PRAKSJA
Według P. A. Rudika nawykiem nazywa się „działanie doprowadzone do pewnego stopnia doskonałości, wykonywane właściwie, szybko i ekonomicznie (łatwo), z wysokim wynikiem ilościowym i jakościowym”.
Praksja jest szczególnym rodzajem działalności ludzkiej o charakterze nawykowym. Jest ona produktem procesu rozwojowego. Powstaje dzięki swoistym syntezom, dokonującym się w procesie działania w korze mózgowej. Kora mózgowa ma zasadnicze znaczenie dla „ruchów narzędziowych”, jakimi są praksje.
Według definicji S. Skowrona i S. Szumana praksje to „czynności motoryczne nabyte, wtórnie zautomatyzowane, złożone, spełniające jakieś praktyczne lub obyczajowe zadanie, mające w związku z tym jakiś cel lub sens. Praksje są zatem automatyzmami motorycznymi, o innerwacji korowej, wykonywane z sensem.”
Według Anny Dzierżanki-Wyszyńskiej praksja to „takie stopniowe doskonalenie działania przy posługiwaniu się przedmiotami i narzędziami, które doprowadza do poprawnie i bez zaburzeń przebiegającego aktu ruchowego, dostosowującego się w zakresie manipulacji czy pracy do struktury i funkcji użytkowej (narzędziowej) rozmaitych przedmiotów.” Eupraksja to „osiągnięcie maksimum doskonałości czynnościowej w nabytym umiejętnym i sprawnym posługiwaniu się przedmiotami i narzędziami, przy aktywizowaniu przede wszystkim kończyn górnych (ręki, a zwłaszcza palców).”
Ruch zależy od złożonych mechanizmów korowych. Można wyróżnić w nim szereg elementów składowych, tworzących nową postać. W działaniu motorycznym taką nową postacią będzie „formuła ruchu”. W przypadku praksji na pierwszy plan wysuwa się funkcja postaciowania (inaczej funkcja kształtowania) w znaczeniu dostosowywania ruchów do narzędzia, jakim się posługujemy. Funkcja postaciowania to scalanie poszczególnych fizjologicznych faktów mózgu w upostaciowane, jednolite zespoły o uświadomionym znaczeniu.
Układ nerwowy jest związany z dynamicznym układem zjawiska zachodzących w korze mózgowej i ustroju jako całości. Zgodnie z tym także korowe pole ruchowe nie jest jednostką samodzielną. Łączy się ono z wieloma innymi okolicami, zwłaszcza bardzo ściśle z okolicami czuciowymi – a zatem czynności ruchowe kształtują się w zależności od pobudzeń płynących z innych obszarów kory.
Inicjacja ruchu należy do kory mózgowej. Ruch precyzyjny jest ruchem zdobytym przez daną osobę indywidualnie, dzięki stosowaniu w danym środowisku przez czas dłuższy przedmiotów o określonej strukturze i funkcji. Korowa kontrola dynamiki ręki umożliwia wyuczenie i opanowanie szeregu skomplikowanych aktów pracy świadomej, zarówno artystycznej (np. gra na fortepianie), jak i praktycznej (np. operowanie narzędziami).
Ręka ludzka, pracująca nie tylko przy pełnej, lecz także częściowej kontroli wzroku oraz pod kierunkiem wyższych ośrodków intelektualnych, usunęła rozwoju gatunku ludzkiego dominantę węchu jako zmysłu naczelnego.
W szeregu koordynacji ruchowych zarówno filogenetycznie, jak i ontogenetycznie ogromną rolę gra połączenie nastawieniowe pomiędzy ręką a okiem. Koordynacja ta wytwarza się drogą wielokrotnych powtórzeń, przy dużym wysiłku ze strony dziecka.
Praksje, dostosowujące się do struktury i funkcji danego narzędzia, dotyczą przede wszystkim kończyn górnych, zwłaszcza palców rąk. Filogenetycznie zmiany anatomiczne ręki wyrażają się szczególnie w rozwoju kciuka, umożliwiającego chwyty. Kciuk jest najbardziej ruchliwym palcem w stosunku do nadgarstka. Spośród innych palców ręki największe znaczenie posiada palec wskazujący. Doskonale współdziała z kciukiem i umożliwia człowiekowi wykonanie każdej precyzyjnej pracy nawet przy utracie pozostałych trzech palców.
Praksje tworzą się na podstawie wrażeniowej. Do procesu tworzenia się ruchów praksycznych włącza się działalność analizatorów: wzrokowego, słuchowego, dotykowego, ruchowego, równowagi i innych we wzajemnym powiązaniu i współdziałaniu. W pewnych określonych warunkach, zarówno wewnętrznych jak i wewnętrznych, na każdym etapie tworzenia nawyku ruchowego dominującą rolę może grać którykolwiek z analizatorów. Równocześnie nie powoduje to zmniejszenia roli analizatora ruchowego, ponieważ tworzenie nawyków ruchowych jest jednym z procesów, podczas którego człowiek opanowuje swoje ciało, swoją motorykę na podstawie korowej analizy i syntezy pobudzeń pochodzących z wewnętrznego świata organizmu.
Ruch precyzyjny stopniowo przechodzi od kontroli introceptywnej i wzrokowej do kontroli słownej, uzupełnianej informacjami wrażeniowymi dochodzącymi stale od poszczególnych narządów ciała, a przede wszystkim palców rąk.
Nabywanie umiejętności w zakresie ruchów praksycznych dotyczy w zasadzie zwiększania się sprawności i jej automatyzacji. Odnosi się to przede wszystkim do motoryki rąk, a zatem doskonalenia się zręczności.
Fazy doskonalenia się czynności w tworzeniu praksji i osiąganiu eupraksji:
1. stopniowe doskonalenie się powtarzanej w procesie wielokrotnych ćwiczeń czynności;
2. skracanie czasu potrzebnego na wykonanie danej czynności;
3. stopniowa specjalizacja w działaniu;
4. grupowanie spostrzeganych przedmiotów;
5. stopniowa eliminacja zbędnych ruchów i zbędnego, nadmiernego napięcia mięśniowego;
6. zmniejszenie wrażliwości na niesprzyjające okoliczności zewnętrzne;
7. zdolność wykonywania szeregu złożonych i pojedynczych ruchów bez kontroli wzrokowej;
8. zdolność wykonywania czynności przy przesunięciu uwagi z procesu działania na wynik działania;
9. zmniejszenie się poczucia znużenia; łatwość i lekkość wykonania działania.
Kształtowanie podstawowych umiejętności praksycznych dokonuje się najintensywniej w wieku poniemowlęcym, ale w wieku przedszkolnym występuje bardzo jeszcze istotne i ważne ich doskonalenie.
Praksje umożliwiają przejście od zabaw manipulacyjnych do zabaw konstrukcyjnych.
Okres poniemowlęcy jest okresem intensywnej nauki w zakresie zdobywania wiedzy o użyteczności i umiejętności technicznego stosowania poszczególnych przedmiotów z otoczenia. Dziecko od wczesnego dzieciństwa uczy się pod kierunkiem dorosłych korzystania w praktyce z przedmiotów codziennego użytku. Z wiekiem gromadzi ono doświadczenia indywidualne w umiejętności celowego i skutecznego posługiwania się danym przedmiotem jako narzędziem. Spośród dużej ilości przedmiotów o rozmaitej strukturze, rozmaitym charakterze i przeznaczeniu zaczynają się wyłaniać przedmioty codziennego użytku. Odgrywają one ważną rolę w nabywaniu samodzielności przez dziecko i dają mu satysfakcję w zaspokojeniu czynności, którą dotychczas wykonywali przy nim iw dużej mierze za nie dorośli.
Każda czynność zdobywana przez dziecko wymaga wykształcenia nowego zespołu ruchowego z szeregu ruchów drobnych lub też wyodrębnienia i wyizolowania z bogatych i złożonych zespołów czynnościowych pewnych ruchów cząstkowych.
Nowych czynności uczy się dziecko przede wszystkim pod wpływem dorosłych i pod ich kierunkiem, jednak właściwe opanowanie danego aktu czynnościowego i usprawnienie jego przebiegu oraz sposobu wykonania wymaga wysiłku ze strony dziecka. Musi ono samodzielnie wyćwiczyć leżący u podstaw danej sprawności zespół ruchowy, a przez wielokrotne powtarzanie tejże czynności nadać jej znamiona trwałego efektu, osiągnięcia stanowiącego o postępie i rozwoju. Niekiedy zbyt duże wymagania w stosunku do dziecka, u którego nie wykształciły się jeszcze w dostatecznym stopniu koordynacje ruchowe, mogą się stać przyczyną trudności w dostosowaniu się do stawianych mu zadań – i to zarówno w okresie poniemowlęcym, jak i później.
W rozdziale czwartym swojej książki pt. „Rozwój psychomotoryki małego dziecka” Anna Dzierżanka-Wyszyńska dokonuje analizy procesu tworzenia się praksji w indywidualnym rozwoju dziecka. Szczególnie dokładnie analizuje czynności dotyczące jedzenia łyżką i ubierania się (m.in. nakładania koszulki, bucika i wiązania sznurowadeł).
Czynności dotyczące umiejętności jedzenia łyżką zupy.
Umiejętne korzystanie z łyżki polega na tym, aby: 1 – odpowiednio ją uchwycić; 2 – nabrać na nią dostateczną ilość płynu; 3 – poprowadzić go do ust tak, aby się nie wylał; 4 – wlać zawartość łyżki do ust. Sprawność posługiwania się łyżką i doskonalenie w tym zakresie polega nie tylko na orientacji w budowie łyżki, ale także na odpowiednim dostosowaniu łańcuch kinetycznego do jej budowy i funkcji. Konwencjonalne, poprawne ujęcie łyżki trzema palcami zaczyna występować u dzieci po ukończeniu trzeciego roku życia. Gdy dziecko względnie poprawnie trzyma łyżkę, następuje jej przenoszenie do ust – im młodsze dziecko, tym droga od talerza do ust jest dłuższa. Następnie następuje włożenie łyżki do ust. Pod koniec drugiego i na początku trzeciego roku życia usprawnia się czynność jedzenia łyżką. W zasadzie dziecko na początku trzeciego roku życia nie powinno mieć trudności w samodzielnym jedzeniu, aczkolwiek wciąż jest to związane z pewnym wysiłkiem. Poprawne w zasadzie jedzenie dziecka często jest w tym wieku nieestetyczne, ze względu na wciąż występujące współruchy typu zagryzanie warg.
Czynności dotyczące ubierania się.
Nakładanie koszulki.
Zasadniczym elementem warunkującym poprawne nałożenie koszulki jest znajomość jej struktury. Drugim ważnym elementem przy nakładaniu koszulki jest jej przyporządkowanie funkcjonalne. Przy zakładaniu koszulki, podanej w formie nierozłożonej, trzeba wykonać następujące czynności: 1 – wyróżnić przód i tył koszulki; 2 – uchwycić dolny brzeg koszulki i rozsunąć jej dolny otwór; 3 – przeprowadzić głowę przez dolny otwór i wysunąć ją przez górny otwór; 4 – wyróżnić dwa otwory wewnętrzne na rękawy i przeprowadzić przez nie ręce, wysuwając je przez otwory przy mankietach koszuli; 5 – obciągnąć koszulkę wzdłuż tułowia i wyrównać niedokładności ubioru; 6 – wyłożyć kołnierzyk; 7 – zapiąć koszulkę pod szyją (i ewentualnie guziki przy mankietach). Zdobywając umiejętność samodzielnego nakładania koszulki dzieci przechodzą przez następujące stadia: 1 – czynności zabawowe (u dzieci najmłodszych); 2 – przykładanie koszulki do ciała w miejscach przypadkowych; 3 – manipulacje na koszulce i z koszulką (nie doprowadzające do pozytywnego efektu nałożenia koszulki); 4 – samodzielne nakładanie koszulki (częściowo udane – przy pomocy innych osób; w zasadzie udane – koszulka jest nałożona nieporządnie; całkowicie udane – poprawne nałożenie koszulki i estetyczne wykończenie szczegółów jej kroju). Najdłużej utrzymuje się trudność w rozpoznaniu przodu i tyłu koszulki – utrzymuje się nawet do piątego roku życia. Około 15% dzieci w wieku dwóch – trzech lat potrafi poprawnie nałożyć koszulkę, jeśli jej krój jest znacznie uproszczony.
Nakładanie bucika.
