Wampum - paciorki z polewanych muszelek nanizanych na sznurki, wi¹zane w szarfy, paski, u¿ywane dawn. przez lndian p³n.-amer. jako jednostka p³atnicza, zastaw a. ornament, dziœ sprzedawane przez nich turystom jako pami¹tki z podró¿y; w jêz. Indian Narraganset skr. od wampompeag 'bia³e sznury'.
Wams - w XVI-XVII w. usztywniony, podwatowany kaftan mêski z sukna, aksamitu, at³asu, siêgaj¹cy do pasa; por. Sajan; z nm. od st.-fr. wambais 'kaftan noszony pod zbroj¹'.
Wanda - Podanie o Wandzie, której imiê i postaæ wymyœli³, jak siê zdaje, Wincenty Kad³ubek (mo¿liwe jednak, ¿e opar³ siê na dawnej krakowskiej legendzie lud., osnutej wokó³ jakiejœ rzeczywistej postaci hist.), osi¹gnê³o przez kilka stuleci nies³ychan¹ popularnoœæ. Wincenty w swojej Kronice polskiej (zob. Kronika: Wincentego) przedstawia Wandê jako przecudnej urody córkê Grakcha (Kraka), w³adcy Gracchovii (Krakowa), po którego œmierci jej powierzono rz¹dy. Pewien tyran niemiecki, chc¹c zagarn¹æ tron niby wolny, pojawi³ siê pod miastem. Ale gdy jego wojsko ujrza³o Wandê, odst¹pi³o od walki, pora¿one jej piêknoœci¹. Ich ksi¹¿ê zaœ pope³ni³ samobójstwo. Wanda, ceni¹c swe dziewictwo, zesz³a ze œwiata nie pozostawiwszy nastêpcy. Od jej imienia rzekê nazwano Wandal (Wis³a) a lud - Wandalami. Kronika (zob.) wielkopolska wywodzi jej imiê od "wêdy", któr¹ uroda jej ³owi³a serca rycerzy. I tu tyran niemiecki rzuca siê na miecz, ale nie w ofierze bogom podziemnym, tylko z wœciek³oœci, ¿e nie uda³o mu siê Wandy zdobyæ. Ona zaœ rzuca siê do Wis³y bogom w ofierze. D³ugosz wreszcie czyni Wandê siostr¹ Libuszy (zob.), niemieckiemu ksiêciu daje imiê Rytogar, a odmowê Wandy t³umaczy jej wrogoœci¹ do Niemców. Aby ujœæ zalotom Niemca, Wanda skacze z mostu do Wis³y. Literatura polska od XVI do XX w. powraca³a do tej legendy, traktuj¹c j¹ w sposób ró¿norodny, zale¿nie od tendeneji i gustów epoki; równie¿ literatury fr. i nm. XVII-XIX w. czyni³y j¹ tematem utworów epickich i scenicznych. Jedn¹ z takich wersji wystawi³ Goethe w Weimarze w 1808; zob. Kopiec (Wandy).
Wanda - misterium (1851) Cypriana Norwida, rzecz w obrazach szeœciu. Poemat (1863-65, wyd. 1887) Deotymy. Opera (Poznañ 1826) Karola Kurpiñskiego, libretto: Ludwik A. Dmuszewski. Opera (Praga 1876) Antonina Dworaka, libretto: T. Beleœ-Sumavski, wg polskiej legendy.
Wanda, córka Krakusa - opera (Kraków 1876) Kazimierza Hofmana, tekst: Franciszek Wê¿yk (1826).
U kolebki narodu - dramat hist. (1892) krytyka i historyka lit. Adama Be³cikowskiego.
Œmieræ Wandy - obraz Aleksandra Lessera, Warszawa Muz. Nar. Obraz Maksymiliana A. Piotrowskiego, Kraków, Muz. Nar.
Wanda le¿y w naszej ziemi, Co nie chcia³a Niemca, Lepiej zawsze ¿yæ z swojemi Ni¿ mieæ cudzoziemca. W. Bogus³awski, Cud mniemany..., 3, sc. ostatnia.
Wandalowie - grupa plemion germañskich osiedlona prawdop. na pocz. ne. miêdzy górn¹ Wis³¹ a Sudetami; czêœæ z nich dotar³a do Dacji i Pannonii, inna czêœæ w 406 przekroczy³a Ren i wtargnê³a w 409 do Hiszpanii. Stamt¹d przeprawili siê w 429 pod dowództwem Genzeryka w sile ok. 80000 do p³n. Afryki, gdzie pod panowaniem Genzeryka, do 477, utworzone przez niego pañstwo osi¹gnê³o najwy¿szy rozkwit, obejmuj¹c, prócz dawnej rzymskiej Mauretanii i Numidii, wyspy zachodniego M. Œródziemnego wraz z Sardyni¹ i Korsyk¹, czasowo tak¿e Sycyli¹. Wandalowe przedsiêwziêli nawet ³upiesk¹ wyprawê na Italiê, z³upili Rzym w 455, a bogate ³upy przewieŸli do Kartaginy. Pod w³adz¹ nastêpców Genzeryka szybki upadek pañstwa, a¿ do ca³kowitego zniszczenia go przez Belizariusza w 533-34. Wkrótce potem Wandalowie zniknêli z kart historii.
Wandal - (l.mn. wandale) dewastator, niszczyciel, rozmyœlnie uszkadzaj¹cy dzie³a sztuki, cudz¹ pracê.
