Praca dyplomowa w ramach zaliczenia Studium Podyplomowego „Nauczyciel Przyrody”: zorganizowanego przez Instytut Nauk o Środowisku i Studium Pedagogicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1999/2000
Kształtowanie postaw uczniów
przez doświadczenia w oparciu o treści ekologiczne na lekcjach przyrody
Wstęp
Rozdział I: O właściwe rozumienie i stosowanie terminów 1
Rozdział II: Propozycje standardów wymagań i osiągnięć
w kształceniu przyrodniczym z uwzględnieniem
edukacji ekologicznej osiągnięć 5
Rozdział III: Treści wychowania ekologicznego w programie nauczania
przyrody klas IV-VI szkoły podstawowej 17
Rozdział IV: Strategie i metody aktywnego kształcenia w edukacji
środowiskowej 22
Rozdział V: Kształtowanie postaw społecznych uczniów poprzez
realizowanie treści ekologii i ochrony środowiska
na lekcjach przyrody 29
Rozdział VI: Doświadczenia i eksperymenty 33
VI.1: Gleba jako środowisko ekologiczne 33
VI.2: Woda w przyrodzie 40
VI.3: Powietrze jest niezbędne do życia 48
Podsumowanie 58
Bibliografia
Od świadomości młodzieży będzie zależeć w przyszłości jakość rozwiązywania lokalnych, regionalnych i globalnych problemów środowiskowych. Ważny wpływ w tym zakresie powinna odegrać szkoła, a zwłaszcza nauczyciele przyrody. Są oni bowiem w szkole najbardziej świadomi różnych zagrożeń dla środowiska człowieka.
Troska o wspólne dobro jakim jest przyroda jest tym większa im większe grożą jej niebezpieczeństwa. Warto w tym miejscu wymienić kilka przykładów globalnych i lokalnych zagrożeń biosfery, będących konsekwencjami niewłaściwych działań człowieka, jak np.: ekstynkcja populacji wielu gatunków roślin i zwierząt, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, kwaśne deszcze, zwiększenie liczby chorób cywilizacyjnych. To skrócona, ale rzeczywista lista dość przerażającej rzeczywistości u progu XXI wieku.
Obserwuje się także wyczerpywanie zasobów energetycznych, zmniejszenie zasobów wodnych, zanieczyszczenia ściekami komunalnymi, wzrost liczby ludności, regionalne niedobory żywności, często zdarzają się różnego rodzaju katastrofy i awarie powodujące różnego rodzaju klęski ekologiczne jak np.: awarie elektrowni atomowych i związane z tym promieniowanie radioaktywne, wycieki olejów, smarów, nafty spowodowane awariami tankowców, platform wiertniczych i zbiorników. Katastrofy te powodują nieobliczalne straty w ekosystemach lądowych i wodnych.
Chodzi o przecież nie tylko o teraźniejszość, ale także o przyszłość ludzkości na naszej planecie. Problemy środowiska mogą doczekać się rozwiązania jedynie w świecie pokoju i międzynarodowej współpracy. Środowisko nie musi ulegać destrukcji. Możemy zapanować nad tymi procesami i pilnować naszych wspólnych wartości. Niech słowa Olafa Palme`go wygłoszone w 1972 roku na pierwszej Międzynarodowej Konferencji Ochrony Środowiska w Sztokholmie (“Wszystkie cierpienia przyrody sprawiają, że człowiek jako ich sprawca czuje się coraz bardziej przygnębiony i przytłoczony rezultatem swojej niszczycielskiej działalności. Musimy nauczyć się dbać o środowisko, w którym mamy żyć. Chodzi tylko o to, czy nauczymy się tego na czas”) będą nie tylko przestrogą dla ludzkości, ale także priorytetem dla szkoły, jak ważna jest świadomość o własnym środowisku, i jak ważne jest kształtowanie właściwych postaw i wzorów.
Wydaje się, że odpowiednia prewencja zwłaszcza poprzez kształtowanie pewnych postaw i wartości, a także przedstawianie sposobów ograniczania zanieczyszczeń środowiska w naszym codziennym postępowaniu, może ułatwić przyrodzie funkcjonowanie z korzyścią dla nas ludzi. Szkoła poprzez odpowiednią edukację powinna od najwcześniejszych lat kształtować prośrodowiskową postawę i uwrażliwiać na potrzebę troski o wspólną wartość - dziedzictwo przyrodnicze, na jego nieocenione dobro i piękno.
