Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski
HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI
XIX i XX WiEKU
Wydanie czwarte, uzupełnione
Książka i Wiedza 1984
Obwolutę i okładkę projektował JAN ŚLIWIŃSKI
Redaktorzy;
JANINA DZIEMBOWSKA I LESZEK FICIŃSKI
Redaktor techniczny KAZIMIERZ UCHMAŃSKI
Korektor BARBARA OSUCHOWSKA I MAREK SOSNOWSKI
Copyright lor the Polish edition by Wydawnictwo “Książka l Wiedza" RSW “Prasa—Książka—Ruch" Warszawa 1985
ISBN 83-05-11411-2
WSTĘP
Praca niniejsza jest próbą syntezy dziejów gospodarczych ziem polskich w okresie kształtowania się i rozwoju stosunków kapitalistycznych oraz pierwszych latach funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Książka powstała jako rezultat wieloletnich prac naukowych i doświadczeń dydaktycznych Zakładu Historii Gospodarczej Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie oraz Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, a także dzięki bogatemu dorobkowi polskiej nauki historycznej. Celem jej jest służyć pomocą przy studiowaniu rozwoju gospodarczego naszego kraju oraz ułatwić zrozumienie skomplikowanych i trudnych problemów współczesnej gospodarki Polski, których korzenie sięgają bliższej lub dalszej przeszłości. Dlatego też praca ta nie jest pomyślana wyłącznie jako podręcznik dla studenta-ekonomisty, choć powstawała dla zaspokojenia jego właśnie potrzeb, lecz jest adresowana do szerszego grona Czytelników zajmujących się lub też po prostu interesujących się życiem gospodarczym Polski.
Cel pracy oraz szeroki krąg Czytelników, którym — w założeniu autorów — ma ona służyć, zdecydowały o zakresie i sposobie ujęcia, a także o wyborze przedstawionego materiału. Autorzy starali się zobrazować rozwój życia gospodarczego ziem polskich wysuwając na plan pierwszy podstawowe procesy występujące w różnych jego etapach i podkreślając to, co jest w nich specyficzne. Starano się zarazem odrębność tę ukazać na tle ogólnych prawidłowości rozwojowych. Z tego względu, a także dla ułatwienia mniej wprowadzonym Czytelnikom zrozumienia niektórych pojęć ekonomicznych, zaopatrzono poszczególne części wstępami o charakterze ogólnoekonomicznym lub ogólnoekonomiczno-historycznym.
Praca składa się z siedmiu części. Część I zawiera bardzo ogólny rys rozwoju gospodarczego Polski przedrozbiorowej i stanowi wstęp wprowadzający Czytelnika we właściwą problematykę, to jest w okres kształtowania się i rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Rozwojowi elementów tej gospodarki w ramach panujących jeszcze stosunków feudalnych, a więc okresowi układu kapitalistycznego, poświęcono część II pracy. Rozwój tego układu — przejście od gospodarki i stosunków feudalnych do kapitalistycznych — dokonywał się po utracie niepodległości, omówiono więc ten okres w podziale na dzielnice rozbiorowe, podkreślając odrębność warunków, w jakich znalazły się różne zabory, oraz ważny, zdaniem autorów, wpływ polityki zaborców na kierunek i tempo rozwoju gospodarczego i społecznego ziem polskich w tym czasie. Chodziło o przedstawienie różnych rozwiązań szczegółowych przy przejściu od feu-dalizmu do kapitalizmu, które ostatecznie zadecydowało o odmiennym
6 WStęP _______________
stopniu zaawansowania życia gospodarczego poszczególnych dzielnic w momencie wkroczenia w formację kapitalistyczną.
