Chalat.pdf

Wiktor Gomulicki

Chałat

Aż do samej Jabłonny szło wszystko jak najlepiej. Słońce

jasno przyświecało; konie biegły żwawym truchtem;

podróżni, ściskając się na małej przestrzeni, nawzajem

ciepła sobie udzielali.

Czasem tylko ktoś wstrząsnął się, szczelniej futrem otulił i

przez zęby mruknął:

– Ależ psie... Diabelskie... Siarczyste mrozisko!

Wszyscy (z wyjątkiem mnie) palili; większość pociągała

dość często z oplatanych i nieoplatanych, płaskich i

pękatych butelek.

„Humory” były wyśmienite. Opowiadano anegdotki,

wybuchano śmiechem. Rej wodził młodzieniec z „kozią”

bródką, z wąsami, których końce, dzięki pomadzie

węgierskiej, posiadały piękny kształt „mysich ogonków”.

Młodzieniec był ubrany niezwykle. Miał na sobie ogromny

kożuch barani, na nogach buty z cholewami lakierowanymi,

na głowie lekki, filcowy kapelusz barwy zielonej.

Jego stanowisko społeczne nie było dla nikogo tajemnicą.

Jeszcze w Warszawie, zaledwie zdążył wśrubować się

pomiędzy czerwonofioletowego dzierżawcę i

pomarańczowoszkarłatną gospodynię proboszcza,

natychmiast przedstawił się współpodróżnym jako

„farmaceuta”.

Nie wiem czemu, przy końcu każdego ze swych

opowiadań zwracał się on zawsze do mnie i mrużąc

filuternie oko zapytywał:

– Nieprawda, kolego?

Przytakiwałem głową w milczeniu, trochę dumny, a trochę

zmieszany brataniem się ze mną tak odznaczającej się

osobistości.

Miałem lat piętnaście, a więc byłem w wieku, gdy

człowiek sam nie wie: z kim towarzystwo trzymać, do jakiej

zaliczyć się „kategorii”?

Miałem lat piętnaście i tytuł szóstoklasisty. To również

tytuł i stanowisko nieokreślone. Nauczyciele mówią ci

„panie” – a ładne dziewczęta, na które ośmielasz się zerknąć

na ulicy, mianują cię głośno „sztubakiem”, „scyzorykiem”, i z

wyraźnym lekceważeniem śmieją ci się prosto w oczy.

Dopiero od kwartału uczyłem się w Warszawie i te święta

były pierwsze, na które spomiędzy obcych śpieszyłem do

swoich. Spieszyłem najszybciej jak mogłem i właśnie dla

tego pośpiechu, który mnie o gorączkę przyprawiał,

uprzedziłem o całą dobę termin wyjazdu przez rodziców

wskazany.

Myśl, że za kilkanaście godzin swój dom i swoje miasto

zobaczę, przyprawiła mię o gorączkę – grzała mnie po

prostu – i to była właściwie moja jedyna ochrona przed

zimnem, któremu nader słabą zaporę stawiały: lekki,

„wiatrem podszyty” szynel, szalik włóczkowy i gumowe na

zwykłych „kamaszkach” kalosze.

Gdybym miał cierpliwość czekać do dnia następnego,

przysłano by mi z domu futro, koc na nogi i berlacze. Prócz

tego pojechałbym zamkniętą karętą pocztową, w

towarzystwie najdobrańszych „pasażerów” i „pasażerek”,

przy raźnych dźwiękach trąbki, budzącej echa leśne.

Niestety! Odkładać na dwadzieścia cztery godzin

rozkosz, przez cały kwartał marzoną, przechodziło moje siły.

Rzecz to znana, że w epoce, gdy człowiek ma przed sobą

życie całe, bywa najniecierpliwszy i najtrudniejszą dlań

rzeczą – czekać.

Ta niecierpliwość sprawiła, że zamiast we środę na

Przedmieściu Krakowskim, przed ,,Starą Pocztą”, znalazłem

się we wtorek na ulicy Wałowej vel Wołowej, wśród

obszernego dziedzińca zajazdu „Pod Jeleniem”.

Tam znajdowała się główna stacja omnibusów, bryk

krytych i otwartych, które przedsiębiorcy żydowscy wysyłali

na wszystkie trakty, współzawodnicząc zwycięsko z pocztą i

kolejami żelaznymi. Tam jedno z miejsc naczelnych

zajmował Josek, utrzymujący stałą komunikację osobowo-

towarową pomiędzy Warszawą a miastem P., do którego

mnie właśnie droga wypadała.