Przekazywanie przez szkołę wiedzy ekologicznej oraz własne przeżycie i praca ucznia w środowisku wywołują w nim zmiany nastawienia emocjonalnego, pobudzają motywację do działania na rzecz środowiska przyrodniczego oraz mają trwały wpływ na pozytywne zachowanie uczniów.
Kształtowanie postaw to realizowanie w osobowości ucznia jakiś celowych zmian np. kształtowanie odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego i zmiany dokonywane w środowisku oraz jego ochronę, kształtowanie postawy zgodnej z wymogami ekoetyki, gospodarnego i oszczędnego prowadzenia domu (np. racjonalne korzystanie z wody i energii, domowa segregacja śmieci, zdrowy, aktywny tryb życia) kształtowanie postawy szacunku dla wszystkich istot czyli postawy holistycznego podchodzenia do świata przyrody, w którym każda istota ma takie samo prawo do życia jak człowiek; kształtowanie szacunku dla własnego życia i zdrowia.
W taki właśnie sposób wyobrażam sobie edukację prośrodowiskową w szkole, kształtowanie świadomości ekologicznej uczniów na lekcjach przyrody w trakcie realizacji ścieżki ekologicznej, kółek zainteresowań.
W niniejszej pracy chciałam zaproponować przykłady doświadczeń, tak zdeterminowanych, aby poprzez nie lub w ich konsekwencji zostały ukształtowane postawy prośrodowiskowe.
Rozdział I
O właściwe rozumienie i stosowanie terminów.
Postęp naukowy i techniczny sprawia, że coraz więcej pojawia się nowych terminów, pojęć i zwrotów, które dzięki środkom przekazu i szeroko rozumianej edukacji społecznej bardzo szybko trafiają do wielu ludzi. Nie zawsze i nie wszystkie z tych terminów są należycie i prawidłowo rozumiane. Ma to bardzo poważne znaczenie, gdy są one błędnie stosowane i przekazywane dalej. Stosowanie niewłaściwych lub błędnie rozumianych terminów jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym, niepożądanym i złym. Dlatego apelować należy do nauczycieli przyrody, aby w nauczaniu i kształceniu dzieci stosowali i przekazywali właściwe znaczeniowo terminy.
W odniesieniu do przyrody do takich terminów należą: ekologia, przyroda, środowisko, ochrona przyrody i ochrona środowiska.
Ekologia jest jedną z dziedzin biologii i jako nauka bada wzajemne relacje między organizmami a środowiskiem życia tych organizmów. Przyrodę tworzą elementy nieożywione, czyli abiotyczne (np. woda, skały, powietrze, planety, gwiazdy) oraz ożywione, czyli biotyczne (organizmy żywe). Tym samym zakres badań biologii obejmuje także stosunki i wzajemne zależności między organizmami, gdyż każdy organizm jest jednocześnie elementem środowiska dla drugiego organizmu.
Wzajemne relacje między organizmami a środowiskiem, a więc także między organizmami, w badaniach ekologicznych ujmowane ii analizowane są zarówno ilościowo jak i jakościowo. Pozwala to uzyskać odpowiedzi na pytania w rodzaju: ile i jakie gatunki żyją w danym środowisku, jakie czynniki sprzyjają a jakie ograniczają występowanie gatunków, w jakim zakresie organizmy przystosowują się do zmieniających się lub zmiennych czynników, co decyduje o ich rozmieszczeniu i rozprzestrzenianiu się, jak liczne są populacje gatunków, jakie są ich wymagania pokarmowe, jakie gatunki tworzą zgrupowania, zespoły i biocenozy, jakie ilości energii produkuje lub pochłania dany organizm lub grupa organizmów i ile tej energii przekazuje dalej innym organizmom, jak organizmy reagują na zmieniające się warunki środowiska, jak same oddziaływają na środowisko, jaka jest zasobność terenu występowania organizmów, jaka jest struktura i dynamika populacji i wzajemne oddziaływanie populacji różnych gatunków, jak na populacje wpływa eksploatacja prowadzona przez inny drapieżny gatunek lub przez człowieka, w jaki sposób dochodzi do licznych pojawiania się szkodników i jakie są najkorzystniejsze metody walki z nimi, i jaka jest struktura i organizacja oraz różnorodność biocenozy, jakie są drogi krążenia materii i przepływu energii w poszczególnych poziomach troficznych biocenoz i w ekosystemach, jaka jest produkcja pierwotna i wtórna biocenoz, zależności w ich funkcjonowaniu oraz związki między biocenozami wyrażające się określeniem cykli biogeochemicznych.