Odmiennie ujęto część III, poświęconą okresowi kapitalizmu wolno-konkurencyjnego, oraz część IV, omawiającą kapitalizm monopolistyczny w okresie zaborów. Zastosowano tu podział na rozdziały tematyczne, starając się omówić podstawowe problemy gospodarki kapitalistycznej w głównych dziedzinach gospodarki, bez poświęcania odrębnych rozdziałów poszczególnym dzielnicom rozbiorowym, a jedynie traktując je porównawczo w ramach poszczególnych tematów. Autorzy wyszli bowiem z założenia, że mimo pogłębiających się niekiedy różnic dzielnicowych najistotniejsze dla rozwoju życia gospodarczego w tym czasie stały się problemy typowe dla gospodarki kapitalistycznej, wspólne wszystkim zaborom, co szczególnie silnie zaznaczyło się w okresie imperializmu.
Część V omawia rozwój gospodarczy Polski międzywojennej, poczynając od trudności odbudowy i zjednoczenia różnych dzielnic porozbio-rowych, aż po próby interwencjonizmu państwowego w ostatnich latach przed II wojną światową. Podkreślono zarówno osiągnięcia tego okresu, jak i słabość rozwoju gospodarczego naszego kraju.
Dużo miejsca przeznaczono na okres II wojny światowej i okupacji (lata 1939—1945 — część VI), więcej niż gdzie indziej poświęcając uwagi zagadnieniom ludnościowym i społecznym dla pełniejszego zobrazowania problemów, wobec których konieczności rozwiązania stanęła Polska Ludowa.
I wreszcie część VII stanowi próbę syntetycznej oceny rozwoju gospodarczego Polski w ramach nowej, socjalistycznej formacji.
Jako próba ujęcia syntetycznego Historia gospodarcza XIX i XX wieku traktuje z konieczności niektóre zagadnienia, często nader skomplikowane, w sposób mniej lub bardziej uproszczony, a nie mogąc podać wszystkich ważnych faktów i zjawisk w całym ich bogactwie i złożoności, dokonuje ich wyboru. Być może, wybór ten, jak również sam tok wykładu oraz interpretacja budzić będą wątpliwości zarówno Czytelnika, jak i znawców problematyki. Za wszelkie uwagi krytyczne autorzy będą głęboko wdzięczni,
W czwartym wydaniu podręcznika zachowano pierwotną konstrukcję wykładu, lecz do tekstu wprowadzono zmiany i uzupełnienia, uwzględniające zarówno recenzje i wnioski wynikające z dyskusji, jak też nowszą literaturę przedmiotu. Największe zmiany nastąpiły w części VII.
Pragniemy podkreślić, że nie uległy zmianie podstawowe tezy zawarte w podręczniku. Uważamy bowiem, że dyskusje historyczne toczone po ukończeniu pracy nad pierwszym wydaniem nie dostarczyły argumentów podważających nasze stanowisko w zasadniczych zagadnieniach dziejów gospodarczych Polski XIX i XX w. Inna rzecz, że w niejednym wypadku zgłaszane zastrzeżenia pozwoliły dokładniej sprecyzować poglądy, a także umożliwiły modyfikację spojrzenia na niektóre kwestie szczegółowe.
Część pierwsza
ROZWÓJ
GOSPODARCZY POLSKI DO KOŃCA XVIII W.
I. ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ ORAZ KSZTAŁTOWANIA SIĘ STOSUNKÓW FEUDALNYCH
1.1. OKRES WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ (DO VII W. N.E.)
Pierwsze znane ślady człowieka na ziemiach polskich pochodzą z okresu trzeciego zlodowacenia (240—180 tyś. lat p.n.e.). Są to prymitywne narzędzia (skrobaki) z kamienia, znalezione w Ojcowie. Człowiek żyjący w owych czasach znacznie różnił się od człowieka współczesnego. Z okresu czwartego, zlodowacenia (120—20 tyś. lat p.n.e.) pochodzą ślady człowieka bliskiego współczesnemu; są nimi różnorodne narzędzia wykonane z krzemienia. M
Pierwsi ludzie żyli w luźnych organizacjach (zwanych stadem pierwotnym), powstających dla obrony lub łowiectwa. Znali ogień, a podstawą ich utrzymania były polowania i zbieractwo. W ciągu tysiącleci udoskonalili narzędzia, którymi się posługiwali. Ich bronią stały się oszczepy z ostrzem kamiennym, potem łuk. Z końcem epoki lodowej ludzie przeszli od łowiectwa i zbieractwa do bezpośredniej produkcji, posługując się nadal narzędziami krzemiennymi. Dobiegły końca ciągłe wędrówki gromad ludzkich. Pojawiły się stałe osady, których mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i hodowlą. Rolnictwo, polegające początkowo na spulchnianiu ziemi zaostrzonym kijem, nieco później motyką, było domeną kobiet. Wynaleziono nowe narzędzia: sierpy, żarna, topory i inne. Krzemień do ich wyrobu wydobywano częstokroć w kopalniach (największą z nich odkryto w Krzemionkach Opatowskich).
Równocześnie zachodziły istotne zmiany w organizacji społecznej, Miejsce stada pierwotnego zajęły rody, w których więź społeczna opierała się na pokrewieństwie w linii żeńskiej (matriarchat). Stopniowo w epoce brązu (od roku 1700 p.n.e.) zostały one zastąpione rodami patriarchalny-mi (opartymi na pokrewieństwie w linii męskiej).
Ówczesne organizacje społeczne nie znały nierówności klasowych. Dobra służące celom produkcji były wspólną własnością, udział w pracy brali wszyscy zdolni do niej członkowie rodu, podziału produktów (przede wszystkim żywności) dokonywano zgodnie z interesami wspólnoty. Ten system społeczny (zwany wspólnotą pierwotną) warunkowały niewielkie
10 Część pierwsza
możliwości wytwórcze człowieka. Ludzie produkowali zaledwie tyle, ile potrzebowali do swego utrzymania, a współpraca wzajemna stanowiła niezbędny warunek zdobycia dostatecznej ilości pożywienia oraz obrony przed niebezpieczeństwami.
Epoka brązu przyniosła dalsze udoskonalenie sił wytwórczych (narzędzi pracy oraz umiejętności posługiwania się nimi). Metal był jednak trudny do zdobycia i nie wyparł całkowicie kamienia. Do uprawy roli zastosowano radło. Około 700 r. p.n.e. na ziemiach polskich pojawiło się żelazo (początkowo przywożone z innych krajów), jednakże rozpowszechniało się powoli. Nieco szersze zastosowanie znalazło ono na początku naszej ery, gdy rozpoczął się jego wytop z rud miejscowych. W rolnictwie pojawiły się pierwsze narzędzia żelazne (sierp, żelazne okucie do radła). Rozpoczęło się wówczas wyodrębnianie rzemiosła z rolnictwa, czego skutkiem było m.in. powstawanie ośrodków produkcyjnych (np. garncarskich) prowadzących wymianę nieraz z odległymi okolicami. Rozwinęły się także kontakty handlowe z obszarem śródziemnomorskim; kupcy rzymscy przywozili broń, ozdoby itp., a nabywali bursztyn i niewolników.
Wzrost produkcyjności pracy ludzkiej, w którego wyniku człowiek mógł wytworzyć więcej wyrobów, niż potrzebował do życia, umożliwił zarysowanie się pewnych różnic społecznych. Nadwyżka ponad produkt niezbędny do życia (zwana produktem dodatkowym) mogła być przywłaszczana przez innych ludzi albo też służyć utrzymaniu wyodrębniających się ze społeczeństwa organów władzy. Rody formowały się w plemiona, toczące między sobą wojny. W organizacjach plemiennych kształtowała się starszyzna, która wykonywała funkcje kierownicze, a zarazem •odróżniała się od innych członków plemienia posiadaniem wspanialszych ozdób, lepszej broni itp. W wojnach chwytano jeńców, których wyzyskiwano jako niewolników do pracy.
Okres wędrówek ludów i upadku Imperium Rzymskiego przyniósł wyludnienie ziem polskich i zahamowanie rozwoju gospodarczego. Ponowny postęp rozpoczął się około VII w.n.e., gdy powstawały wspólnoty plemien-no-terytorialne. W tych społeczeństwach następowało coraz wyraźniej wyodrębnianie się możnych, utrwalała się powstała już wcześniej własność indywidualna majątku osobistego, kształtowała się prywatna własność ziemi. Był to początek przechodzenia do stosunków feudalnych.
