TEMAT: Charakterystyka człowieka we wczesnym dzieciństwie.
Psychologia ludzkiego rozwoju:
Życie poszczególnych ludzi wykazuje niewątpliwie wiele wspólnych cech. Ale jeszcze większe wrażenie wykazuje jego różnorodność. Psychologia rozwojowa nie może się ograniczać do opisania normalnego biegu życia, bo taki w ogóle nie istnieje. Musi odkryć, kiedy, jak i wskutek czego człowiek może się zmieniać na wszystkich etapach swojego rozwoju. Jakie warunki i zdarzenia muszą zaistnieć, by kobiety i mężczyźni spośród wielu dróg życia wybrali właśnie tę jedną, własną.
Charakterystyka psychologii rozwojowej:
Psychologowie zajmujący się rozwojem interesują się zmianami zachodzącymi pomiędzy poczęciem a śmiercią. Paul Baltes przypisuje psychologii rozwoju trzy różne zadania: opis, wyjaśnienie i optymalizację.
Jeden z najbardziej znanych opisów należy do Mary Shirley. Na podstawie własnych spostrzeżeń Shirley odnotowała zmiany zachodzące w motoryce przez pierwsze 15 miesięcy życia u 25 dzieci.
Shirley pisze, że niemowlęta w wieku 7 miesięcy były w stanie samodzielnie siedzieć. Dzieci w wieku 9 miesięcy potrafiły stać, o ile trzymały się mebli. Gdy miały 11 miesięcy, poruszały się na dwóch nogach do przodu, jeśli ktoś trzymał je za rękę. Chodziły dopiero w wieku 15 miesięcy.
Zmiany nie zachodzą jednak tak równomiernie. Dzisiejsze dzieci rozwijają się szybciej, wymienione przez Shirley przystanki osiągają one 2 do 4 miesięcy szybciej niż ich rówieśnicy w latach 30.
Psychologowie rozwojowi mają nadzieje, że ich odkrycia pozwolą na optymalizacje rozwoju pojedynczego człowieka.
W czasie II wojny światowej Rene Spitz zaobserwował, że nie wystarczy odpowiednio odżywiać niemowlęcia i otoczyć go stosowną opieką lekarską. Spitz obserwował dzieci , które swój pierwszy rok życia musiały spędzić w szpitalu. Nikt się do nich nie zwracał, nie miały sposobności do zabaw i nie były otoczone miłością. Były to dzieci apatyczne, wiele z nich kiwało się osobliwie, były opóźnione w rozwoju psychicznym i fizycznym ( tzw. Pojęcie choroby szpitalnej).Jedna trzecia badanych przez Spitza pacjentów zmarła przed ukończeniem 1 roku życia. Dalsze badania wykazały, że los tych dzieci mógłby się znacznie poprawić , gdyby znalazły się one pod opieką dorosłych, którzy poświęciliby im wiele czasu, bawili się z nimi i odpowiednio reagowali na ich potrzeby. Spitz przyczynił się więc do poprawy warunków w szpitalach i domach dziecka.
Metody badania zmian:
Psychologowie rozwojowi opracowali 2 metody badania zmian: metodę przekroju podłużnego oraz metodę przekroju poprzecznego.
Uchwycenie zmian metodą przekroju podłużnego:
Jeśli chcemy się dowiedzieć jak zmieniają się ludzie, musimy przeprowadzić badanie metodą przekroju podłużnego, podczas którego te same osoby będą obserwowane przez dłuższy okres, w regularnych odstępach czasu. Grupa ta jest określana mianem kohorty. Kohorta obejmuje wszystkie osoby, które urodziły się w ściśle ograniczonym okresie, przeważnie w tym samym roku. Na podstawie wielokrotnych badań członków tej grupy uzyskuje się informacje o tym, jak wraz z wiekiem zmieniają się cechy osobowości danej osoby.
Uchwycenie zmian metodą przekroju poprzecznego:
Aby uniknąć ogromnych nakładów (czas i koszty)związanych z metodą przekroju podłużnego, większość psychologów stosuje w swoich badaniach metodę przekroju poprzecznego. Osoby w różnym wieku badane są w tym samym czasie. Wyznaczamy np. 18 grup, z których każda reprezentuje określoną grupę wiekową. Tym sposobem nie trzeba czekać aż jedna grupa osiągnie dany wiek.
Połączenie metody przekroju poprzecznego i podłużnego:
Aby uniknąć niektórych błędów obydwu metod istnieje połączenie ich w jedną metodę.
Objaśnienia zmian zachodzących w życiu człowieka:
Pewne zmiany, zwłaszcza we wczesnych latach życia, ale także w późniejszych, kontrolowane są- niemal bezpośrednio- genetycznie, są dość ściśle związane z wiekiem. Inne zmiany zależne są bardziej od zewnętrznych warunków życia.