Przy omawianiu czynności nakładania bucika na nogę należy przede wszystkim wziąć pod uwagę odróżnienie elementów strukturalnych bucika: 1 – dół – góra bucika (czyli podeszwa – otwór na wsunięcie nogi); 2 – przód – tył bucika (nosek – obcas bucika); 3 – lewy – prawy bucik. Najtrudniejsze jest rozróżnienie bucików miedzy sobą, tzn. lewego od prawego. Utrzymuje się ono do czterech lat. W nakładaniu bucika na nogę można wyróżnić następujące fazy: 1 – uchwycenie bucika i rozszerzenie otworu, przez który wsuwa się nogę; 2 – koordynacja ruchów stopy z ruchami rąk (wsuniecie palców do bucika); 3 – nasunięcie bucika na całą stopę (nałożenie bucika); 4 – wyprostowanie stopy w stawie skokowym przy oparciu jej o podłogę i skontrolowanie, czy bucik jest nałożony właściwie (tzn. czy nie uciska stopy, która wypełnia całą przestrzeń buta); 5 – zapięcie lub zasznurowanie bucika na nodze. Tak jak w przypadku nakładania koszulki przy nakładaniu bucika można wyróżnić następujące fazy rozwojowe: 1 – bawienie się; 2 – przykładanie (bucika do bucika lub bucika do nogi); 3 – błędy w nakładaniu; 4 – nakładanie poprawne. Pod koniec drugiego roku życia dzieci próbują samodzielnie nałożyć bucik, ale nie zawsze potrafią nasunąć go na całą stopę – natomiast prawie jedna trzecia dzieci w wieku dwóch – trzech lat potrafi poprawnie nałożyć bucik. Umiejętność samodzielnego nałożenia bucika zależy od materiału, z którego jest on wykonany – już w wieku dwóch lat i trzech miesięcy dziecko potrafi nałożyć na nogę miękki bucik, choć myli lewy z prawym. Mylenie to zanika w wieku trzech lat, jeśli bucik jest dobrze dziecku znany. Na ogół wraz z wiekiem zanika przede wszystkim chwyt jednoręczny, a stopniowo narasta chwyt dwuręczny bucika. W miarę doświadczenia kształtuje się coraz wyraźniej celowe uchwycenie bucika za cholewkę – 30% dzieci w wieku dwóch – trzech lat. Jak zatem widać, warunkiem wytworzenia się umiejętności samodzielnego, poprawnego nakładania bucika jest przede wszystkim dobra orientacja w jego budowie.
Wiązanie sznurowadeł.
Wiązanie jest bardzo częstym ruchem w życiu codziennym – dzieci np. wiążą śliniak koledze lub swój własny bucik. Zespół ruchów koniecznych do sprawnego wykonania tej czynności jest prawie taki sam, zmienia się tylko pozycja osoby wiążącej. W wiązaniu sznurowadeł można wyróżnić następujące etapy: 1 – uchwycenie sznurowadeł; 2 – wyrównanie dwuręczne długości sznurowadeł; 3 – skrzyżowanie sznurowadeł; 4 – przesunięcie jednego końca sznurowadła przez kluczkę zrobioną z drugiego sznurowadła i właściwe wiązanie. W ten sposób tworzy się węzeł pojedynczy. Typowe i charakterystyczne formy manipulacji ze sznurówkami pojawiają się dopiero u dzieci w wieku około roku i siedmiu miesięcy. W wieku dwóch – trzech lat 60% procent dzieci dokonuje manipulacji specyficznej na sznurowadłach, nie doprowadzają jednak do faktycznego związania sznurowadła na pojedynczy nawet węzeł. Poprawne wiązanie pojawia się dopiero u dzieci, które ukończyły trzeci rok życia.
Jak widać stopniowo usprawniające się zespoły czynności wymagają od dziecka ogromnej aktywności własnej i wysiłku przy zmaganiu się z trudnościami tkwiącymi w realizowanym zadaniu. Zdobywanie umiejętności posługiwania się przedmiotami codziennego użytku i niektórymi narzędziami jest procesem trwającym prawie cały okres poniemowlęcy i wiek przedszkolny. Ruchy narzędziowe mogą być wykonane w zależności od stopnia dojrzałości fizjologicznej dziecka. Z psychologicznego punktu widzenia najistotniejsze w procesie dochodzenia do eupraksji są człony od poprawnego odpoznania przedmiotu do wykonania z jego pomocą określonego działania. Niezależnie od różnic osobniczych można we wszystkich analizowanych apraksjach wyróżnić narastającą z wiekiem chronologicznym dziecka sprawność jako zręczność, biegłość działania oraz sprawność orientacyjno-motoryczną, która jest gotową formułą kinetyczna. Ruch narzędziowy stopniowo się doskonali i automatyzuje.
Bibliografia:
Anna Dzierżanka-Wyszyńska „Rozwój psychomotoryki małego dziecka” (Warszawa 1972)
4
guzikn