artykul_just_3_11.pdf

DZIELIMY SIĘ DOŚWIADCZENIAMI

ŚCIEśKAMI WYOBRAŹNI

Myślenie pytajne

jako eksplorowanie świata

Do napisania niniejszego tekstu skłonił mnie udział

mojej dziewięcioletniej córki w zajęciach

organizowanych w ramach Uniwersytetu Dziecięcego

przez Politechnikę Łódzką.

N Monika Just

na Uniwersytecie w Tybindze w 2002

roku oraz na Uniwersytecie w Wiedniu w 2003

roku. Obecnie w samej Europie działa oko

ło 200 tego typu uczelni dziecięcych. Uniwer

sytety dla najmłodszych funkcjonują m.in.

przy Harvardzie, Oxfordzie i Sorbonie, prawie

na kaŜdej wyŜszej uczelni w Niemczech i Au

strii i nieustannie powstają nowe. Projekt Uni

wersytetów Dziecięcych ( Die KinderUni )

otrzymał od Komisji Europejskiej nagrodę

Kartezjusza za komunikację naukową ( De

scartes Prize for Science Communication )

za wybitne zasługi w krzewieniu wiedzy. Obec

nie tworzy się europejska sieć uniwersytetów

dla dzieci – European Children’s University Ne

twork (EUCUNET). Ta forma dodatkowych

zajęć adresowanych do dzieci w wieku 7–12 lat

cieszy się ogromnym zainteresowaniem za

równo studentów, jak i ich rodziców. KaŜdego

roku lista chętnych do udziału w zajęciach

przekracza limit miejsc!

wijają swoje pasje i umiejętności, zgłębiając

podstawy prawa, fizyki, marketingu, chemii,

medycyny... od strony praktycznej i teore

tycznej. Mogą tworzyć chemiczne mieszanki,

stworzyć makietę nowoczesnego osiedla,

zbudować ścianę z cegieł, „zajrzeć” do wnę

trza człowieka, skonstruować z inŜynierami

robota itd. Maluchy zaopatrzone w indeksy

po kaŜdym wykładzie i ćwiczeniach prak

tycznych w grupach mają szansę uzyskać za

liczenie. Uwieńczeniem spotkań jest otrzy

manie dyplomów i studenckich czapek,

z dumą noszonych przez młodych Ŝaków.

Przez cały semestr nauki szkolnej, podczas

gdy dzieci słuchały w auli wykładów naukow

ców, wraz z pozostałymi rodzicami śledziłam

okiem kamery transmisję wykładów na Ŝywo

w sali ćwiczeniowej łódzkiej uczelni, ze szcze

gólnym zainteresowaniem przysłuchując się

pytaniom zadawanym przez dzieci. Pełna po

dziwu i uznania dla ich wyjątkowości, orygi

nalności i mądrości wyraŜonej w słowach nie

wiedziałam jeszcze wtedy, Ŝe początek krze

wienia (popularyzowania) idei uniwersyte

tów dziecięcych zapoczątkowało dwóch

dziennikarzy niemieckich. Zainspirowani py

taniami dzieci, postanowili poszukać odpo

wiedzi na nie wśród autorytetów akademic

kich – załoŜyli KinderUni. Zaprosili grupę

Zabawa w studiowanie

W Polsce Uniwersytet Dziecięcy działa

od roku 2007 w Krakowie, Warszawie i Po

znaniu. Politechnika Łódzka jest pierwszą

techniczną uczelnią w Polsce, która zaprasza

dzieci do zabawy w studiowanie. Dzieci roz

3 / 2 0 1 1

P ierwszy Uniwersytet Dziecięcy powstał

dzieci, między siódmym a dwunastym rokiem

Ŝycia, do wysłuchania wykładów uniwersytec

kich. W 2002 roku na jednym z niemieckich

uniwersytetów 5 tys. dzieci zadawało pytania

utytułowanym uczonym, by eksperyment

mógł zaowocować ksiąŜką U. Janssena

i U. Steuernagela (2009), Uniwersytet dziecię

cy. Mądre odpowiedzi na trudne pytania (Wy

dawnictwo „Dwie Siostry”, Warszawa). Lite

ratura, jak sądzę, niezbędna w domowej

biblioteczce poszukującego nauczyciela.