Ekologia jako dziedzina nauki nie zajmuje się bezpośrednio problemami ochrony przyrody i ochrony środowiska. Tymczasem liczne i bardzo potrzebne działania na rzecz ochrony przyrody lub ochrony środowiska są coraz powszechniej nazywane działaniami ekologicznymi. Zresztą już same pojęcia „ochrony przyrody” i „ochrona środowiska” także budzą wiele kontrowersji. Często są one traktowane jako synonimy oznaczające dokładnie to samo. Nierzadko jednak uważa się je za odrębne dziedziny badawcze lub jako rodzaj działalności społecznej. Warto więc zastanowić się nad znaczeniem słów: przyroda i środowisko.
Przyroda to całokształt rzeczy, zjawisk i czynników występujących we wszechświecie i tworzących ten wszechświat. W sensie przestrzennym pojecie przyrody odpowiada wielkości wszechświata. Dość często jednak z pojęcia przyrody wyłącza się sztuczne wytwory człowieka, ograniczając to pojęcie wyłącznie do tworów i zjawisk naturalnych. Czy w takim ujęciu można jednak mówić o istotnych różnicach między termitierą budowana przez termity a budynkiem zbudowanym przez ludzi? Wytwory określane jako sztuczne zawsze powstają z tworów naturalnych i innych możliwości nie ma. W obu przypadkach – u termitów i u ludzi – mamy, więc do czynienia z przekształcaniem tworów przyrody przez żywe organizmy. Budowa termitiery przez termity jest biologiczną cechą tego gatunku. Podobnie wykorzystanie jaskini, budowa domu, poznawanie otaczającego świata i eksploatacja zasobów przyrody to biologiczne cechy człowieka. Nowe twory określane jako sztuczne pozostają w przyrodzie i są elementami przyrody. Wpływają przy tym na struktury i funkcjonowanie przyrody, a w wielu przypadkach trudno je oddzielić od czynników naturalnych.
Środowisko, przestrzennie biorąc obejmuje te same rzeczy, zjawiska i czynniki, co pojęcie przyrody. Dlatego też dość często, choć błędnie, traktuje się przyrodę i środowisko jako synonimy, czyli pojęcia równoznaczne. Między tymi terminami występuje tym czasem bardzo istotna różnica. Przyroda istnieje niezależnie od nas, niezależnie od każdego innego organizmu żywego oraz niezależnie od dowolnego tworu nieożywionego. „Środowisko” może być używane i może funkcjonować we właściwym jego rozumieniu wyłącznie w odniesieniu do konkretnego organizmu żywego. Środowisko jest zawsze środowiskiem jakiegoś organizmu i w żadnym razie nie może być odnoszone do nieożywionych elementów przyrody. Dlatego mówimy o środowisku pokrzywy, cisa, trzmiela, pstrąga czy jeża, a nie mówimy o środowisku skały, wody czy wiatru. Środowiskiem każdego organizmu są wszystkie rzeczy, zjawiska i czynniki występujące we wszechświecie i znajdujące się na zewnątrz tego organizmu. Oznacza to, że środowiskiem każdego organizmu jest przyroda i to zarówno przyroda naturalna, jak i przekształcona przez człowieka i inne organizmy.
Ze względów praktycznych termin środowisko danego organizmu zawęża się często do elementów przyrody, które oddziałują korzystnie lub niekorzystnie na organizm, a pomija się elementy obojętne.
Trudniejsze do zdefiniowania są terminy ochrony przyrody i ochrona środowiska.
Ochrona przyrody ma, co najmniej dwa znaczenia. Jest nauką, która zajmuje się podstawami ochrony tworów i jej zasobów, zapewnieniem trwałości ich użytkowania, rozważa przyczyny i następstwa przemian przyrody w wyniku działalności ludzkiej oraz poszukuje sposobów zapobiegania lub łagodzenia skutków niekorzystnych zmian. Tak rozumiana ochrona przyrody jest w różnych krajach różnie nazywana. W Polsce dość często stosuje się nazwę sozologia. W drugim znaczeniu przez ochronę przyrody rozumie się wszelkie działania społeczne zmierzające do zachowania, restytuowania i zapewnienia trwałości użytkowania tworów i zasobów przyrody.
Ochrona przyrody, historycznie rzecz biorąc, zarówno w sensie naukowym jak i społecznym dotyczyła niemal wyłącznie przyrody naturalnej. Miała przy tym charakter zachowawczy, co wyrażało się uznawaniem tworów przyrody za pomniki przyrody, rezerwaty przyrody i parki narodowe. Obecnie utrzymując nadal kierunek zachowawczy główny nacisk kładzie się na rewaloryzację i restytucje zniszczonych obiektów przyrodniczych, a więc na przywracanie ich wartości i stanu pierwotnego. Trzeba podkreślić, że ochrona przyrody opiera się przede wszystkim na naukach biologicznych, zwłaszcza na ekologii i hydrobiologii a także na chemii, geografii, geologii. W zakresie ochrony krajobrazu uwzględnia się także ochronę tworów ludzkich.
Ochrona środowiska rozumiana jest albo jako nauka, albo jako ruch społeczny. Dotyczy środowiska konkretnego organizmu, populacji lub gatunku. Najczęściej jednak chodzi tu o ochronę środowiska człowieka. Jest ono przy tym traktowane bardzo szeroko i obejmuje zarówno obiekty naturalne, jak i twory ludzkie. W tych ostatnich rozważa się najczęściej środowisko rodzinne, domowe, osiedlowe, miejsca pracy, miejsca wypoczynku i rekreacji itp. Oznacza to, że ochrona środowiska człowieka obejmuje znacznie szerszy zakres zagadnień i przynajmniej częściowo pokrywa się z zakresem dziedziny noszącej tradycyjnie nazwę higieny człowieka. Należy jednak zwrócić uwagę, że przy tak znacznym rozszerzeniu problematyki środowiska, mamy jednocześnie do czynienia z zawężeniem jej zainteresowań do jednego gatunku, którym najczęściej jest człowiek.
Jest rzeczą oczywistą, że w wielu dziedzinach nie łatwo jest wyznaczyć wyraźną granicę między ochroną przyrody i środowiska. Niektóre zagadnienia są w pewnym stopniu wspólne, pokrywają się i nie mogą być rozdzielone. I tak, naczelnym celem obu omawianych kierunków jest równoczesny, harmonijny, zrównoważony rozwój zarówno naturalnych obiektów przyrodniczych i wytworów cywilizacji ludzkiej oraz zapewnienie trwałego użytkowania zasobów przyrody.
Od pewnego czasu działania na rzecz ochrony przyrody i ochrony środowiska określa się w życiu potocznym mianem działalności ekologicznej.
Nauczanie treści ekologicznych przyczynia się do kształtowania badawczej postawy uczniów. Służy zbliżeniu młodzieży do przyrody, prowadzi do zrozumienia gospodarki przyrody i miejsca człowieka w przyrodzie, przekonuje o konieczności oparcia gospodarki człowieka na dobrej znajomości ekologii, aby w ten sposób ograniczyć dewastację przyrody i w sposób racjonalny ją kształtować.
Badania ekologiczne tworzą naukowe podstawy sozologii (nauki o ochronie przyrody i o ochronie przyrodniczego środowiska człowieka). Dlatego też treści ekologiczne są ściśle powiązane z problemami ochrony przyrody.
Rozdział II
Propozycje standardów wymagań i osiągnięć w kształceniu przyrodniczym z uwzględnieniem edukacji ekologicznej osiągnięć (Dz.U. 15.02.1999)
I.
KOMPETENCJA: Planowanie i prowadzenie obserwacji i doświadczeń, wykonywanie prostych pomi...
stary_hipis