Z tym więc Joskiem jechałem – na wielkiej, odkrytej,

trzęsącej, brzęczącej, ludźmi oraz towarami wyładowanej i

przeładowanej bryce.

Nie poszło to z łatwością; nie obyło się bez ofiary. Aby

traktować z Joskiem, na jego brykę siąść i w sposób tak

prostacki do domu jechać, musiałem zadać gwałt wielu

swym, jeśli nie przekonaniom, to – upodobaniom.

A te upodobania były w owym czasie nadzwyczaj

wykwintne. Przechodziłem okres „estetyzmu”, byłem

rozmiłowany w pięknych kształtach, w zewnętrzności

wytwornej, we wrażeniach przyjemnie oddziaływających na

duszę.

Ten stan nie jest osobliwością u chłopców i dziewcząt w

epoce dojrzewania – u mnie tylko wystąpił nieco wcześniej

niż u rówienników.

Byłem w owym czasie wybredny w jedzeniu, w odzieży, w

stosunkach z ludźmi. Poszukiwałem ciastek o

nadzwyczajnym smaku; używałem mydła i pomady z

niezwykłymi zapachami; nakładałem czapkę przed

zwierciadłem; nosiłem rękawiczki.

Kilku zaledwie z licznego grona kolegów dopuściłem do

poufałości. Byli to uczniowie celujący albo nauką, albo

tytułem rodzinnym, albo wytwornością. Doszedłszy do

przekonania, że złe stopnie są rzeczą nieestetyczną,

zrobiłem się uczniem pilnym i dążyłem wytrwale do zdobycia

nagrody.

Upajała mnie poezja, ale tylko pięknie rymowana.

Dzwoniły mi w uszach dumki i szumki Bohdana Zaleskiego;

powtarzałem sam przed sobą, często na ulicy, wśród turkotu

kół i wrzawy rozmów, strofy w rodzaju następnej:

Złote słonko do gospody

Zaszło do snu złożyć skroń;

Mgły wilgotne wstają z wody,

Z łąk rozkosznych wstaje woń.

W wieńcu gwiazd,

W płaszczu chmur,

Cicha noc

Schodzi z gór...

Piękny obraz, ładna rycina o dreszcz mię przyprawiały.

Codziennie, wracając ze szkoły, zatrzymywałem się przed

wystawą obraźnika, przyglądając się z rozkoszą tym samym

wiecznie sztychom i chromolitografiom.

Brzydota pod wszelką postacią była mi nienawistna,

sprawiała cierpienie prawie fizyczne. Nie byłem w stanie

uczyć się z książki brudnej, źle oprawionej, niedbale

drukowanej. Stare, szpetne twarze działały na mnie

odpychająco. Rozmawiając z brzydką służącą, starałem się

nie patrzeć na nią. Gdym obdarzał żebraka, czyniłem to

zawsze z przymkniętymi oczyma, rzucając pieniądz z

pewnej odległości, aby nie dotknąć wypadkiem brudnej

dłoni, palców czarnych, pokurczonych.

Wstrętny był mi zwłaszcza gmin żydowski. Ponieważ do

szkoły wypadało iść przez Grzybów, wstawałem wcześniej i

nadkładałem duży kawał drogi, aby tylko uniknąć ocierania

się o czerń chałatową...

Jakąż mękę dla takiego estety stanowić musiał stosunek

z Joskiem, który był brzydki i brudny i od którego z daleka

zalatywały: cebula i pot koński!

Mimo wszystko trzymilową przestrzeń od Warszawy do

Jabłonny przebyliśmy dość szczęśliwie. Mróz był, bo był,

kąsał, bo kąsał – ale od natłoczonej masy ciał i futer płynęły

ciepłe prądy, które ostrość zimna łagodziły. Przy tym, co

najważniejsze, mieliśmy wiatr za sobą.

Najgorzej było z pakunkami, którymi Josek wyładował

przód, tył, boki i spód swego rozłożystego pojazdu. Tuż za

moimi plecami trzęsła się w słomie wielka głowa cukru, niby

stożkowy pocisk armatni, którego cieńszy koniec wprost we

mnie był wymierzony. Co pewien czas ten pocisk uderzał

mię pod łopatkę, to słabiej, to silniej, jakby chciał powoli

prześwidrować na wylot. Zrozumiałem wówczas, co czuje

owad, gdy go małoletni miłośnik przyrody tępą szpilką

przewierca.