Wandalizm - rozmyœlne niszczenie, dewastacja, uszkadzanie dóbr kulturalnych; tzw. od z³upienia Rzymu przez Wandali.
Wandea - fr. Vendee, departament w zach. Francji, wydzielony w 1790 z zach. Poitou.
Wojny wandejskie - Po œmierci Ludwika XVI wybuch³y w Wandei powstania ch³opskie w obronie religii i monarchii, podsycane przez szlachtê i kler, które doprowadzi³y do stanu wojny domowej miêdzy wojskami republikañskimi (Niebiescy) a wojskami ch³opskimi (Biali) trwaj¹cej z przerwami od 1793 do 1796. Wandeê spacyfikowa³ wreszcie genera³ Louis-Lazare Hoche, choæ bunty wybucha³y tam jeszcze w 1799-1800 i 1815.
Wang Czao-Ciun - chiñski odpowiednik polskiej Wandy (zob.), ksiê¿niczka wschodniej dynastii Han z I w. pne., ze wzglêdów politycznych, dla zachowania pokoju, zmuszona do poœlubienia wodza Hunów.
Han-kung ciu - chiñ., 'Smutek w pa³acu Han' najs³ynniejsza sztuka poety i dramaturga chiñ. Ma Czy-juana (XIII w.) o losach ksiê¿niczki Wang Czao-ciun.
Wanowie - Vanir, mit. germ. bogowie skandynawscy mieszkaj¹cy w Noatunie, zwi¹zani z p³odnoœci¹, natur¹, wegetacj¹: l. Njord (zob.), g³ówny bóg Wanów, 2. jego ¿ona Skadi, 3. ich syn Freyr (zob.), 4. ich córka Freja (zob.), g³ówna bogini Wanów; zob. Azowie; Skidbladnir.
Wañczos - dawn. drewno z trzech stron obrobione, z czwartej pokryte kor¹; dawn. deska na klepkê, zw³. bednarsk¹, klepka; z nm.
Wañtuch - pak³ak, grube p³ótno konopne na wory i do opakowañ; p³achta; wór z takiego p³ótna (na chmiel, we³nê itd.); przen. ¿art. brzuch, ka³dun; z nm. Wagentuch 'p³achta na wóz'.
Wapory - przest. wyziewy, opary; dawn. choroba dam z towarzystwa polegaj¹ca na atakach histerii, spazmach, omdleniach itp.; z ³ac. rapor l. poj. 'para wodna; wyziew'.
Wapowski Bernard - ok. 1450-1535, historyk, astronom i kartograf polski, kanonik krakowski od 1523, od 1515 sekretarz i historiograf Zygmunta Starego. W 1526 wyda³ u F. Unglera w Krakowie mapê Sarmacji (Europy Wsch.) i dok³adn¹ mapê Polski - pierwsze mapy ziem polskich wykonane przez Polaka i odbite w kraju. Napisa³ te¿ Kronikê obejmuj¹c¹ czasy od pocz¹tku Polski do 1535, w starszej czêœci opart¹ na D³ugoszu; drugi tom opublikowa³ Józef Szujski w 1874.
Warcaby - damki, gra rozgrywana na szachownicy przez dwóch graczy (z których ka¿dy ma po 12 pionków poruszaj¹cych siê po przek¹tnej czarnych pól) a¿ do utraty wszystkich pionków przez jednego z graczy; pionek, dochodz¹c do ostatniego rzêdu, staje siê dam¹, która mo¿e poruszaæ siê w przód i w ty³ na dowoln¹ odleg³oœæ; z czes. vrhcaby od œr.-g.-nm. wurfzabel.
Ale czyj duch wznioœlejszy, pojêtnoœæ nies³aba, Takim lepiej rozmyœlna przystoi Warcaba. Znad katajskich wziêliœmy tê zabawê granic, Przez niê w zbrojne rzemios³o wtrawia³ siê su³tanie (...) Dziœ nie koronna g³owa ni mieczny zabierca, Ale Warcabê czule ulubi³y serca. A. Mickiewicz. Warcaby, 29-32. 77-78; katajski - chiñski.
Wariacje Goldbergowskie - aria z 30 wariacjami (ok. 1741) Jana Sebastiana Bacha. 4. czêsæ Clavier-Übungen, BWV 988, jedna z niewielu kompozycji Bacha wydanych za jego ¿ycia (1742), najwybitniejszy utwór klawesynowy kompozytora ³¹cz¹cy wszystkie jego osi¹gniêcia w zakresie faktury instrumentalnej. Wg anegdoty, hrabia Carl von Keyserlingk, pose³ rosyjski na dworze saskim w DreŸnie, cierpi¹cy na nieuleczaln¹ bezsennoœæ, poprosiæ mia³ Bacha o skomponowanie utworu, który by móg³ graæ przed zaœniêciem jego domowy muzyk, sekretarz i nieomal syn adoptowany, Johann Gottlieb Goldberg. Bach zamówienie wykona³, z mizernym skutkiem, gdy¿ nie zdarzy³o siê, aby Keyserlingk - czy jakikolwiek inny meloman - zasn¹³ przy s³uchaniu Arii z 30 wariacjami, któr¹ z czasem nazwano Wariacjami Goldberowskimi. Bach otrzyma³ za nie w upominku z³oty puchar wype³niony stoma luidorami.
Warka - miasto nad Pilic¹ w woj. radomskim; w XIII w. osada, prawa miejskie w 1321, w XVI w. miasto zamo¿ne, ogrodniczo-rzemieœlniczo-targowe, s³ynne z produkcji piwa wareckiego. W okresie wojny ze Szwedami, 7 IV 1656, piêæ tysiêcy jazdy polskiej pod dowództwem regimentarza koronnego Stefana Czarnieckiego i marsza³ka wielkiego koronnego Jerzego Lubomirskiego zada³o klêskê korpusowi szwedzkiemu margrabiego Fryderyka Baden-Durlach (ok. 4500 rajtarów i dragonów). Po wojnach szwedzkich miasto utraci³o znaczenie; zob te¿ Mazurowie mili...
Warkocz - por. Kosa. Kiedy Mand¿urowie opanowali Chiny w 1644, stali siê tam uprzywilejowan¹ kast¹, dla której zastrze¿one by³y wszystkie wy¿sze stanowiska w pañstwie. Zewnêtrzn¹ oznak¹ poddañstwa i lojalnoœci wobec najeŸdŸców by³o noszenie warkocza przez wszystkich Chiñczyków, bez wzglêdu na warstwê spo³., do jakiej nale¿eli.
Warkocz Bereniki - ³ac. Coma Berenices konstelacja nieba p³n., w Polse niewidzialna jesieni¹; zob. Berenika (2).
Warkocz komety - ogon, œwietlista smuga gazów, wyp³ywaj¹cy z g³owy najwiêkszych komet zazw. wówczas, gdy kometa zbli¿a siê do S³oñca, powstaj¹cy prawdop. przez ciœnienie promieniowania s³onecznego na materiê g³owy komety.
Nie bêdê sobie warkocz trefi³a, Tylko w³os zwia¿ê spl¹tany, Bobym siê bardziej jeszcze spóŸni³a, A mój tam têskni kochany. F. Karpiñski, Laura i Filon. 4-8.
Warna - miasto nad M. Czarnym, we wsch. Bu³garii; za³. w VI w. pne. jako grecka kolonia Odessos, sta³o siê oœrodkiem handlowym pod rz¹dami Traków; od I w. w cesarstwie rrymskim; w VII-XIV w. twierdza bu³garska, bizantyjska i znów bu³garska, po czym zdobyta przez Turków. W dniu 10 XI 1444 oblegaj¹ce miasto wojska wêgierskie pod dowództwem króla polskiego i wêgierskiego W³adys³awa III Jagielloñczyka (zwanego odt¹d Warneñczykiem) oraz Janosa Hunyadiego zosta³y rozgromione przez armiê su³tana Murada II, a król W³adys³aw poleg³. Bitwa ta zadecydowa³a o losie Konstantynopola i Ba³kanów.
Warner Bros. - (wym. uo:rner brawer-z) amerykañska wytwórnia filmowa za³. w 1913 przez braci Warner: Harry'ego ur. w Polsce, Alberta, Jacka L. i Sama; zrealizowa³a pierwszy dialogowy film dŸwiêkowy Œpiewak jazzbandu, ang. The Jazz Singer, 1927, z Al Jolsonem, w re¿yserii A. Crosslanda.
Warownia - dawn. miejsce obronne, warowne, gród warowny, twierdza, forteca, cytadela.
Warszawa - Nazwa miejscowoœci znaczy³a: zagroda (dom, wieœ) Warsza; imiê Warsz by³o zdrobnieniem imienia Warcis³aw (znanego te¿ jako Wrocis³aw - i st¹d nazwa miasta Wroc³aw). Od imienia Warsz powsta³a Warszewa wieœ, potem po prostu Warszewa. Mazowszanie z obawy, aby ich nie pos¹dzono (tym razem zreszt¹ nies³usznie) o czêste w dialektach mazowieckich, powszechnie wykpiwane, wymawianie a jak e (np. wiedro, powiedaæ), uczynili z niej ostatecznie w XVII w. Warszawê. Jednak bajka uporczywie twierdzi, ¿e w miejscu Warszawy sta³a cha³upka w lesie, a w niej ch³opiec i dziewczynka - Wars i Sawa, którzy siê z czasem pobrali i po³¹czyli swe imiona w zgrabn¹ ca³oœæ. Bieda jednak w tym, ¿e Wars to mazurz¹ca forma Warsza, a Sawa to imiê mêskie, a w dodatku nie polskie, lecz ukraiñskie. Inna wersja bajki g³osi, ¿e nad Wis³¹ mieszka³a stara babcia Ewa, która flisakom warzy³a kaszê. Kiedy flisacy nadp³ywali tratwami, wo³ali ju¿ z daleka: "Warz, Ewo!", sk¹d mia³a pochodziæ nazwa Warszewy. Najwczeœniejsze osadnictwo na prawym brzegu Wis³y, w X w. gród na Starym Bródnie, potem Kamion wzmiankowany w 1065, na lewym brzegu Solec, wieœ strze¿ona przez gród Jazdów wzmiankowany w 1262 i 1281, póŸniej na tym miejscu Ogród Botaniczny. Stare Miasto Warszawa lokowane na prawie che³miñskim ok. 1300 wokó³ fary œw. Jana. W 1388 pierwszy szpital. W 1408 wyodrêbnia siê Nowe Miasto Warszawa. W XV w. miasto staje siê, zamiast Czerska, stolic¹ Mazowsza. W 1525 tumult pospólstwa z ¿¹daniem dopuszczenia do udzia³u w samorz¹dzie miejskim. W 1526 przy³¹czona wraz z ca³ym Mazowszem do Korony. Od 1569 by³a miejscem sejmów walnych; w 1573 pierwsza elekcja (Henryka Walezego) i otwarcie pierwszego sta³ego mostu. Po po¿arze Wawelu Zygmunt III przebudowuje w 1596 zamek warszawski i w 1611 przenosi dwór i stolicê do Warszawy. W 1655-57 najazd szwedzki i okupacja przynosi ruinê i wyludnienie miasta. Od 1716 powolna odbudowa. W 1742-66 marsza³ek wielki koronny Franciszek Bieliñski porz¹dkuje Warszawê. W 1791 zniesienie jurydyk, pocz¹tek scalenia Warszawy, wraz z Prag¹, w jeden organizm. W 1747 pierwsza biblioteka publ. (Za³uskich), w 1779 otwarcie Teatru Narodowego na pl. Krasiñskich. Upadek miasta w czasie rozbiorów, wyludnienie miasta i spalenie Pragi w czasie powstania koœciuszkowskiego. Ponowny rozkwit w okresie Ksiêstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W 1816 za³o¿enie Uniwersytetu Warsz. Po powstaniu listopadowym 1830-31 dekretem cara Uniwersytet zosta³ zamkniêty, natomiast wzniesiona Cytadela. W 1833 otwarcie Teatru Wielkiego. W 1862 za³o¿ono Muzeum Sztuk Piêknych przemianowane w 1916 na Muzeum Narodowe; zob. ni¿ej. W 1863 powstanie styczniowe z d³ugim okresem ucisku politycznego. Przejêcie samorz¹du miasta przez administracjê ros. W 1864 stracenie Romualda Traugutta z towarzyszami na stokach Cytadeli. W tym samym roku otwarcie mostu Kierbedzia. W 1898 za³o¿enie Politechniki; ods³oniêcie pomnika Mickiewicza. Otwarcie Filharmonii w 1901, pierwszej elektrycznej linii tramwajowej w 1908, mostu im. J. Poniatowskiego w 1912, Teatru Polskiego w 1913. W 1918 Warszawa staje siê na nowo stolic¹. W okresie miêdzywojennym rozwój budownictwa, nowe dzielnice (Saska Kêpa, ¯oliborz), wzrost ludnoœci. W okresie nm. okupacji 1939-1945 straty ludnoœci miasta, wraz z ludnoœci¹ nap³ywow¹, szacuje siê na 600-800 tys., resztê ludnoœci lewobrze¿nej Warszawy wysiedlono po powstaniu 1944; zniszczono 87% budynków, w tym 782 zabytkowe. Dnia 1 II 1945 rz¹d postanawia, ¿e Warszawa, mimo zniszczeñ, pozostaje stolic¹ Polski. Po odzyskaniu niepodleg³oœci nastêpuje przebudowa i rozbudowa miasta, które na nowo staje siê oœrodkiem kulturalnym, naukowym i politycznym kraju. Zob. te¿: "Ateneum"; Barbakan (warszawski); Belweder (w Warszawie); Biblioteka (Ordynacji Krasiñskich; Zamoyskich; Publiczna; Za³uskich); Rielany; Bieliñski Fr. (Ulica Marsza³kowska); Collegium (nobilium); Cytadela (warszawska); Foksal; Frascati; Grochów; Jan Nepomucen; Kolumna (Zygmunta); Krakowski(e Przedmieœcie); Królik(arnia); £azienki; Marymont; Marywil; Mokotów; Nalewki; Nowy (Œwiat); Pod Blach¹; Pow¹zki; Powstanie (warszawskie; w getcie warszawskim); Praga (2); Puszcza (Kampinoska); "Rozmaitoœci"; Saski (Ogród; Oœ saska; Pa³ac; Plac; Saska Kêpa); Teatr (im. W. Bogus³awskiego; Narodowy; Wielki); Towarzystwo (Przyjació³ Nauk; Zachêty Sztuk Piêknych); Wilanów; Wola (J. U. Niemcewicz; A. Oppman); ¯oliborz.
Ach, có¿ za piêkne kobiety s¹ w Warszawie! - zob. Napoleon I.
Aleja Szucha - nazwana na czeœæ zas³u¿onego urbanisty warszawskiego Jana Chrystiana Schucha, 1752-1813, ur. w DreŸnie, twórcy £azienek i planu kompozycji przestrzennej Osi Stanis³awowskiej, przemianowana na Al. I Armii Wojska Polskiego. Pod nr 25, w gmachu Ministerstwa Oœwiaty (zbud. 1927), w okresie okupacji nm. znajdowaia siê komenda gestapo, gdzie wiêŸniów torturowano i zabijano w czasie przes³uchañ; dziœ Mauzoleum Walki i Mêczeñstwa.
Dziekanka - na Krakowskim Przedmieœciu, dawny dwór dziekana kapitu³y warszawskiej, przebud. ok. 1830 na zajazd. Odbud. po zniszczeniu w 2. wojnie œwiat.; budynek klasycystyczny o 4 kondygnacjach, z wnêk¹ przechodz¹c¹ przez 3 kondygnacje. Dziœ Dom Akademicki.
Grób Nieznanego ¯o³nierza - zob. Saski (Pa³ac).
Gruba Kaœka - zob. Gruby.
Herb Warszawy - zob. Syreny.