N Jak doszło do tego, Ŝe rozróŜniamy

zbrodnie od przestępstwa?

N Co sprawiło, Ŝe został Pan naukowcem

i czemu nie wygląda Pan na bogatego?

N Czy ludzie powinni marzyć?

Pytań wiele, a odpowiedzi na nie jeszcze

więcej.

Stan zdziwienia

Zadawanie pytań przez dzieci jest waŜ

nym elementem nauczania, któremu dorośli

(nauczyciele, rodzice, opiekunowie) poświę

cają niedostateczną uwagę. Motywem roz

licznych dziecięcych pytań jest początkowo

odruch, sytuacja, emocjonalny stan zdziwie

nia i zaciekawienia. Pytania małego dziecka

powstają mimo woli w sposób niezamierzo

ny, reaktywnie na skutek zatrzymania się

mimowolnego myślenia o czymś, co okazuje

się czymś nieznanym i niejasnym. Pytania te

są nieokreślone i niesprecyzowane. Z cza

sem jednak pytania dziecka stają się wskaź

nikiem jego zainteresowań intelektualnych

i mogą stanowić ogólny schemat myślenia

dziecka w danym wieku.

Ciekawość poznawcza, dociekliwość,

zdolność odkrywania i formułowania pytań

problemowych oraz mądrych wątpliwości

nie jest reprezentowana i badana w testach,

zadaniach mierzących jakość nauczania.

Niepokojące jest teŜ przekonanie, Ŝe pol

skie szkoły nie badają zdolności odkrywania

i formułowania problemów przez uczniów.

Dzieje się tak dlatego, Ŝe polska szkoła nie

rozwija myślenia pytajnego uczniów. Przy

wilej pytania naleŜy do nauczyciela, uczeń

zaś na jego pytania odpowiada. Stąd teŜ wy

pływa postulat pedagogiki twórczości – ko

nieczności przekształcania szkoły w środo

wisko rozwoju kultury ciekawości.

Cała sztuka nauczania jest po prostu sztu

ką przebudzenia naturalnej ciekawości mło

dych umysłów. (A. France)

Alane Jordan Starko, autorka ksiąŜki Cre

ativity In the Classroom. Schools of Curious

Delight (2005) , profesor i dziekan Wydziału

Kształcenia Nauczycieli ( Departament of Te

acher Education ) w Ekstern Michigan Uni

Dlaczego wyginęły dinozaury

U podstaw przedsięwzięcia, jakim było

załoŜenie Uniwersytetu Dziecięcego, leŜy

przekonanie, Ŝe wykształcenie to naj

waŜniejsze narzędzie, w jakie moŜna wypo

saŜyć dzieci. Nie chodzi o naukę konkretne

go przedmiotu lecz o sam fakt zadawania

pytań i zdobywania na nie odpowiedzi. Przy

woływana ksiąŜka prezentuje odpowiedzi

na najbardziej nurtujące pytania. Nieustan

nie aktualne, bez względu na miejsce i czas:

N Dlaczego dinozaury wyginęły?

N Dlaczego wulkany zieją ogniem?

N Dlaczego jedni są biedni, a inni bogaci?

N Dlaczego śmiejemy się z dowcipów?

N Dlaczego ludzie umierają?

N Dlaczego człowiek pochodzi od małpy?

N Dlaczego muzułmanie modlą się na dy

wanach?

N Dlaczego szkoła jest głupia?

Do listy pytań moŜna z powodzeniem do

łączyć pytania stawiane takŜe podczas wy

kładów, których byłam świadkiem, cho

ciaŜby takie, jak:

Czy z czasem wydłuŜy się długość kciuka

w celu sprawniejszego pisania SMSów?