1.2. KSZTAŁTOWANIE SIĘ I UTrWALENIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH (VII—XII W.)
Ziemia, uprawiana niegdyś wspólnie, stopniowo przechodziła w użytkowanie poszczególnych rodzin. W ślad za tym wytworzyła się zasada prywatnej własności ziemi, choć pozostałości wspólnych form władania utrzymywały się jeszcze w zwyczajach, a nawet w obowiązującym prawie.
Rozwój gospodarczy do końca XVIII w. 11
Na początku tego okresu w rolnictwie dominował typ wolnego właściciela (zwanego dziedzicem), który uprawiał ziemię przy pomocy członków rodziny. Starszyzna plemienna korzystała także z pracy niewolników (przeważnie jeńców wojennych), zaczęła też uzależniać od siebie słabszych ekonomicznie sąsiadów. W razie zwycięskiej wojny wodzowie i starszyzna zagarniali podbite obszary ziemi, czego wyrazem było ściąganie świadczeń od podbitej ludności. Sprzyjało to utrwaleniu się pozycji wodza, dawniej wybieranego tylko w razie potrzeby wojennej. Urząd ten stał się dożywotni, potem nawet dziedziczny, a wokół niego jgrupo-wała się drużyna wojskowa. Utrzymanie drużyny, obronnych grodów oraz wodza stało się obowiązkiem całej wspólnoty, która na ten cel oddawała pewne świadczenia.
Wśród organizmów państwowych powstających na ziemiach polskich w wieku IX najsilniejsze okazało się państwo Polan. Zdołało ono zjednoczyć plemiona polskie w jednym państwie ze stolicą w Gnieźnie, a potem w Poznaniu. Powstanie tego państwa przyśpieszyło proces feudali-zacji. Całą ziemię uznano za własność książęcą. Wokół panującego wytworzyła się nowa warstwa możnych, usuwająca w cień starszyznę plemion wchodzących w skład państwa. Część wolnych dziedziców zobowiązano do służby wojskowej, a pozostali musieli ponosić różnorodne “ciężary prawa książęcego" na utrzymanie siły zbrojnej i całego aparatu państwowego. Stopniowo w drodze nadań na rzecz możnych dziedzice tracili samodzielność. Znane są także wypadki, gdy wolni dziedzice oddawali się w opiekę możnym sąsiadom, którzy w zamian za oddawane świadczenia zobowiązywali się do obrony swych podopiecznych przed napaścią.
W ten sposób różnymi drogami wytworzyła się feudalna własność ziemi. Na ziemi pracowali chłopi, którzy posiadali tylko prawa użytkowe do gruntów. Zwierzchnią własność uzyskał natomiast pan feudalny, który z tego tytułu otrzymywał rentę feudalną (mogła ona występować jako praca wykonywana dla pana, jako oddawanie produktów w naturze lub jako opłaty pieniężne). Renta była formą przywłaszczania produktu dodatkowego wytwarzanego w gospodarstwie chłopskim. Z drugiej strony pan w razie potrzeby miał obowiązek bronić swych poddanych przed napaścią, a także pomagać im np. w razie klęsk żywiołowych).
Proces rozwoju terytorialnego państwa polskiego w ciągu IX i X w. doprowadził do objęcia przez nie także Mazowsza, Śląska i Małopolski (dwie ostatnie dzielnice w końcu IX w. należały do Rzeszy Wielkomo-rawskiej). Równocześnie umacniały się stosunki feudalne, w czym istotną rolę odegrało przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I. Kościół stał się_ wkrótce potężnym posiadaczem ziemskim. Ostatecznie w Polsce u-kształtowały się trzy typy feudalnej własności: książęca, duchowna oraz rycerska, i dwie główne klasy: feudałowie oraz chłopi poddani. Nie były to klasy zamknięte. Dopiero w XIV w. podział klasowy utrwalił się w
12 Część pierwsza
formie wytworzenia się stanów określonych prawem. Przynależność stanowa wyznaczała pozycję społeczną i prawa ludzi, a decydowało o nie} urodzenie.
