rewitalizacja obiekty pogórnicze.pdf

GOSPODARKA

SUROWCAMI

MINERALNYMI

Tom 25

2009

Zeszyt 1

ADAM MARCINIAK*

Rewitalizowaæ czy adaptowaæ obiekty pogórnicze –

rozwa¿ania teoretyczne

Wprowadzenie

Mnogoœæ pojêæ i definicji w dzisiejszych czasach to efekt niebywa³ego rozwoju nauki.

Skomplikowane problemy wymagaj¹ tworzenia pojêæ i definiowania odkrywanych pro-

cesów. Pojêcia stworzone na potrzeby jednej dziedziny nauki migruj¹ do innych wpasowuj¹c

siê – na ile to tylko mo¿liwe – w nowe realia. Z pierwotnej definicji pozostaje zazwyczaj

tylko rdzeñ, natomiast otoczka teoretyczna zostaje w znacz¹cy sposób rozbudowana.

Tego rodzaju migracje pojêæ pojawi³y siê tak¿e w dziedzinie zagospodarowania obiek-

tów pogórniczych. Najbardziej widocznym przyk³adem jest rewitalizacja, która zosta³a

zaczerpniêta z „odnowy miast”. Z przegl¹du literatury wynika, ¿e pojêcie to jest u¿ywane

bardzo czêsto w stosunku do obiektów poeksploatacyjnych. Co wiêcej, pojêcia tego u¿ywa

siê bezkrytycznie stosuj¹c je jako panaceum na wszystkie problemy terenu pogórniczego.

Jednak czy jest to w³aœciwa droga, a mo¿e istniej¹ inne bardziej adekwatne pojêcia. Na tak

postawione pytanie postaram siê odpowiedzieæ w niniejszym artykule.

Rewitalizacja

Pojêciem, które rozwinê³o siê na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat jest rewitalizacja.

O rewitalizacji mo¿na us³yszeæ w odniesieniu do ró¿nych dziedzin nauki. Literatura do-

starcza przyk³adów, ¿e mo¿emy siê spotkaæ np. z rewitalizacj¹ kompleksów miejskich,

* Mgr, Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu,

e-mail: adammarc@amu.edu.pl

138

oznacza dok³adnie przywrócenie

¿ycia. Pocz¹tkowo pojêcie to zosta³o zaczerpniête przez nauki medyczne, gdzie mianem

rewitalizacji okreœla siê przywrócenie ludziom starym sprawnoœci fizycznej i si³ witalnych.

Aktualnie pojêcie rewitalizacji stosuje siê g³ównie w odniesieniu do przestrzeni miejskiej

i zdegradowanych obszarów poprzemys³owych. Rewitalizacjê jako proces odnosz¹cy siê do

przestrzeni miejskiej, skoncentrowany na tworzeniu nowej jakoœci ¿ycia poprzez rozwój

ekonomiczny, wprowadzi³ w 1990 roku Voogd 1 . Dalsza ewolucja rewitalizacji sprawi³a, ¿e

uwydatni³y siê ró¿nice zarówno w podmiocie badañ jak i w celach dzia³ania. Prawdo-

podobnie wp³yw na to mia³ fakt, ¿e rewitalizacj¹ zajmuj¹ siê zarówno urbaniœci, geografowie

miast, architekci przestrzeni miejskiej i krajobrazu, jak równie¿ ekonomiœci. Rozwa¿añ na

temat niespójnoœci definicji rewitalizacji dokonam w piêciu p³aszczyznach: podmiotu, celu,

podmiotów odpowiedzialnych, przestrzeni rewitalizacji i narzêdzi.

Pierwszym problemem jest precyzyjne zdefiniowanie podmiotu, na którym – b¹dŸ te¿ na

którego tkance – wspomniana rewitalizacja powinna lub mo¿e zostaæ przeprowadzona. Co

do tego zagadnienia definicje nie s¹ spójne, jednak mo¿na zauwa¿yæ pewnego rodzaju ten-

dencjê. Jedna z pierwszych definicji jako obszar, na którego terenie przeprowadza siê

rewitalizacjê, podaje miasto ze szczególnym uwzglêdnieniem œródmieœcia (Zuziak 1998).

Natomiast póŸniejsza definicja traktuje o dawnych dzielnicach (Skalski 2000). Kolejne

definicje jako podmiot rewitalizacji okreœlaj¹ zdegradowane obszary miejskie (Kaczmarek

2001), a nastêpnie obszary zurbanizowane i zurbanizowane poprzemys³owe z naciskiem na

ich zabudowany charakter (Behr i in. 2003; Billert 2004; K³osowski 2004). Podejœcie to

pozwoli³o na rozszerzenie zakresu podmiotowego definicji poza obszar miejski. Da³o to

zacz¹tek do rozwa¿añ nad problemem rewitalizacji np. obszarów wiejskich (Majewska

2005). Jednak podstawy do rozwa¿añ na temat rewitalizacji obszarów pogórniczych daje

jedna z ostatnich definicji, która definiuje podmiot jako obszary zdegradowane (Starzewska-

-Sikora 2007). Na podstawie przytoczonych przyk³adów widaæ wyraŸne rozszerzanie siê

zakresu podmiotowego rewitalizacji. Wskazanie na obszar zdegradowany bez podania

p³aszczyzn degradacji prawdopodobnie zakoñczy³o ewolucjê definicji na tej p³aszczyŸnie.

Obszar zdegradowany jest najbardziej ogólnym pojêciem jakim mo¿na by³o siê pos³u¿yæ,

poza którym podejmowanie procesów rewitalizacyjnych wydaje siê byæ ca³kowicie bezza-

sadne. Dlatego te¿ wprowadzenie pojêcia obszaru zdegradowanego wydaje siê wyczerpy-

waæ zagadnienie. