Bogini miłości, płodności i budzącej się wiosny. Tożsama z Jutrzenką (Wenus) czyli weselną Gwiazdą Lelową/Panną. Opiekunka dzieci, rodziny i przodków, których kołysze do snu. Lela podobnie jak Jassa i Łado jest bóstwem przysparzającym dostatku. Tworzy wraz z nimi, pod względem posiadanych mocy, harmonijną trójcę. W kontekście porównawczym za bardzo prawdopodobne uznać można to, iż bogini Lela w zależności o miejsca kultu czczona była jako siostra Dziewanny, jej inne oblicze, lub jasne oblicze Marzanny. Na wspomniane związki z Dziewanną wskazuje między innymi świętokrzyska legenda o Dianie (jak Dziewanna: bogini lasów) z Łysej Góry, gdzie źródła historyczne umiejscawiają bóstwo o imieniu "Leli", łączenie Dziewanny i Łady w Czechach, czy kojarzenie czeskiej Marzanny z troistą Hekate. Atrybut Leli to wianek z białych lilii - jak również sam kwiat, którego nazwa (lilija, lelija) odpowiada postaci pięknej kobiety. Jako Łada - Lela wraz z bogiem Łado (Dadźbóg, Swarożyc) jest opiekunką małżeństwa i zakochanych (jedno z jej bałkańskich imion Dażba może nawiązywać do Dadźboga). Na wiosnę ku ich czci odbywa się procesja i taniec z mieczami, często wykonywany wyłącznie przez dziewczęta. Obrzęd ten zapewnia przyjmującym go gospodarzom obfitość przyszłych plonów. Lela to matka boskich bliźniąt o imionach Lel i Polel. Święte drzewa Leli to lipa (w wierzeniach ważny symbol bogini) i brzoza, drzewo poświęcone zakochanym. Jedna z jej świątyń mieściła się na Łysej Górze. Innym ważnym miejscem kultowym były najprawdopodobniej okolice Urzędowa (w inkulturacji św. Otolija). Na Mazowszu do dziś wykonuje się wycinanki ludowe Leluje i Lalki z wyobrażeniem adoracji bogini życia lub drzewa życia, identyczne dla wielu ludów Starego Świata. W tym rozumieniu, symbolem tej bogini jest także krzyż w formie odpowiadającej postaci kobiety lub Drzewa Życia (por. św. Wilgefortis i krzyże poleskie). Źródła historyczne:
- Koźmińczyk 1405-1412 (taniec dziewcząt z mieczami jak chorwacka Ljelja).- Statua provincialia 1420 (yLeli).- Sermones Cunradi 1423 (yLely).- Roczniki Długosza 1455 (Dziedzilela, bogini małżeństwa i rodziny).- Kronika Miechowity 1521 (Dziedzilela jako Łada(?) lub córka Łady (wg B. Rybakowa).- Powieść rzeczy istej 1550 (bóstwo Leli z trójcy łysogórskiej).Powiązania:
-
- Polskie wycinanki ludowe "Leluja/Lalka" z typowym wyobrażeniem adoracji bogini.- Staropolski historyk i poeta Maciej Stryjkowski odnotował ludowy przyśpiew: "Lelu, Lelu, Łado moja, Lelu, Łado!".- Setki innych pieśni weselnych z przyśpiewem "Lelu/Lelij" i/lub "Łado" (L.Kolankiewicz).- Leliwa/Leliwita to polski herb szlachecki (gwiazda i księżyc jak u bogiń Hekate i Tanit) przez badaczy wiązany z boginią Ładą.- Flagi weselne z Leliwą nad Sanem (Chodakowski).- Ponadlokalny kult św. Otyliji w Urzędowie z wyjątkowym/wiosennym terminem na Zielone Świątki, patronowanie małżeństwu, związki z brzozą i lipą.- Wiosenne zabawy Dziedziły (W.Pracki).- Trójca Święta z Łysej Góry to odwołanie to poprzedniej pogańskiej trójcy z bóstwem Leli. Duch Święty występuje zazwyczaj pod postacią żeńskiej gołębicy: wcześniej symbolu wielu bogiń, w tym kojarzonej z Lelą Jutrzenki - Wenus.- Serbski taniec z mieczami "Ljeljo, Łado!" (L.Kolankiewicz).- Wiosenny taniec chorwacki z mieczami na cześć Królowej Ljelji, dający powodzenie rodzinom (żywy, wpisany na listę UNESCO).- Wenus/Jutrzenka w tradycji ludowej to gwiazda Lelowa lub Leliwa (Chodakowski).- Krzyże (również ubierane w kobiece szaty) jako symbol/adoracja drzewa świata lub bogini (herby, leluje, krzyż poleski, św. Wilgefortis itd). - Prasłowiańskie "lelěti", "lelějati" oraz staropolskie "lelejać się" oznaczają kołysać się (L.Kolankiewicz).- Staroindyjskie "lālāyati" to pieścić, piastować (L.Kolankiewicz).- Lajja Gauri to hinduistyczna bogini obfitości i płodności.- Dziedzilela oznacza "tą która kołysze/hołubi przodków" (L.Kolankiewicz).- "Dziedzi" lub "dědi" utworzone jest od "dziadów" czyli przodków (L.Kolankiewicz).- Dziady->Dziatki (Dziedzilela), możliwy i znany ludowy wątek reinkarnacji w rodzie.- "Pójść do leli/lali" znaczy umrzeć (W.Szafrański, żywe do dziś).- Żywy i popularny zwrot "o jeju!" mógł znaczyć "o Lelu!", dawniej "j" zamienne z "l", np "leleń".- A.Gieysztor wskazuje na poprawność powiązania Dziedzileli z bałkańską Didulą/Dodolą. Co ważne, istnieje jeszcze bardziej zbliżony wariant tego imienia: Didilya.- Zapomniane dziś Dziady/Zaduszki wiosenne współgrają z zakresem kompetencji DziedziLeli.Interesująco brzmi także polska (średniowieczna) pieśń miłosna żaka do panny:
„Pozdrawiam cię, panno godna, Wdzięczna, jasna i dorodna, W tobie moja chluba! Twe oblicze jak lilija, Jeśli mi twa łaska sprzyja, Dolaż moja luba...[...] Twe lica różowe, Czoło lilijowe [...] Bądźże pocieszycielką, Ma nauczycielko, Gwiazdo wspaniała...”
ludvikos.liberal