Katedra œw. Jana - jeden z najstarszych koœcio³ów Warszawy, farny do 1406, nastêpnie kolegiata, katedra od 1797, bazylika od 1960. Pierw. drewniany z pocz. XIV w., koœció³ murowany na pocz. XV, wie¿a w koñcu XV w., po¿ar w 1598, zawalony w 1602 po katastrofie wie¿y. W 1762-67 przebudowany przez Jakuba Fontanê, w 1836-40 przez Adama IdŸkowskiego w formach gotyku ang.; spalony i wysadzony w powietrze przez Niemców w 1944, odbudowany w 1956 przez Jana Zachwatowicza i Stanis³awa Hempla. Trójnawowy, halowy z prezbiterium zamkniêtym trójbocznie. Nagrobek St. Ma³achowskiego, marsza³ka sejmu 4-letniego, projektu Thorvaldsena, zrekonstruowany w 1966.
Koœció³ ewangelicko-augsburski - zob. Okr¹g³y (Okr¹glak).
Koœció³ karmelitów - pierwotny drewniany, spalony w 1656, obecny budowany 1661-82; fasada z 1782, jest najwczeœniejszym przyk³adem archit. klasycystycznej w Polsce; wczesnobarokowy, restaurowany w 1851.
Koœció³ Matki Boskiej Loretañskiej zob. Domek (loretañski).
Koœció³ œw. Anny - do 1863 bernardynów, od 1929 koœció³ akademicki, zbud. po 1454, rozbud. 1518-33, spalony w 1655 przez Szwedów, odbud. w 1660-67 w stylu barokowym, w 1788 otrzyma³ klasycystyczn¹ fasadê wg projektu Stanis³awa Kostki Potockiego i Ch. P. Aignera. Czêœciowo spalony w czasie okupacji nm. 1939-45, po wojnie odrestaurowany. Jednonawowy z prezbiterium zamkniêtym wielobocznie. Pozosta³oœci póŸnogotyckie. Dzwonnica z 1578 przebud. przez Ch. P. Aignera w 1821, neorenesansowa.
Koœció³ œw. Krzy¿a - w³aœc. Znalezienia œw. Krzy¿a, pomisjonarski, pierwotny murowany sprzed 1626 zniszczony po 30 latach, obecny wg planów J. Sz. Bellottiego z 1679-96, fasada J. Fontany z 1737-60, schody i balustrada z 1818, rzeŸba Chrystusa dŸwigaj¹cego krzy¿ Piusa Weloñskiego z 1898. Zniszczony w 1939 i 1944 przez nm. okupantów, odbud. w 1945-53. Barokowy, na planie krzy¿a ³ac., z rzêdami kaplic bocznych.
Koœció³ wizytek - (Opieki œw. Józefa) sprowadzonych w 1654 z Francji przez królow¹ Mariê Ludwikê Gonzagê. Pierwotny drewniany, obecny murowany wg projektu Karola Baya rozpocz. 1728-33, zakoñczony pod kierunkiem Efraima Szregera w 1754-63, restaurowany w 1848 (H. Marconi), 1955 i 1968. Jednonawowy z 2 rzêdami kaplic bocznych, póŸnobarokowy. Fasada kolumnowa. Muzeum Narodowe i Muzeum Wojska Polskiego - gmach zbud. w 1926-38 wg planów Tad. To³wiñskiego, rozbud. w 1965-72.
Olszynka Grochowska - zob. Grochów.
Oœ Saska - zob. Saski.
Oœ Stanis³awowska - zob. Stanis³aw.
Pa³ac B³êkitny - zob. B³êkitny.
Pa³ac Kazimierzowski - zob. Kazimierzowski.
Plac Broni - zob. Pole (Marsowe w Warszawie).
Pomnik Bohaterów Getta - projektu N. Suzina, z rzeŸbami d³uta N. Rapaporta, wzniesiony w 1948 w pobli¿u miejsca pierwszego starcia ¿yd. bojowników z hitlerowcami podczas powstania (zob.) w getcie warszawskim.
Pomnik Bohaterów Warszawy - zob. Nike (Warszawska).
Pomnik Chopina - d³uta Wac³awa Szymanowskiego z ok. 1904, ustawiony w 1926 w £azienkach, zniszczony przez Niemców w 1940, zrekonstruowany w 1958. Secesyjny (kompozytor siedz¹cy pod wierzb¹, zas³uchany w szum jej liœci).
Pomnik Jana III - zob. Jan (III Sobieski, Pomnik na Agrykoli).
Pomnik ksiêcia Józefa - zob. Poniatowski Józef
Pomnik Kiliñskiego - zob. Kiliñski Jan.
Pomnik Kopernika - zob. Kopernik Miko³aj.
Pomnik Mickiewicza - wzniesiony wg projektu Cypriana Godebskicgo ze sk³adek publicznych, ods³oniêty w stulecie urodzin poety 24 XII 1898 w milczeniu (z nakazu zaborcy). Zdjêty i wywieziony przez okupanta nm. w 1942. Odbudowany w 1948. Cokó³ wg projektu J. P. Dziekoñskiego i W³. Marconiego.
Popiersie Francesca Nullo - zob. Nuflo.
Pos¹g Colleoniego - zob. Colleoni.
Reduta Ordona - zob. Ordon.