Odpoczynek w Jabłonnie pogodził mię częściowo z

losem. Przez godzinę przeszło siedziałem w ciepłej izbie

zajazdu, nie czując za sobą głowy cukru, nie widząc przed

sobą rozczochranej głowy Joska i jego wielkiej,

zatłuszczonej, obszarpanej czapy.

Tę izbę bardzo lubiłem. Wydawała mi się zawsze

uroczyście piękna, niby sala w starym zamku, niby kaplica.

O każdej porze roku i dnia panował w niej półmrok. To

właśnie sprawiało ów nastrój uroczysty. Nie słyszało się tam

nigdy krzyków pijackich ani wybuchów głośnego,

mazurskiego śmiechu. Podróżni zachowywali się milcząco,

przyzwoicie, powściągliwie, jak w poczekalniach kolejowych

pierwszej i drugiej klasy.

Na ,,bufecie”, mrocznym, poważnym jak stalle kanonickie,

stały wielkie ptaki wypchane.

Za bufetem siedziała piękna, blada, dostojnie smutna

kobieta. Wydawała służbie rozkazy, poruszając jedynie

ustami: głosu jej nigdy nie zdarzyło mi się słyszeć. Otaczały

ją naczynia dziwnych kształtów, ze srebra, brązu, kryształu;

pęki suchych traw i kwiatów tkwiły obok niej w ciemnych

wazonach, hipnotyzując swym sennym, sztywnym

bezruchem. Dzwonek poruszany ręką tej kobiety wydawał

dźwięki nadzwyczajne: brzmiał jękliwie, tajemniczo,

nabożnie, jak północne dzwonienie, w pustelni kamedułów...

Tak przynajmniej przedstawiało się to wszystko wówczas

moim zmysłom i mojej wyobraźni.

Nastrój podniosły wzmagały dwie okoliczności, bardzo

odmiennego rodzaju.

Najpierw – całą Jabłonnę wypełniała dla mnie światowo-

rycerska postać księcia Józefa Poniatowskiego. Z okna izby

zajezdnej przyglądałem się bramie żelaznej wiodącej do

jego niegdyś parku. Przy podjeździe leżały tam dwie

olbrzymie kule kamienne; przez kratę było widać zwężającą

się perspektywicznie aleję nagich, skostniałych od mrozu

drzew parkowych.

Zdawało mi się nieraz, że z mgły, przesłaniającej głębię

parku, wysuwa się bez szmeru biały łabędź sani książęcych,

a na nim młodzieniec w burce, z małymi na rumianej twarzy

„bakenbardami”, z oczyma ciskającymi błyskawice...

Drugą podniecającą mnie okolicznością był fakt czy też

pogłoska, że ,,austerię” w Jabłonnie trzymają dwie siostry –

baletnice. Dla piętnastoletniego estety baletnica, ballerina,

była czymś prawie nadziemskim. Zaprowadzono mnie raz

do teatru na balet ,,czarodziejski” i wyrobiłem sobie wówczas

przekonanie, że baletnica jest czymś pośrednim pomiędzy

Mickiewiczowską Switezianką a Wergiliuszową Nimfą...

Ciemne, wysokie drzwi lekko skrzypnęły; ukazał się

Josek, granatowy od zimna, w długiej, obszarpanej opończy,

z wielkim biczem w ręce.

Pokornie stanął przy progu, bicz z ręki do ręki przełożył,

zakaszlał...

– Żymnooo... – wyrzekł przeciągle, drżąco, zwracając

mowę razem do wszystkich i do nikogo.

Nikt nie spojrzał nań nawet.

Zaszurał ciężkimi buciskami, biczyskiem w podłogę

zastukał – jakby dla zwrócenia na siebie uwagi.

– Żymnooo... Wielgie żymnooo – powtórzył nieco

głośniej, ale zawsze z powściągliwą pokorą.

Byłem domyślniejszy, czy też tylko naiwniejszy od swych

głuchych i milczących towarzyszów: zrozumiałem, że

przeziębły woźnica przymawia się o poczęstunek. Chętnie

kazałbym mu podać herbaty gorącej z arakiem, kawał

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: