Tak wygląda model, w praktyce może to wyglądać inaczej i nie zawsze się sprawdzać. Analiza drobiazgów może iść w stronę cech charakterystycznych i na nich się skupiać. Poza rozbiorem w tzw. „strukturę rozsypaną” (patrz. Analiza składnikowa), klaruje się także całościowy obraz dzieła i wyznaczniki jego niepowtarzalności (dominanta konstrukcyjna).
Dominanta konstukcyjna – wyszukanie w sfery jego wzmożonej nadorganizacji, albo wręcz przeciwnie; przeźroczystości stylistycznej. Scharakteryzowanie istoty owych „wzmożonych” zabiegów konstrukcyjnych.
b. hermeneutyczna synteza
Brak skodyfikowanej procedury. Powiadają: szczegół tłumacz całością, całość szczegółem.
Zderzenie wniosków dotyczących dominanty konstrukcyjnej (szczegół), z roboczą propozycją odczytania (całość).
Cel: Kontrola i uściślenie spostrzeżeń dotyczących funkcji składników, przez zderzenie z hipotezą całości (tworzonej na etapie odczytu roboczego tekstu), i odwrotnie weryfikacja całości i uściślenie przez poznane szczegóły (formułowanie tezy interpretacyjnej).
c. głosowa interpretacja tekstu
Odczytanie tekstu wzbogacone o jego głębokie zrozumienie. Wymaga także sprawności artykulacyjnych i często jest zaniedbywane.
Układ i wygłaszanie eksplikacji
- przy stosowaniu eksplikacji trzeba się zdecydować na jedno odczytanie, nie można jednocześnie udowadniać kilku;
- ostra jasna teza interpretacyjna.
Przykładowa konstrukcja eksplikacji
a. okoliczności powstania tekstu – biografia, epoka;
b. umiejscowienie tekstu – streszczenie tego co przed i po;
c. odczytanie tekstu – bez popisów wolkanych;
d. określenie myśli przewodniej – ale nigdy streszczenie;
e. uczłonowanie kompozycyjne;
f. dominanta artystyczna i nastrojowa
g. tradycja literacka
h. szczegółowe studium tekstu – część najobszerniejsza. Odczytywanie po fragmencie i objaśnianie wszystkich elementów;
i. posumowanie – powtórzenie tezy i argumentów ją popierających.
Eksplikacja może występować w różnych układach, ale klasycznie da się rozpoznać wstęp, rozwinięcie i zakończenie.
Cała wypowiedź eksplikacyjna sprowadza się do 3 działań:
- postawienie tezy;
- uzasadnienie;
- wnioski, z sygnalizowaniem, że możliwe są też inne interpretacje.
Najlepiej umieścić eksplikację na końcu cyklu zajęć z danego materiału. Nie powinna być dla uczniów zaskoczeniem, niech mają szansę się do niej przygotować.
W trakcie prezentacji eksplikacji nie powinno się robić notatek w trakcie, ew. zanotować tezę interpretacyjną. Francuska szkoła faworyzuje eksplikacje całych tekstów, bardziej niż fragmentów.
Możliwości i ograniczenia metody.
Pomaga walczyć z barierami: kulturowymi, postaw i sprawności recepcyjnych, oraz językowymi (bariery wg. Urygi).
Eksplikacja ma kształcić nie małych badaczy, ale osoby wrażliwe na piękno literatury. Na małych tekstach pokazuje się i ćwiczy narzędziownie potrzebną do samodzielnego, świadomego odbioru innych lektur. Ćwiczeniu szkodzi jednak przerost ambicji, nie powinno się tej metody nadużywać.
Metoda eksplikacyjna pomaga w pisaniu tekstów wypracowań, ale grozi popadnięciem w schematy (daje gotowe cząstki). Trzeba zawsze przedstawiać inne możliwości budowania wypowiedzi.
Dziś gdy w metodyce polskiej zwyciężyły (na szczęście – cytat, nie mój wniosek) metody poszukujące, a wykład, (Eksplikacja to w sumie wykład i ekspresywne czytanie) i głosowa interpretacja tekstu to coś podejrzanego, warto się o nie upomnieć. Forma wykładu w szkole jest szczególnie niebezpieczna, bo grozi znużeniem (nie zapominajmy, że książka ta została stworzona, głownie z myślą o I klasie liceum). Na poziomie licealnym eksplikacja nie powinna zająć więcej niż 20 minut. Na poziomie uniwersyteckim więcej niż 40 minut (hehe).
Eksplikacja jako metoda integruje wszystkie działy szkolnej polonistyki, bo odwołuje się do wiadomości historycznych jak i teoretycznoliterackich.
Eksplikacja w klasie I szkoły średniej. Uwagi metodyczne.