W miarę wzrostu roli feudałów w państwie zaczęli oni dążyć do u-wolnienia swoich posiadłości od ciężarów prawa książęcego oraz od sądownictwa sprawowanego przez panującego. Przywileje, których treścią było takie zwolnienie, zwano immunitetami. Feudał otrzymujący immunitet przejmował całość świadczeń chłopskich dla siebie oraz uzyskiwał pełnię władzy nad chłopami, uzależnionymi od sądów pańskich (patry-monialnych).
2. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W POLSCE (XII—XV W.)
2.1. ROLNICTWO
Podstawowym zajęciem ludności feudalnej było rolnictwo. Stopniowo przy uprawie roli upowszechniła się dwupolówka, która polegała na obsiewaniu “co roku na zmianę połowy ziemi, podczas gdy reszta ugorowała. Ugory — obok łąk i pastwisk — służyły do wypasu hodowanych zwierząt. Ziemię orano radiem z żelaznym ostrzem, do żniw używano żelaznych sierpów, młócono cepami, ziarno mielono w żarnach. Jednakże już w XII w. pojawiły się pierwsze młyny wodne.
W interesie panów feudalnych leżało zasiedlenie jak największej ilości posiadanej ziemi, gdyż zwiększało to ich dochody. Dlatego też popierano osadnictwo i kolonizację terenów do tej pory nie uprawianych. W ciągu XII w. ukształtowały się zwyczajowe formy tego osadnictwa, organizowanego na zasadach obowiązującego prawa, tzw. polskiego. ,0-sadnicy zawierali umowę określającą ich powinności, zachowywali prawo opuszczenia ziemi, a warunki ich życia kształtowały się na ogół lepiej niż innych chłopów-poddanych; miało to zachęcać do osadnictwa. Osadnikami byli Polacy, ale sprowadzano także cudzoziemców. Pod koniec XII w. wystąpiła tendencja do stosowania przy osadnictwie wzorów organizacji wsi wytworzonych w Europie zachodniej. Zwano to kolonizacją na prawie niemieckim. Stopniowo na nowe prawo przenoszono także dawniej istniejące wsie.
Warunkiem utworzenia wsi na prawie niemieckim było posiadanie przez feudała immunitetu. Wówczas mógł on wydać przywilej lokacyjny, upoważniający przedsiębiorcę (zwanego zasadźcą) do reorganizacji wsi istniejącej lub też do założenia nowej. Każdy chłop otrzymywał działkę gruntu w dziedziczne użytkowanie i miał obowiązek oddawania renty. Uiszczano ją częściowo w naturze, a częściowo w pieniądzu, przy czym udział czynszu pieniężnego stopniowo wzrastał. Oprócz tego chłopi oddawali świadczenia na rzecz Kościoła.
Rozwój gospodarczy do końca XVIII w. 13
Zasadżca zostawał zazwyczaj sołtysem. Reprezentował interesy wsi wobec feudała, a równocześnie był przedstawicielem pana wobec chłopów, Na rzecz właściciela wsi ściągał powinności, z których szóstą część miał prawo zatrzymać dla siebie, otrzymywał trzecią część opłat i kar .sądowych, a wreszcie przewodniczył ławie, będącej organem samorządu i sprawującej sądy. Sołtysa obciążały tylko symboliczne daniny na rzecz pana, obowiązany był natomiast do konnej służby wojskowej. Miał prawo posiadać we wsi karczmę i młyn.
Główną podstawą dochodów sołtysa było gospodarstwo o rozmiarach kilkakrotnie większych od gospodarstwa chłopskiego. Ziemię uprawiali zagrodnicy, (chłopi osadzeni na niewielkich gospodarstwach, którzy musieli dorabiać pracą w innych gospodarstwach). Powstał w ten sposób tzw. folwark sołtysi, którego produkcję w dość znacznej części przeznaczano na sprzedaż.
Wraz z upowszechnianiem się nowych form organizacji wsi rozsze-* rżało się stosowanie nowego systemu uprawy roli —...
maciejle1