Zagadnienia czynników dziedzicznych i środowiska:
Szukano bowiem odpowiedzi na zbyt jednostronnie postawione pytanie: co jest ważniejsze dla rozwoju: czynniki dziedziczne czy środowisko?. Dzisiejsza psychologia rozwojowa zakłada, że czynniki dziedziczne i środowisko współdziałają nierozłącznie. Na pytanie o to jak się to odbywa, na razie nie można udzielić wyczerpującej odpowiedzi.
Rozwój jako rezultat współdziałania czynników dziedzicznych i środowiska:
Jednym z najlepszych sposobów przedstawienia zagadnienia czynników dziedzicznych i środowiska jest powołanie się na bliźniaki jedno- i dwujajowe. Bliźniaki jednojajowe mają, poza kilkoma wyjątkami, identyczne wyposażenie genetyczne, ponieważ rozwinęły się z tej samej zygoty. Nie powinno zatem zaskakiwać, że bliźniaki jednojajowe, które wychowują się w tych samych rodzinach, są do siebie bardzo podobne; przyczyną tego stanu rzeczy jest wspólna substancja genetyczna oraz zbliżone warunki środowiska. Czy taka zgodność zostanie zachowana także wtedy, gdy zaraz po narodzinach bliźnięta zostaną rozdzielone i będą się wychowywać w różnych rodzinach zastępczych? Naukowe badania wykazują, że zgodność ilorazu inteligencji u tych bliźniaków jest mniejsza niż u bliźniaków wychowywanych wspólnie, pozostaje ona jednak większa niż w przypadku bliźniaków dwujajowych. Można jednak stwierdzić, że duża zgodność ich osiągnięć intelektualnych jest wynikiem posiadania wspólnych genów, a resztę cech stanowią czynniki środowiskowe.
Możliwości wpływania genów na warunki środowiska:
Już w pierwszym roku życia dzieci różnią się temperamentem, to znaczy rodzajem i siłom reakcji emocjonalnych. Aby rozpoznać temperament, psychologowie przyglądają się np. takim cechom zachowania jak: ogólna aktywność, rodzaj reagowania na zmiany w środowisku, nastawienie wobec osób z otoczenia itd. Najwidoczniej różnice w temperamencie są uwarunkowane genetycznie, nie występują bowiem nigdy pomiędzy jednojajowymi bliźniakami, spotykamy je raczej u bliźniaków dwujajowych i u zwykłego rodzeństwa.
Im dzieci starsze, tym bardziej pozwala się im na zbieranie doświadczeń wychodzących poza krąg własnej rodziny. W tych sytuacjach rozwoju dziecko aktywnie poszukuje środowisk, które pasują do jego genetycznego wyposażenia. Dana dzieciom swoboda pozwala młodemu człowiekowi na wybór niszy, to znaczy dziecko szuka nisz w otoczeniu, w którym może zbierać doświadczenia odpowiadające jego upodobaniom.
Czy korzystne warunki środowiska po narodzinach mogą usunąć wady wrodzone?
Niedostateczne odżywianie płodu ma fatalne skutki przede wszystkim dla rozwoju centralnego systemu nerwowego. Niedożywione dzieci w pierwszych latach życia odznaczają się tym, że prawie nie biorą udziału w życiu otoczenia. Jednakże nawet najlepsze warunki środowiska nie mogą niestety usunąć uszkodzeń centralnego systemu nerwowego.
Wybrane dziedziny badawcze psychologii rozwojowej:
Psychologowie rozwojowi badają, jak zmienia się człowiek przez całe swoje życie pod względem biologiczno- motorycznym, społeczno- emocjonalnym oraz poznawczym.
Zmiany w sferze fizyczno- motorycznej:
Motoryka obejmuje wszystkie rodzaje zachowania, które wymagają harmonijnego współdziałania określonych mięsni, na przykład przy chwytaniu, raczkowaniu, chodzeniu czy staniu. Lekarz i psycholog Arnold Gesell zmiany te przypisywał procesom dojrzewania. Środowisku wyznaczał niewielką rolę. Dzieci, które szybciej rozwijają się ruchowo, uważane są zatem za przedwcześnie dojrzałe, a te których motoryka zostaje w tyle w porównaniu z rówieśnikami, określane są jako niedojrzałe. Jeśli rozwój motoryczny miałby być wyłącznie wynikiem procesów dojrzewania, to dziecko musiałoby umieć raczkować czy stać także wtedy, gdyby przedtem nie miało okazji do ćwiczeń.
Przeprowadzono eksperyment. Zainteresowano się pewnymi szczepami Indian. Indianie ci mieli szczególny zwyczaj przywiązywania swoich dzieci do deski, czyli swoboda ruchów była znacznie ograniczona. Sznury uniemożliwiały dziecku obrócenie się , a także poruszanie rękami lub nogami. Porównano rozwój motoryczny tych dzieci z dziećmi, których swoboda ruchów nie była ograniczona. Zaobserwowano, że dzieci z obydwu grup zaczynały chodzić mniej więcej w tym samym czasie. Wydaje się więc, że ograniczenia swobody ruchów nie opóźniły rozwoju motorycznego.
Odkryto w Teheranie dom dziecka, w którym mieszkało około sześciuset dzieci. Warunki w jakich przyszło im żyć, były dla ich rozwoju bardzo niekorzystne. Jedna pielęgniarka miała pod swoją opieką ośmioro dzieci. Większość czasu spędzały leżąc na plecach w swoich łóżkach, z otoczenia nie odbierały żadnych bodźców. Nie były odwiedzane. Po dwóch latach dzieciom umożliwiono wreszcie swobodę ruchów i stwierdzono, że poruszały się do przodu dość szczególną techniką, zamiast chodzić na czworakach, jak normalnie to czynią małe dzieci, siedząc przesuwały się z jednego miejsca na drugie. Jeśli dzieci nie mają okazji do ćwiczeń, znacznie opóźnia się ich rozwój motoryczny.
Więzi społeczno- emocjonalne we wczesnym dzieciństwie:
Dla noworodka przypuszczalnie nie ma znaczenia, kto go pielęgnuje i karmi. Przez pierwsze miesiące w jednakowy sposób reaguje na każdego, kto poświęca mu czas. Dziecko, które znajduje się jeszcze w fazie przed wytworzeniem więzi, najprawdopodobniej nie zareaguje gniewem na człowieka, którego nigdy przedtem nie widziało i który weźmie je na ręce. Zmiana nastąpi mniej więcej po trzecim miesiącu, z początkiem fazy przygotowawczej do wytworzenia więzi. W tym czasie matka zyskuje pozycje wyjątkową. Po ukończeniu szóstego- siódmego miesiąca życia rozpoczyna się faza jednoznacznych więzi, charakteryzująca się wytworzeniem kontaktów społeczno- emocjonalnych z określonymi osobami. Partnerem jest najpierw osoba najczęściej zajmująca się dzieckiem, z reguły matka. Wkrótce powstają różnego rodzaju związki z kolejnymi osobami z otoczenia. Następne miesiące to czas wzmożonego zainteresowania innymi osobami z własnego otoczenia, a nawet obcymi. W trzecim roku życia chłopcy i dziewczynki z reguły nie próbują zmieniać postępowania rodziców, poprzez płacz, ponieważ coraz lepiej radzą sobie z mówieniem.
Różnice w jakości więzi społeczno- emocjonalnych:
Przeprowadzono eksperyment, podczas którego badano reakcje dzieci na szereg obcych sytuacji. Po wejściu do pomieszczenia z zabawkami większość małych uczestników eksperymentu bardzo szybko zainteresowała się zabawkami. Niepokój dziecka wzmagał się znacznie po odkryciu, że matka opuściła pomieszczenie i że zostało samo z obcą osobą. Prawie wszystkie dzieci przestawały się bawić zabawkami, niektóre zaczynały płakać. Powrót matek wywołał u nich przypływ ogromnej radości, te zachowania były wyrazem wytworzenia się pomiędzy matką a dzieckiem więzi pewnych. U niektórych dzieci zaobserwowano także takie zachowania, które wskazywały na wytworzenie się więzi niepewnych pomiędzy nimi a ich matkami. Nawet w obecności matek dzieci te nie zainteresowały się zabawkami, niektóre płakały podczas całego doświadczenia.
Wpływ więzi społeczno- emocjonalnych na późniejszy rozwój:
Rozwój dzieci o więziach pewnych przebiegać musiał zatem korzystniej niż rozwój dzieci o więziach zaburzonych. Wyniki badań przekroju podłużnego wykazały, że dzieci u których na początku stwierdzono więzi pewne, stosunkowo dobrze radziły sobie z rozwiązywaniem problemów. Zależność odkrytą przez badanie metodą przekroju podłużnego należałoby przypisać korzystnym warunkom środowiska. Dzieci o początkowo niepewnych więziach wcale nie są skazane na niepomyślny przebieg rozwoju. Niepewne więzi powstają w dużej mierze wtedy, gdy matki nie troszczą się wystarczająco o swoje dzieci, ponieważ mają z tym określone trudności.
Rozwój wybranych funkcji poznawczych:
Zaobserwowano, że dzieci uczestniczące w badaniach psychologicznych były gotowe opuścić „bezpieczny port” po to by rozejrzeć się po pomieszczeniu. Obecność matki dawała maluchom poczucie bezpieczeństwa, którego potrzebowały, by zbliżyć się do nieznanego i poznać nowe. To rozpoznanie, czyli aktywne badanie otoczenia, jest bez wątpienia decydującym warunkiem rozwoju poznawczego, nie tylko we wczesnym dzieciństwie, ale w ciągu całego życia. Poprzez badanie otoczenia dziecko gromadzi doświadczenia, które pozwalają mu przewidywać zdarzenia, wywoływać je i zmieniać.
Zmiany w funkcjonowaniu uwagi:
Najpóźniej w okresie nauki szkolnej dzieci muszą nauczyć się kierować uwagą- przez dłuższy czas- na jeden określony przedmiot. Gdy obserwujemy dzieci dwu- lub trzyletnie, bardzo szybko stwierdzamy, że ich zachowanie jest niestabilne, stosunkowo szybko przerywają rozpoczętą czynność , by zainteresować się inną. W tym wieku dzieci bardzo łatwo się rozpraszają. Nie mogą zainteresować się na stałe jakąś czynnością.
Pokazano dzieciom w wieku od trzech do sześciu lat po dwa obrazki, musiały je porównać. Które z przedstawionych na rysunku domów są jednakowe, a które różnią się od siebie? Jeśli dzieciom pokazano domy, które były identyczne, to z reguły udzielały one prawidłowej odpowiedzi. Jeśli obrazki różniły się od siebie, nawet drobiazgiem, to dzieci się myliły. Dziecko w wieku przedszkolnym ma zatem bardzo ograniczone możliwości zwracania uwagi na istotne detale.
Zmiany w sprawności zapamiętywania:
Zanim informacje zostaną przetworzone i przekazane do pamięci, muszą najpierw być „zauważone”. Dzieciom w różnym wieku przeczytano kolejno piętnaście prostych wyrazów i poproszono, by jak najwięcej z nich zapamiętały. Podczas przeprowadzonego testu sześciolatki odtworzyły przeciętnie cztery wyrazy, dziewięciolatki- pięć, a jedenastolatki- siedem. Przede wszystkim dzieci w wieku przedszkolnym nie korzystają prawie wcale ze strategii pamięciowych, których dzieci starsze używają już spontanicznie. Pojęcie strategia pamięciowa obejmuje wszelkie zabiegi, którym człowiek ułatwia sobie przyswajanie i zapamiętywanie.
Zmiany ściśle związane z wiekiem lub wiążące się z nim tylko w niewielkim stopniu: Zmiany ściśle związane z wiekiem:
U ludzi, którzy żyją w jednakowych warunkach, przede wszystkim we wczesnym dzieciństwie, lecz także w wieku późniejszym zachodzą liczne zmiany wiążące się stosunkowo ściśle z ich wiekiem. W większości przypadków da się przewidzieć, w którym okresie pierwszych dwóch lat życia dzieci zaczynają rozpoznawać osoby ze swojego najbliższego otoczenia, wypowiedzą pierwsze słowo, wykonają pierwsze samodzielne kroki. Rysunek 2.13 pokazuje, że możliwe jest również przedstawienie typowej budowy ciała w pierwszych 20 latach człowieka. Można jedynie przypuszczać, dlaczego zmiany zależne od wieku występują częściej na starość. Prawdopodobnie są one rezultatem programu genetycznego, który wyznacza granice wieku człowieka.
Wpływy nieprzewidywalne które oddziałują tylko na niektóre procesy życiowe:
Bardzo trudno przewidzieć wydarzenia, które mają niewielki związek z wiekiem i stają się udziałem niewielu osób. Wydarzenia te oznaczają istotną zmianę sytuacji życiowej. Kto na skutek ciężkiego wypadku doznał paraliżu, musi najpierw przejść fazę dostosowania się do nowych warunków, by potem móc funkcjonować. Psychologowie rozwojowi za pomocą badań próbują znaleźć odpowiedz na pytanie, jak ludzie reagują na takie nagłe, pozytywne lub negatywne wydarzenia. Człowiek prędzej upora się z wydarzeniami „ zgodnymi” niż z „niezgodnymi z terminem”. Te ostatnie następują nieoczekiwanie, nie ma zatem możliwości odpowiedniego przygotowania się na ich nadejście.
Bibliografia: Gerd Mietzel „ Wprowadzenie do psychologii” , Gdańsk: GWP (2003r)
ulkaadyjak