Rynek Nowego Miasta - plac miêdzy Koœcieln¹ a Freta, wytyczony przed 1408 dla miasta Nowej Warszawy. Zabud. w po³. XVIII w., przebud. w XIX-XX w. Po zniszczeniu przez Niemców w 1944, odbudowany po wojnie w stylu nawi¹zuj¹cym do archit. XVIII w., z now¹ polichromi¹. Zespó³ klasztorny Sakramentek z koœcio³em œw. Kazimierza.
Rynek Starego Miasta - po³o¿ony wzd³u¿ traktu Œwiêtojañska-Nowomiejska; zabudowa murowana w XIV, XV i XVI w. Ratusz z pocz. XV w., wielokrotnie przebud., rozebrany w 1817. Po¿ary kamienic Rynku w 1431, 1478, 1544, 1607, 1749. Liczne przebudowy, restauracja z pocz. XX w., polichromia w 1929. Po zniszczeniu przez Niemców w 1944 odbudowê ukoñczono, z now¹ polichromi¹, w 1953. Strona Zakrzewskiego (zamkowa, p³d.), Strona Ko³³¹taja (zach.) z kamienic¹ Fukiera, Strona Dekerta (miejska, p³n.) zajêta przez Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Strona Barssa (wsch.).
Teatr Polski - zbud. w 1912 wg projektu Czes³awa Przybylskiego, wczesnomodernistyczny, z najnowoczeœniejszymi podówczas urz¹dzeniami techniki teatr. (scena obrotowa itd.). Otwarcie 29 I 1913 (Irydion).
Uniwersytet Warszawski - zespó³ gmachów przy Krakowskim Przedmieœciu, z³o¿ony m.in. z Pa³acu Kazimierzowskiego, Biblioteki Uniwersyteckiej (neorenesansowy, St. Szyllera i A. Jab³oñskiego-Jasieñczyka, z 1894), Audytorium Maximum z ok. 1930; spalony w 1944, odbud. 1952; zob. te¿ Szko³a (G³ówna Warszawska); Uniwersytet (Warszawski).
Warszawa I - (1861, Warszawa, Muz. Nar.) i Warszawa II (1862, Londyn, Victoria and Albert Mus.) cykle rysunków Artura Grottgera wykonane bia³¹ i czarn¹ kredk¹ na kartonach, na temat krwawych wydarzeñ roku 1861 w Warszawie w okresie t³umienia manifestacji patriotycznych.
W Warszawie panuje porz¹dek - fr. L'ordre regne a Varsovie, wypowiedŸ ministra Sebastianiego w parlamencie fr. 16 IX 1831 po zdobyciu Warszawy przez Paskiewicza, maj¹ca uspokoiæ fr. opiniê publiczn¹.
Zachêta - zob. Towarzystwo (Zachêty Sztuk Piêknych).
Zamek królewski - pierw. drewniany gródek obronny za³. pod koniec XIII w.; rozbudowa etapami: przed 1339 Wie¿a Wielka (póŸniejsza Grodzka), 1400-10 Dwór Wielki, 1569-72 dla Zygmunta Augusta - Dom Królewski (J. Pahr i J. B. Quadro), 1598-1619 dla Zygmunta III - zamek o trzech kondygnacjach i piêciu skrzyd³ach z bramami Senatorsk¹ i Grodzk¹, z wie¿¹ Zegarow¹ (Zygmuntowsk¹) (J. Rodondo), przed 1637 teatr dworski w nadbudowanym skrzydle p³n., 1637-43 dla W³adys³awa IV - wie¿a W³adys³awowska (C. Tencalla), 1741-47 dla Augusta III - przed³u¿enie skrzyd³a p³n.-wsch. (G. Chiaveri i A. Solari), 1764-95 dla Stanis³awa Augusta - kontynuacja przebudowy; kolejno: J. Fontana, D. Merlini, J. Ch. Kamsetzer. Z tego okresu pochodzi³y najpiêkniejsze w Polsce wnêtrza, jak Sala Tronowa, Ansamblowa (Balowa), Rycerska, Audiencyjna, Canaletta, Gabinet Marmurowy, Konferencyjny, sypialnia król. (plafony, supraporty, obrazy: M. Bacciarelli, widoki Warszawy - Canaletto, malowid³a œcienne - J. Pillement, J. B. Plersch, rzeŸby - A. Le Brun, J. Monaldi). W Sali Sejmowej uchwalono w 1791 Konstytucjê 3 maja. Po rozbiorach kraju zbiory wywieziono. W po³. XIX w. zamek zeszpecony niefortunn¹ przebudow¹ Ludwika Corrio. Od 1922 siedziba prezydenta Rzplitej. W latach 1915-28 przywrócenie dawnego wygl¹du elewacjom (K. Skórewicz), w 1928-39 prace konserwatorskie (A. Szyszko-Bohusz). Zamek spalony (1939) i zburzony (1944) przez Niemców. Odbudowa od 1971.
Zamek Ujazdowski - zbud. 1620 na polecenie Zygmunta III, odnowiony dla W³adys³awa IV (A. Jarzêbski); przebud., po. zniszczeniach w czasie wojen szwedzkich, przez Tylmana z Gameren dla St. H. Lubomirskiego; przebud. dla Stanis³awa Augusta w 1766-71; na koszary (z dodaniem 2 skrzyde³) w 1784; od 1809 szpital wojskowy; przebud. w 1852; spalony przez Niemców w 1939, rozebrany w 1954, odbudowa od 1973. Na planie kwadratu z czterema naro¿nymi wie¿ami, dwiema kondygnacjami, dziedziñcem wewn.
Niedowiarki, czcze umys³y, Plot¹ nam rozprawy, ¯e na tamtym brzegu Wis³y Nie ma ju¿ Warszawy (...) Ale by³em sam, widzia³em, Choæ têskniejsza, ³zawa, Choæ nie taka, jak¹ zna³em, Ale jest Warszawa! A. Bartels. Warszawa, 1-4, 13-16.
Warszawianka - zob. Oto dziœ dzieñ krwi i chwa³y; Œmia³o podnieœmy sztandar nasz w górê. Dramat (Kraków 1898) Stanis³awa Wyspiañskiego, "pieœñ z roku 1831" na temat bitwy pod Grochowem. Preludium symfoniczne Ludomira Ró¿yckiego.
"Warszawskie ekstraordynaryjne tygodniovve wiadomoœci" - pierwsza polska gazeta og³oszeniowa, wychodz¹ca w 1762-63 i 1778-79 nak³adem drukarza Micha³a Grölla (zob.)
Wartburg - zamek na p³n. stokach Lasu Turyñskiego w pobli¿u miasta Eisenach (p³d. czêœæ NRD), zbud. na stromym wzgórzu skalnym w XI-XVI w.: póŸnoromañski pa³ac z 1180-1300 z freskami Moritza von Schwind z 1856; reszta zamku przebudowana i czêœciowo zniekszta³cona w czasie rekonstrukcji z 1838-90. Od XII w. siedziba landgrafów turyñskich, oœrodek kultury rycerskiej. Landgraf Hermann, zm. 1217, przyjmowa³ tu na swym dworze wêdrownych œpiewaków i jak g³osi legenda, zorganizowa³ w 1207 Sängerkrieg (nm. 'turniej œpiewaczy') miêdzy Waltherem von der Vogelweide (zob.) i Wolframem von Eschenbach (zob.), Heinrichem von Oflerdingen (zob. Henryk), Klinschorem (zob. Klingsor) i innymi s³ynnymi minnesingerami. W 1255 zamek przejêli Wettinowie. W 1521-22 Marcin Luter t³umaczy³ tu Nowy Testament na jêz. nm. W czêœci gmachu - muzeum.
Wartburski turniej poetycki - nm. Wartburgkrieg, zbiór pieœni (Lieder) œpiewanych przez minnesingerów nm. w czasie turnieju poetyckiego, który wg legendy mia³ siê odbyæ w 1207 na zamku wartburskim w obecnoœci landgrafa Hermanna turyñskiego. Zbiór sk³ada siê z 2 czêœci pochodz¹cych z ró¿nych okresów i u³o¿onych przez ró¿nych autorów (ok. 1260): 1. Pochwa³y ksi¹¿¹t - Heinrich von Oflerdingen wyzywa obecnych poetów na konkurs na najwznioœlejsz¹ pochwa³ê dla swego ksiêcia; wygrywa Wolfram von Eschenbach, porównuj¹c w swej pochwale margrabiego Turyngii do œwiat³a dnia. 2. Rozwi¹zywanie zagadek. Zbiór ten by³ dla Richarda Wagnera jednym ze Ÿróde³ turnieju œpiewaczego w operze Tannhäusnr (zob.).
Wartog³ów - przest. lekkoduch, postrzeleniec, pustak, wichrowata g³owa, œwiszczypa³a, wietrznik, narwaniec, bzik.
Waruna - we wczesnej mitologii indyjskiej Rigwedy, (a mo¿e jeszcze wczeœniej, w epoce wspólnoty indoirañskiej) pan wszechœwiata, stró¿ jego ³adu, praw i moralnoœci, sêdzia grzesznych; wraz z Indr¹ najwiêkszy bóg okresu wedyjskiego, reprezentuj¹cy nocne niebo. W hinduizmie odpowiednik greckiego Posejdona (choæ o mniejszym znaczeniu), bóg wód i Zachodu.
Warus - zob. Las (Teutoburski); Oktawian August (Oddaj legiony!).
Wasal - w œrdw. systemie lennym lennik, feuda³, który za otrzymane beneficjum a. lenno zobowi¹zany by³ do powinnoœci wzglêdem seniora; ze œrdw. ³ac. vassallus.
Pañstwo wasalne - zale¿ne od innego, potê¿niejszego pañstwa, poddane mu, ho³downicze.
Wasan - waspan, aspan, wacan, warianty wyrazu waæpan (zob.), skrótu wyra¿enia waszmoœæ pan.
Wasantasena - zob. Czarudatta i Wasantasena.
Was¹g - w Polsce do pocz. XX w. kosz pleciony wyœcie³aj¹cy wnêtrze czteroko³owego wozu bezresorowego; wóz, bryka, wys³ane pó³koszkami, u¿ywane dawn. jako pojazd gospodarski, podró¿ny i baga¿owy; z nm. Fassung 'oprawa; ujêcie'.
Waszec - (poufalej: wasze) dawny tytu³ u¿ywany pomiêdzy szlacht¹, zw³. do kogoœ ni¿szego stanowiskiem, skrót od wasza mi³oœæ.
Waszecin(y) - przymiotnik od waszeæ.
Z waszecia (ubrany; wygl¹daj¹cy) - po miejsku, po szlachecku, nie po ch³opsku.
Waszmoœæ pan (pani a. panna) - dawmy tytu³ u¿ywany miêdzy szlacht¹, skrót od wasza mi³oœæ, skracany dalej na ró¿ne sposoby, np.: wasze(æ), waœæ, waæpan, waspan, aspan, asan, acan, wacan (wasani, waæpani, waœæka, acani, aœæka; wasanna, wacanna, waæpanna, acanna); asan dobrodziej (skr. asandziej, asiñdziej), asani dobrodziejka (asandŸka, asiñdŸka) itd.
Waszyngton Jerzy - George Washington, 1732-99, jako pu³kownik i dowódca si³ Wirginii bra³ udzia³ w wojnie z Francuzami. W 1758 osiad³ w swojej posiad³oœci w Mount Vernon. Kongres Kontynentalny w Filadelfii powierzy³ mu w 1775 naczelne dowództwo wojsk kolonii amer. w wojnie z Wielk¹ Brytani¹. Po przejœciu do ofensywy zmusi³ do poddania siê armiê genera³a Charlesa Cornwallisa pod Yorktown w 1781. W 2 lata póŸniej w traktacie paryskim Wielka Brytania uzna³a niepodleg³oœæ Stanów Zjedn. W 1789 Waszyngton wybrany zosta³ jednomyœlnie pierwszym prezydentem USA; ponownie wybrany w 2. kadencji w 1792. Odmówi³ kandydowania po raz trzeci. We wrzeœniu 1796 wyg³osi³ s³ynne Po¿egnanie, Favewell Address, nazwane pomnikiem krasomówstwa amerykañskiego, zawieraj¹ce pamiêtny ustêp ostrzegaj¹cy USA przed "wpl¹tywaniem siê w alianse" z obcymi mocarstwami i wzywaj¹ce stany do zgodnego wspó³¿ycia. Zas³yn¹³, równie¿ w Europie, ze wznios³oœci charakteru, z opanowania, spokoju, sprawiedliwoœci i m¹droœci; sta³ siê symbolem walki o wolnoœæ i niepodleg³oœæ. Istnieje wiele portretów i pos¹gów Waszyngtona, m.in. popularne, idealizowane portrety pêdzla Gilberta Stuarta, pos¹g i popiersie (z maski poœmiertnej) Jeana Antoine'a Houdona, obrazy Charlesa Willsona Peale'a, Johna Trumbulla, Johna Singletona Copleya. Imieniem jego nazwano stolicê USA, jeden ze stanów, 7 wy¿szych uczelni oraz setki hrabstw, miast i wsi w Stanach Zjedn. Posiad³oœci Waszyngtona, Wakefield i Mount Vernon, sta³y siê sanktuariami narodowymi; zob. Obelisk (Washington Monument).
Pierwszy w wojnie, pierwszy w pokoju, pierwszy w sercach rodaków - s³ynne s³owa o Waszyngtonie, wypowiedziane przez Henry'ego Lee, bohatera wojny o niepodleg³oœæ, w przemówieniu ku czci Waszyngtona 26 XII 1799 w Kongresie, w 12 dni po œmierci prezydenta.
Waszyngton i wiœnia - Popularna anegdota o Waszyngtonie, prawdop. apokryficzna: szeœcioletni Jerzyk dosta³ w upominku siekierkê, któr¹ siê zabawia³, r¹bi¹c ni¹, co popad³o. Pewnego dnia spróbowa³ jej ostrza na pniu piêknej, m³odej wiœni angielskiej. Nazajutrz jego ojciec, widz¹c szkodê wyrz¹dzon¹ swemu ulubionemu drzewu, zapyta³ Jerzego, czy wie, kto je zr¹ba³. Ten przestraszy³ siê, ale po chwili rzek³: "Nie umiem sk³amaæ, ojcze. To ja zrobi³em moj¹ siekierk¹!" "Niech ciê uœciskam, mój drogi ch³opcze - odpar³ ojciec - bo wynagrodzi³eœ mi stratê drzewka tysi¹ckrotnie."
Waszyngton - Washington, stan w p³n.-zach. USA, nad Pacyfikiem, granicz¹cy z Kanad¹, ze stolic¹ w Olympia.
Waszyngton, D. C. - Washington, District of Columbia, stolica USA nad rzek¹ Potomac i jej dop³ywami Anacostia i Rock Creek, siedziba prezydenta Stanów i Kongresu; zob. Bia³y (Dom); Kapitol; Lincoln (Mauzoleum); National Gallery (of Art); Pennsylvania Avenuc; Rotunda (Jeffersona).
Biblioteka Kongresu - s³ynna, jedna z najbogatszych w œwiecie.
Obelisk Waszyngtona - zob. Obelisk (Washington Monument).
Waœæ - dawn. poufa³y tytu³ u¿ywany pomiêdzy szlacht¹, skr. od wasza mi³oœæ.
"Od waœci posz³o do waszeci, od waszeci do waszmoœci, od waszmoœci do waszmoœci Pana; dalej nasta³ waszmoœæ moœciwy Pan, dalej mój wielce moœciwy Pan, dalej, Wielmo¿ny, Jaœnie Wielmo¿ny, Oœwiecony. Nie wiem, co dalej wymyœlimy, ale i tego, co mamy, nadto." I. Krasicki, Pan Podstoli, 1, 3, 3.
"Koñcz... waœæ!... wstydu oszczêdŸ!" H. Sienkiewicz, Potop, 1, 7: Kmicic do Wo³odyjowskiego.
...
Semi111