Aloes – źródło urody i zdrowia

Aloes (Aloë) znany był w Afryce jako środek leczniczy już 3000 lat p.n.e. W starożytności był używany do leczenia ran, balsamowania zwłok, oraz głównie jako lek silnie przeczyszczający.

Arabowie przywozili aloes w formie stężonego soku, zwanego aloną. Wytwarzana ona była z liści aloesu miażdżonych łącznie ze skórą i miała działanie silnie przeczyszczające. Skóra aloesu zawiera również, substancje odstraszające owady, co było wykorzystywane w Indiach do wytwarzania preparatów przeciw pchłom. W Afryce Pigmeje używali podczas polowań soku aloesowego w celu neutralizacji zapachu potu.

Do Europy roślina została sprowadzona w XIII w. przez Alberta Wielkiego. W Polsce początkowo uprawiano ją w ogrodach przyklasztornych, następnie trafiła do dworków szlacheckich i chłopskich zagród. Przez ludność uważana była za panaceum i stosowana zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie.

Aloes to roślina z  rodziny złotogłowowatych, obejmuje ponad 200 gatunków gruboszowatych bylin występujących w obszarach strefy subtropikalnej Afryki, Ameryki Północnej i Środkowej. Roślina jest sukulentem przystosowanym do wegetacji w warunkach ograniczonej ilości wody. Wśród gatunków leczniczych szczególne znaczenie posiada aloes zwyczajny (Aloë barbadensis Miller syn. Aloë vera) uprawiany w południowych stanach Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej i Australii, oraz uprawiany w Polsce aloes drzewiasty (Aloë arborescens Mill.). Mniejsze znaczenie posiada aloes uzbrojony (Aloë ferox).

Aloes zwyczajny

Aloes zwyczajny (Aloë barbadensis Miller syn. Aloë vera), aloes prawdziwy jest najpowszechniejszym uprawianym gatunkiem aloesu. Roślina dorasta do 60 cm, posiada grube, mięsiste, mieczowate liście, zebrane w postaci odziomkowo wyrastającej wiązki. Liście są brzegiem kolczaste. Kwiaty ułożone są w grona koloru żółtego lub czerwonego. Po przekrojeniu liścia widoczny jest galaretowaty, zielonkawy miąższ i sącząca się z kanalików skóry żółta ciecz - aloina.

W miąższu aloesowym znajduje się dziewięć z dziesięciu niezbędnych człowiekowi aminokwasów egzogennych, (oprócz tryptofanu). Poza tym, zawiera on niewielkie ilości witamin: A, C, E oraz witaminy z grupy B. Aloes zawiera również szereg biopierwiastków jak: potas, wapń, magnez, sód, fosfor, cynk, siarkę i żelazo oraz śladowe ilości krzemu, manganu, niklu, boru, glinu, litu, chromu, miedzi, molibdenu i baru. Ważnym składnikiem miąższu aloesowego są enzymy oraz jedno, dwu i wielocukry lub ich pochodne.

Zastosowanie

W lecznictwie i kosmetyce wykorzystywane są sok i miazga ze świeżych liści, tzw. alona. Sok stosuje się w stanach zapalnych, leczy wrzody żołądka i dwunastnicy, schorzenia jelit oraz odbytu. Poprawia wchłanianie składników odżywczych w przewodzie pokarmowym, aktywizuje przemiany energetyczne, neutralizuje substancje toksyczne a zwłaszcza blokuje wchłanianie szkodliwych metali ciężkich.

Wykazuje on działanie bakteriobójcze, wirusobójcze, i grzybobójcze. Aktywizuje on również, układ odpornościowy i pomaga w utrzymaniu prawidłowej homeostazy; równowagi kwasowo-zasadowej, prawidłowego poziomu cukru w krwi i ma wpływ na obniżenie ilości cholesterolu oraz zachowanie właściwych proporcji pomiędzy cholesterolem HDL i LDL. Aloes znajduje zastosowanie w różnych kosmetykach dzięki zdolności przenikania w głąb skóry, regeneracji i jej ujędrniania. Wskazany jest dla cery suchej i dla cery z problemami dermatologicznymi

Aloes drzewiasty

Aloes drzewiasty (Aloë arborescens Mill.) osiąga w stanie naturalnym wysokość nawet do 5 m, ale hodowany w Polsce i krajach sąsiednich nie przekracza 1 m wysokości. Wytwarza silne, rozgałęzione, cylindryczne korzenie, z których wyrasta prosta łodyga. Rozgałęzia się ona w części górnej, a w dolnej pokryta jest bliznami po zmarniałych liściach. U podstawy łodygi wyrasta nieraz po kilka odrostów, służących do wegetatywnego rozmnażania rośliny.

Liście łodygowe, obejmujące pochwiasto łodygę, mają kształt mieczowaty, posiadają górną stronę nieznacznie wklęsłą, dolną nieco wypukłą i małe ostre kolce na brzegach. Liście są mięsiste, zielone, pokryte woskowym nalotem. W warunkach uprawy domowej aloes tylko wyjątkowo wykształca pęd kwiatowy. Jest on zakończony groniastym kwiatostanem z licznymi drobnymi kwiatami na krótkich szypułkach z zielonymi przylistkami i pomarańczowymi płatkami. Nasion w Polsce nie wydaje.

Zastosowanie

Do celów leczniczych obrywa się liście wraz z obejmującymi łodygę pochwami (nie ścina się ich nożem) i otrzymuje świeży liść aloesu - Folium Aloe recens. Surowiec powinien pochodzić z roślin co najmniej trzyletnich. Przed dalszym użyciem powinien być przechowywany w lodówce 10-15 dni. Miąższ aloesu drzewiastego posiada podobne składniki i właściwości jak aloesu zwyczajnego. Stosunkowo niewielkie liście dostarczają dużo mniej miąższu niż liście aloesu zwyczajnego i dlatego uprawa przemysłowa tego gatunku jest mniej opłacalna.

Świeże liście aloesu drzewiastego oraz wyciśnięty z nich płynny sok zawierają wielocukry, białka o konsystencji śluzowej, wśród nich aloektynę, podstawowy związek leczniczy, hydroksyantrazwiązki, kwasy organiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie oraz znaczne ilości soli mineralnych (np. cynk, magnez i miedź). Z miąższu aloesu uzyskuje się, między innymi, biostyminę, lek stymulujący układ odpornościowy.

Miazga z liści aloesu jest używana do łagodzenia bólu w przypadku zranienia, otarcia lub stłuczenia skóry, leki z liści mają charakter biostymulatorów. Wino aloesowe pomaga w leczeniu reumatyzmu oraz wrzodów dwunastnicy i żołądka. Poprawia także odporność organizmu człowieka na różne choroby.

Aloes drzewiasty ma właściwości bakteriobójcze, przeciwzapalne, przeciwbólowe, regenerujące błony śluzowe i skórę, hamujące rozwój niektórych nowotworów, a przede wszystkim immunostymulujące, czyli pobudzające lub regulujące mechanizmy obronne organizmu człowieka. Ze względu na zawarte w aloesie różnorodne związki działa on także w innych schorzeniach, zwłaszcza skóry i błon śluzowych. Zewnętrznie preparaty z aloesu stosowane są przeciw oparzeniom, owrzodzeniom, pęknięciom skóry, ukąszeniom przez zwierzęta i owady, wysypkom, odleżynom, świądowi i innym.

Aloes uzbrojony

Aloes uzbrojony (Aloë ferox), alona przylądkowa pochodzi z południowej Afryki, ale jest również uprawiany jako roślina doniczkowa. Jest pokaźnym, jedno łodygowym sukulentem z szerokimi kolczystymi liśćmi i zwykle jasnoczerwonymi lub pomarańczowymi kwiatami zebranymi w szczytowy kwiatostan.

Surowcem jest alona, czyli żółty sok z liści wysuszony do postaci ciemnobrązowej, żywicznej stałej masy, znanej pod nazwą handlową alona przylądkowa (Cap Aloë). Żel aloesowy (wewnętrzne, mięsiste części liścia) stosowany jest w środkach wzmacniających i kosmetykach. Alona przylądkowa jest ważnym surowcem przeczyszczającym oraz wchodzi w skład gorzkich toników.

Zastosowanie

Żel aloesowy stał się popularnym składnikiem prozdrowotnych napojów. W produktach do pielęgnacji skóry wykorzystywany jest suszony rozpyłowo wyciąg z żelu. Głównym składnikiem alony (15-30%) jest C-glukozyd antronu. Właściwości przyspieszające gojenie ran przypisywane są polisacharydom i glikoproteinom żelu aloesowego działającym nawilżająco, osłaniająco i ochronnie. Wyciągi z aloesu mają właściwości przeciwdrobnoustrojowe i cytotoksyczne.

Wino aloesowe

Kilka większych liści aloesu, co najmniej trzyletnich, myje się, osusza i przechowuje w lodówce 7-10 dni. Następnie z 50 dag liści, usuwa się brzeżne kolce, kroi na kilkucentymetrowe kawałki, miele w maszynce, dodaje do miazgi 0,5 l. czerwonego wina gronowego. Całość miesza się, a następnie dodaje 50 dag miodu i po starannym wymieszaniu pozostawia w zamkniętym naczyniu chroniąc od światła na 3-5 dni. Liście można także zmiksować. Otrzymane wino cedzi się przez gęste sitko, rozlewa do butelek i przechowuje w lodówce.

Dawkowanie: w pierwszym tygodniu 3 razy dziennie po łyżeczce do herbaty, w następnych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po łyżce stołowej, w dalszych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po łyżeczce do herbaty, zawsze na godzinę przed jedzeniem. Okres przyjmowania preparatu to 2-3 miesiące, po czym należy zastosować przerwę 1-2 tygodnie i następnie powtórzyć cykl. Wino pomaga leczyć owrzodzenia i stany zapalne, poprawia apetyt, zwiększa wydzielanie żółci, przyspiesza leczenie gruźlicy i innych chorób płuc.

Napar aloesowy

Liść aloesu myje się, osusza i przechowuje w lodówce 7-10 dni. Następnie usuwa się brzeżne kolce, kroi na drobne kawałki, wkłada do termosu, dodaje po łyżeczce liści szałwii i kwiatów nagietka (lub liści babki lancetowatej), zalewa 1,5 szklanki wrzącej wody. Następnie zakręca się termos i pozostawia na godzinę. Napar stosuje się do płukania jamy ustnej i gardła, przemywania przewodów nosa, obmywania sromu i odbytu, tamponowania, okładów na wrzody i rany.

Tonik

Do 100 g liści przygotowanych jak poprzednio i pociętych na kawałki wlać 100 ml wody, zmiksować, po czym dodać 150 ml gliceryny i sok z jednej cytryny, ponownie miksować i pozostawić na 24 godz. Następnie oddzielić miazgę roślinną na gęstym sitku, a płyn przelać do ciemnej butelki i przechowywać w lodówce. Stosować do cery nadmiernie przetłuszczającej się.

Aloes i Kleopatra:

Nazwa aloes (łac. aloe) pochodzi od hebrajskiego słowa halal, co oznacza błyszczący, gorzki. Trwałe miejsce w medycynie i farmacji zawdzięcza aloes niezwykłym właściwościom swoich liści, które są bardzo bogatym źródłem cennych dla zdrowia substancji.

Obecnie znanych jest ponad 300 gatunków aloesów. Są to odporne na suszę rośliny z dużymi liśćmi o kolczastych brzegach, wyrastającymi z dość krótkiej łodygi, które posiadają zdolność magazynowania wody. Barwne kwiaty aloesów zebrane są w gęste kwiatostany. Wysokość rośliny waha się od 25 cm do 5 m. Ojczyzną aloesów są suche, sawannowe i pustynne tereny Afryki Wschodniej i Południowej.

Arystoteles radził uprawiać

Od najdawniejszych czasów aloes był uważany za roślinę leczniczą, magiczną, symboliczną i obrzędową. Pierwsze zapiski o aloesie spotykamy na sumeryjskich tabliczkach glinianych sprzed 4 tys. lat oraz w egipskiej Księdze Lekarstw i Papirusie Ebersa z 1550 r. p.n.e. Grecy znali aloes już w IV wieku p.n.e. Arystoteles radził Aleksandrowi Wielkiemu, aby szukać ojczyzny tej rośliny i założyć plantacje. Grecki lekarz Dioskurides twierdził, że aloes jest skuteczny w leczeniu wielu chorób, takich jak zaparcia, oparzenia i choroby nerek. Stosowany był jako środek przeczyszczający, leczący kontuzje, skaleczenia, pęknięcia skóry, czyraki i owrzodzenia narządów płciowych, łagodzący ból oczu, hamujący wypadanie włosów oraz wpływający na krzepnięcie krwi.

Królowa Kleopatra używała żelu z aloesu jako środka rozjaśniającego skórę. Egipcjanie stosowali aloes do balsamowania ciał oraz sadzili go wokół cmentarzy jako symbol pokoju i pokarm dla zmarłych. Także Biblia zawiera wiele odniesień do aloesu. Dotyczą one jednak tzw. drzewa aloesowego, które paląc się, wydziela aromatyczny zapach o działaniu uspokajającym, lecz nie jest spokrewnione z rodzajem Aloe.

W Afryce stosowano aloes do mycia skóry jako zabezpieczenie przed komarami, poceniem się i nadmiernym słońcem. Wykorzystywali go także myśliwi, aby zlikwidować zapach potu, który mógłby zasygnalizować ich obecność zwierzętom. W starożytności kupcy arabscy rozprowadzali aloes po całym świecie. W Anglii znany był w X wieku, a dzięki Albertowi Wielkiemu dotarł do Europy Środkowej i Zachodniej w wieku XII.

Warto zapamiętać
Aloes wykazuje dużą skuteczność w leczeniu oparzeń ze względu na właściwości znieczulające, związane z obecnością kwasu salicylowego lub dużej ilości mleczanu magnezu; działanie przeciwbakteryjne, głównie w stosunku do tych drobnoustrojów, które powodują zakażenia oparzeń, oraz działanie przeciwzapalne, spowodowane zmniejszeniem krzepliwości krwi oraz rozszerzeniem naczyń krwionośnych i tym samym ułatwieniem przepływu krwi do miejsca uszkodzenia.

Do rany przyłóż 

Liście aloesu zawdzięczają swoje cenne właściwości lecznicze bogatemu składowi chemicznemu. Zawierają one duże ilości glikozydów antrachinonowych (10-30 proc), takich jak aloina A i B, kleje roślinne (30 proc.), żywice (16-63 proc.), cukry (25 proc.) (glukoza, mannoza, celuloza i ich estry), mukopolisacharydy, substancje lipidowe, glikoproteiny, kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy, winowy, cynamonowy, bursztynowy), enzymy. Jest to także roślina bogata w witaminy z grupy B, prowitaminy A, E, kwas foliowy i askorbinowy, a także w oligopierwiastki – wapń, żelazo, fosfor, potas, sód, cynk i mikroelementy, występujące w ilościach śladowych (german). Aloes zawiera także 18 z 22 aminokwasów obecnych w organizmie człowieka, a wśród nich aż 7, których organizm ludzki nie jest w stanie syntetyzować. Są to lizyna, treonina, walina, tryptofan, leucyna, izoleucyna i fenyloalanina. Zawiera także substancje o działaniu antyseptycznym: kwas salicylowy, fenol i siarka.

W liściach rodzaju Aloe są dwa produkty, które mają całkiem odmienny skład chemiczny i zastosowanie lecznicze – mleczko aloesowe i żel aloesowy. Dlatego należy unikać terminu „sok”, który ma raczej znaczenie ogólne.

Najbardziej znaną i najszerzej wykorzystywaną właściwością mleczka aloesowego jest jego działanie przeczyszczające, związane z obecnością glikozydów antrachinonowych.

Żel aloesowy, w przeciwieństwie do mleczka, zawiera głównie glikoproteiny oraz polisacharydy i z tego powodu znajduje zastosowanie w leczeniu schorzeń skóry, takich jak oparzenia, rany czy otarcia. Żel aloesowy hamuje powstawanie różnych chemicznych mediatorów stanu zapalnego, takich jak histamina, serotonina i leukotrieny. Aloes wykazuje ponadto działanie antyalergiczne hamując aktywację komórek tucznych i fosfolipazy A2. Uwalniane są z nich prostaglandyny, leukotrieny i histamina odpowiedzialne za odczyn alergiczny.

Nauka samoobrony

Natura wyposażyła organizm ludzki w system odpornościowy. Czasem system ten zawodzi. Wówczas do walki z jego niewydolnością stosuje się immunostymulatory. Działanie immunologiczne sprowadza się do „nauczenia” organizmu samoobrony. Istotną rolę odgrywają w tym procesie surowce o działaniu adaptogennym, do których zalicza się również aloes.

Głównymi celami immunostymulacji są:
 

1.       profilaktyka i leczenie zakażeń mieszanych, czyli przewlekłych zakażeń bakteryjnych i wirusowych, odpornych na chemioterapię;

2.       przeciwdziałanie częstym infekcjom dróg oddechowych;

3.       zmniejszenie i zapobieganie oporności bakterii;

4.       uzupełnienie supresji immunologicznej wywołanej klasycznymi środkami cytostatycznymi i promieniowaniem (np. granulocytopenia);

5.       terapia pomocnicza w chorobach nowotworowych;

6.       leczenie schorzeń autoimmunizacyjnych.

W zasadzie immunostymulatory mogą być stosowane we wszystkich stanach chorobowych, charakteryzujących się czasową lub przewlekłą niewydolnością immunologiczną. Niewydolność taka może być wywołana przez różne szkodliwe czynniki, począwszy od chwilowego zatrzymania ciepła (niedokrwienie skóry), stresu psychicznego, promieniowania nadfioletowego i rentgenowskiego, nadużywania alkoholu, ciężkich urazów, błędów w odżywianiu, zaburzeń trawienia, przewlekłego lub krótkotrwałego przeciążenia układu immunologicznego wskutek różnego rodzaju infekcji, a skończywszy na środkach farmakologicznych, takich jak środki do narkozy, nadmiar środków chemioterapeutycznych lub antybiotyków.

Immunostymulatory działają na układ immunologiczny różnie. Mają jednak wspólną cechę charakterystyczną: wpływają przede wszystkim na niespecyficzny, niezależny od antygenów system obrony organizmu. Ponieważ immunostymulatory działają automatycznie na cały system regulujący w układzie immunologicznym, mogą poprzez różne związki, tzw. mediatory, wzmagać również odpowiedź immunologiczną układu swoistego.

Wśród systemów odpornościowych rozróżniamy system komórkowy i humoralny. Do pierwszego z nich należą monocyty (makrofagi, granulocyty obojętnochłonne), część układu siateczkowo-śródbłonkowego i naturalne komórki cytotoksyczne. Część humoralną stanowią monokiny wydzielające się wskutek stymulacji makrofagów i granulocytów oraz limfokiny uwolnione z limfocytów T.

Warto zapamiętać
W przypadku terapii lekami przeciwnowotworowymi (cytostatycznymi) lub promieniowaniem, środki immunostymulujące mają za zadanie pobudzić szpik kostny do wytwarzania macierzystych komórek. Możliwości stymulacji nie ograniczają się tylko do bezpośrednio w tym uczestniczących narządów układu immunologicznego, takich jak szpik i grasica, lecz obejmują także narządy pośrednie, takie jak śledzionę, węzły chłonne, migdałki, tkankę limfatyczną związaną z oskrzelami i jelitami oraz skórę.

Poza funkcją regulacyjną, pomocniczą i pobudzającą, systemy odpornościowe nieswoiste jako całość mają za zadanie natychmiast atakować bakterie, wirusy i komórki nowotworowe. Ważną rolę odgrywa również tzw. fagocytoza, która powoduje rozpad i eliminację ciał obcych, pasożytów i drobnoustrojów wnikających do organizmu.

Zarówno aloes, jak i inne immunostymulatory mogą pobudzać poszczególne systemy komórkowe i humoralne.
Oznacza to, że immunostymulatory niekoniecznie muszą przedostawać się do krwiobiegu w celu wywołania niespecyficznej odpowiedzi immunologicznej. Mogą one wywierać działanie w różnych miejscach. Od dawna wiadomo, że układ immunologiczny podlega wpływom ośrodkowego układu nerwowego i układu wydzielania wewnętrznego. Można stąd wnioskować, że część immunostymulatorów ma wpływ pośredni na układ immunologiczny poprzez układ wydzielania wewnętrznego.

Badania wpływu na nowotwory

Od kilku lat prowadzone są badania nad szerszym zastosowaniem tej popularnej rośliny. Dotyczą one przede wszystkim wpływu aloesu na komórki nowotworowe. Na przykład w badaniach przeprowadzonych na szczurach, którym wszczepiono komórki wątrobiaka, stwierdzono, że aloes wykazuje działanie przeciwnowotworowe, objawiające się spadkiem wzrostu tych komórek i zwiększeniem przeżywalności zwierząt.

Podawanie nalewki z aloesu w połączeniu z melatoniną osobom z zaawansowanymi guzami litymi płuc, przewodu pokarmowego, sutka i mózgu, powodowało spowolnienie choroby i wzrost przeżywalności.

Nie we wszystkich przypadkach da się naukowo wytłumaczyć skuteczność leków roślinnych. Często wyizolowany i oczyszczony składnik nie wykazuje już takiego samego działania, jak zastosowanie całej rośliny. Wynika to z faktu, że oprócz czynników aktywnych, rośliny lecznicze, w tym także aloes, posiadają jeszcze inne właściwości, które harmonizują oddziaływanie rośliny na organizm. W wielu chorobach skuteczność surowego, nieprzetworzonego aloesu ma swoje źródło w owym współdziałaniu wszystkich jego składników.