Dlaczego szczęście nazywa się szczęściem?

Kto i dlaczego stworzył gry hazardowe?

Dlaczego ludzie wyginą?

Jak działa najdroŜszy lek świata i co nim

jest?

Jaka karta będzie następczynią karty kre

dytowej?

Czym jest bogactwo?

Czy to na pewno dobry sposób, by kupo

wać za mniej, a sprzedawać za więcej?

ś y c i e S z k o ł y

versity, nauczycielka nauczania początkowe

go specjalizująca się w kształceniu dzieci

zdolnych, jak stwierdza K. J. Szmidt (2006,

s. 134), jest niemal zupełnie nieznana pol

skim specjalistom w dziedzinie psychologii

i pedagogiki twórczości. Jak zauwaŜa prof.

Szmidt, autor i propagator na gruncie pol

skiej pedagogiki twórczości myślenia pytaj

nego, dokonania A. Starko w zakresie

kształcenia dzieci zdolnych, nauczania twór

czości i badań nad zdolnościami pytajnymi

są powszechnie znane, uznawane, doceniane

i podziwiane w krajach anglosaskich.

problemową lub zadanie zawierające trud

ność o charakterze intelektualnym, emocjo

nalnym lub praktycznym. Właściwie dobrane

i zbudowane pytania nie tylko inspirują

ucznia do myślenia, ale takŜe do działania,

poniewaŜ uczą spostrzegania zmysłami, ko

mentowania dokonywanych wyobraŜeń, roz

wijają umiejętności dokonywania skojarzeń,

przekształcania otaczającej rzeczywistości,

takŜe umiejętności planowania własnych

działań i projektowania wytworów (por.

Szmidt, 2007; Płóciennik, Just i inni, 2009).

Co się stanie dalej

Wśród pytań, które stymulują proces

twórczy, rozwiązywanie problemów (Szmidt,

2008, s. 58–59), wyróŜnia się:

N Pytania faktograficzne odnoszące się

do podstawowych cech sytuacji problemo

wej: „co?” „kto?” „gdzie?” „kiedy?” itd.

N Pytania proceduralne odnoszące się

do tego, w jaki sposób rzeczy się dzieją lub

przedstawiają: „jak?” „w jaki sposób?”

N Pytania o cel: pytania obiektywne (gdy

pragniemy zrozumieć określony przypa

dek lub przyczynę wydarzenia: „Jak do

szło do...?” „Dlaczego coś dzieje się tak,

jak się dzieje?”

N Pytania przypuszczające będące wyrazem

dociekań i przypuszczeń: „Dlaczego nie...?”

N Pytania hipotetyczne stanowiące wyjście

poza sytuację problemową i dany zbiór

informacji: „Co się dalej stanie?” Co bę

dzie następne?”

N Pytania spekulatywne wykraczające poza

informacje zastane, odnoszące się do no

wej wiedzy, zawierające intelektualne ry

zyko: „Co by było, gdyby?” „Co się zda

rzy, jeśli?”

Byśmy mogli być coraz częściej świadka

mi i uczestnikami twórczego postrzegania

świata przez dzieci, konieczne jest ćwiczenie

myślenia pytajnego, okrywania w znanych

rzeczach, przedmiotach, zjawiskach, tre

ściach czegoś, co wymaga nowego i świeŜe

go spojrzenia. Dzieci w młodszym wieku

szkolnym są w ciągłej gotowości do dziwie

nia się, poznawania, poszukiwania i eksplo

Poszukiwanie problemów

Uzasadniając konieczność nauczania

twórczości, A. Starko (2005, s. 18 [za:]

Szmidt, 2006, s. 135) odwołuje się do dwóch

rodzajów waŜnych przekonań pedagogicz

nych: wiary w wartość twórczości w stale

zmieniającym się świecie oraz wiary w wa

Ŝność twórczości w szkole. Nauczanie twór

czości, zdaniem Starko, powinno zawierać

trzy elementy:

1. Poszukiwanie i odkrywanie przez uczniów

rzeczywistych problemów.

2. Rozwiązywanie problemów.

3. Komunikowanie rozwiązań innym uczniom

i szerszemu środowisku.

Procesy identyfikowania i definiowania

oraz skupiania się na problemie zostały okre

ślone przez A. Starko jako problem finding ,

a przez K. J. Szmidta myśleniem pytajnym .

Myślenie pytajne polega na stawianiu pro

duktywnych pytań, zarówno rozstrzygają

cych, dopełniających, jak i otwartych, a więc

odgrywa istotną rolę w dostrzeganiu sytuacji

problemowych, odkrywaniu nowych proble

mów i w samym procesie twórczym. Wystą

pienie myślenia pytajnego zaleŜne jest

od kontekstu sytuacyjnego i wiedzy jednostki

oraz od jej ciekawości i motywacji poznaw

czej. Myślenie pytajne to wszelkiego rodzaju

procesy poznawcze związane z czynnościami

dostrzegania, formułowania i reformułowa

nia pytań problemowych, wynikających z za

ciekawienia i konstruktywnego niepokoju

poznawczego, a wywołanych przez sytuację

3 / 2 0 1 1

rowania nowych treści. Dostrzegają proble

my i sytuacje problemowe, są gotowe do for

mułowania i reformułowania pytań, ko

nieczne jest jednak nieustanne ćwiczenie

wymienionych wyŜej zdolności po to, by nie

tylko powstawał i przebiegał proces twórczy,

ale byśmy mogli i my, nauczyciele, czuć się

zaproszonymi do myślenia o wielu twarzach

i wymiarach.

Aby uruchomić myślenie pytajne, zapra

szam do wykonania ćwiczeń rozwijających

myślenie dywergencyjne, myślenie anali

tyczne, syntetyczne, przyczynowoskutkowe,

dedukcyjne, indukcyjne i probabilistyczne,

być moŜe uda się nam przełoŜyć je na rze

czywistość szkolną, tak by uczeń chciał i nie

bał się zadawać pytań.

UŜywając tych pytań, mamy moŜliwość zba

dania najróŜniejszych rzeczy, np. zwyczajne

go spinacza do papieru, gumki do włosów,

ołówka. Proponujemy, by uczestnicy ćwicze

nia pomyśleli o podanym przez nauczyciela

przedmiocie i wpisali w podany formularz

jak najbardziej oryginalne, zadziwiające py

tania. Autorzy ćwiczenia są zdania, Ŝe im

bardziej oczywiste i pospolite zjawi

sko/przedmiot, tym lepiej dla pobudzenia

myślenia pytajnego. Na przykład – patrz

ramka na dole strony.

Pytania do obrazka

Druga propozycja stymulowania myśle

nia pytajnego koncentruje się na stymulo

waniu zdolności formułowania pytań do ob

razu, ilustracji, zdjęcia o niejednoznacznej,

zagadkowej treści.

KaŜdy uczeń otrzymuje materiał do ana

lizy (np. reprodukcja obrazu fot. 1, fot. 2).

Zadaniem uczestników zabawy jest wypisa

nie na kartkach jak najwięcej pytań nasuwa

jących się pod adresem treści danego obra

zu. Im więcej pytań, tym lepiej.

Po zakończeniu tej czynności prosimy

o policzenie pytań:

Wszystkie rodzaje pytań

Alane Starko 1 (2001) proponuje wiele cie

kawych ćwiczeń rozwijających umiejętności

określanych terminem problem finding. To po

budzanie umiejętności tworzenia pytań z wy

korzystaniem wskazanej partykuły pytajnej.

Proponujemy uczniom zabawę w redak

tora, reportera, dziennikarza stawiającego

na co dzień wiele pytań. Tym razem zadanie

dotyczy pytania o jeden dowolnie obrany

przedmiot według podanego schematu.

faktograficznych (rozpoczynających się od

zaimków „co”, „gdzie”, „kiedy”, „jak”);

Wszystkie rodzaje pytań

Rzecz (zjawisko)?