Jeżeli nie wykorzystujemy tej książki jako wzoru dla eksplikacji - książkę tę można traktować jako jedną z propozycji odczytania tekstów. Albo potraktować jako wzorzec prowadzenia wykładu na lekcji – jako ciekawostkę. Efekty jednak nie będą najbardziej udane. Najlepiej uczynić eksplikację narzędziem pracy polonistycznej edukacji. Od kasy I do matury. Takie przedsięwzięcie należy podzielić na 3 etapy
- prezentacja metody
- ćwiczenie jej elementów;
- zastosowanie metody.
1. Prezentacja wzorca czynności eksplikacyjnych.
Uczniowie powinni zyskać pełny obraz ciągu składającego się na eksplikację. Tę wstępną prezentację należałoby podporządkować następującym celom:
- zorientowanie się co uczniowie już wiedzą
- powtórzenie wiadomości z gimnazjum w zakresie nauki o języku i poetyki;
- wstępne ćwiczenia z analizy i interpretacji utworów.
a. ćwiczenia wdrażające.
Nauczyciel wybiera dwa, trzy krótkie teksty, proponuje uczniom ich analizę. Nauczyciel występuje w roli reżysera poczynań interpteracyjnych ucznia. Powoli wprowadza normalne dla eksplikacji zagadnienia. O powodzeniu tej metody decydują: wrażliwość czytelnicza (zwana też smakiem, albo słuchem literackim), wiedza o świecie (w tym znajomość historii i teorii literatury), sprawność interpretacyjna (znajomość reguł odbioru: reguły języka, konwencje literackiej mowy).
Stawianie pytań w odpowiedniej kolejności, takie sterowanie ich pracą, by przebiegała zgodnie z tokiem eksplikacyjnej analizy. Z punku widzenia uczniów to powtórka, z punktu widzenia nauczyciela pytania mają walor testujący. Uczniowie nie muszą od razu wiedzieć, że przygotowują eksplikację tekstu. Ćwiczenia te należy traktować jako proces i powtarzać wielokrotnie.
b. wykład o zasadach metody
podsumowanie serii ćwiczeń przez wyjawienie nazewnictwa metody i jej założeń i celu. Główny akcent należy położyć na logikę kolejnych czynności, wspierając się ich doświadczeniem z zajęć wdrażających.
c. Wzorcowa eksplikacja
Wygłasza ją nauczyciel. Nie wygłaszać w sposób płynny, ale akcentować poszczególne cząstki. Tłumaczyć czemu służy takie uporządkowanie.
2. Ćwiczenie elementów metody.
- kształci pewną regułę i sprawność analityczną;
- pogłębienie samowiedzy ucznia
Ćwiczenia polegają na rozwiązywaniu zadań cząstkowych, przy znacznym udziale nauczyciela (wyjaśnienia teoretyczne, wskazówki praktyczne, uzupełnienia erudycyjne, pytania naprowadzające, kontrola wyników). Aż po ten stopień samodzielności, który pozwoli uczniowi świadomie korzystać z repertuaru pytań, które można postawić tekstowi. Ćwiczenia cząstkowe należy jednak umiejscawiać w całości.
Np. trzy strofy przedstawiające zgon hrabiego Rolanda. Opisują ideał rycerza średniowiecznego, ale ich omówienie jest trudne i wymaga sporej erudycji i znajomości całej pieśni, czego nie ma w programie. Trudność tę można rozwiązać właśnie metodą eksplikacyjną, przy pewnych założeniach. Wstępny ciąg eksplikacji wykonuje nauczyciel: omówienie okoliczności powstania, umiejscowienie tradycji, po przedstawienie tezy interpretacyjnej. Uczniowie ćwiczą zaś rozbiór tekstu, skupiając się na rozpoznawaniu znaczeń symbolicznych.
Hasłowe zestawienie metody eksplikacyjnej i programu nauczania w klasie I.
L – kształcenie literacki i kulturalne;
J – kształcenie językowe;
S – podstawy samokształcenia.
MP – ćwiczenia w mówieniu i pisaniu
1. wybór tekstu (fragmentu). L: Analiza kompozycyjna tekstu, wartościowanie i uzasadnienie oceny dzieła.
2. opracowanie językowe i rzeczowe. J: analiza słownictwa staropolskiego i jego zestawienie z językiem współczesnym. S: posługiwanie się słownikami i encyklopediami. Korzystanie z odsyłaczy i przypisów.
3. Myśl przewodnia. L: swobodne wypowiadanie się o utworach. Określanie problematyki. Narrator, fabuła, postać, podmiot liryczny. J: pojęcia: akt mowy, nadawca, odbiorca. MP...
mcfly9