Kto?

Co?

Kiedy?

Gdzie?

Jak?

Co by było, gdyby?

Twoje pytania:

1 Proponowane zadania są adaptacją zadań proponowanych przez A. Starko oraz transformacją ćwiczeń au

torstwa K. J. Szmidta, popularyzowanych podczas treningów twórczego myślenia, laboratoriach twórczości

i rozpowszechnianych w przedszkolach, szkołach oraz na uczelniach wyŜszych przez członków Polskiego Sto

warzyszenia Kreatywności.

ś y c i e S z k o ł y

N genetycznych („dlaczego”, „dlaczego

nie”, „czemu”);

N hipotetycznych i spekulatywnych wykra

czających poza dane na obrazie („Co je

śli...?” „Co będzie dalej?” „Co się stanie,

gdy...?” „Dokąd zmierza...?”

Dla rozwoju zdolności twórczych najbar

dziej istotną rolę odgrywa umiejętność for

mułowania pytań otwartych („W jaki spo

sób?” „Jak...?” „Co będzie, jeśli...?”) oraz

hipotetycznych i spekulatywnych. Im więcej

tych pytań, tym lepiej!

Vincent van Gogh, Sypialnia w Arles, 1889

Pięć pytań

Pobudzanie zdolności formułowania py

tań to takŜe budowanie pytań do podanej

odpowiedzi.

Spróbuj sam lub wraz ze swoimi uczniami

zbudować po pięć pytań do następujących

odpowiedzi: „kot”, „drzewo”, „łoś”, „bał

wan”, „Ola”.

Pytania do bajki

KaŜdy z nas zna, pamięta z dzieciństwa,

odwołuje się podczas zajęć do treści zna

nych i lubianych bajek. Spróbujmy to wyko

rzystać. Przypomnijmy sobie z najdrobniej

szymi szczegółami treść bajki znanej

wszystkim uczniom. Jeśli jest krótka, moŜe

my ją nawet odczytać. Zadaniem uczniów

jest „przyjrzenie się” jej na nowo. Po przy

braniu postaci dociekliwego badacza, przy

bysza z obcej planety nie znającego realiów

bajkowego świata czy teŜ naszej współcze

snej rzeczywistości jest zastanowienie się,

o co chodzi w tej przytoczonej bajce w nowy,

odkrywczy sposób i wypisanie jak najwięk

szej liczby pytań, które nasuwają się podczas

jej słuchania, np. Gdzie jest tata Czerwonego

Kapturka? Dlaczego Jaś i Małgosia sami mu

sieli wędrować po lesie? Co robił ojciec kró

lewny ŚnieŜki podczas nieobecności córki

w pałacu?

Paul Gauguin, Dwie kobiety na plaŜy, 1891

(2009, s. 88), działamy wówczas dwuetapo

wo. Etap pierwszy polega na formułowaniu

pytania Co by było, gdyby ... uzupełniając je

jakimś niezgodnym z rzeczywistością warun

kiem, pomysłem, opisem sytuacji. W drugim

etapie odpowiadamy na powyŜsze pytanie.

Pytania Co by było, gdyby ...? mogą doty

czyć wszelkich obszarów Ŝycia. Najwspa

nialsze jest to, Ŝe zadając je, moŜemy wraz

z uczniami odrzucać rozmaite załoŜenia

i odwoływać się do niczym nieskrępowanej

wyobraźni. Uczniowie mogą samodzielnie

generować pytania albo próbować odpo

wiadać na pytania wymyślone wspólnie, np.

takie jak:

Co by było, gdyby...?

Wyobraźnię moŜna uruchamiać w dość

łatwy i szybki sposób, zadając pytanie: Co by

było, gdyby . Jak stwierdza Roger von Oech

Co by było, gdyby zwierzęta były inteli

gentniejsze od ludzi?

Co by było, gdyby ludzie zawsze mówili

prawdę?

3 / 2 0 1 1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: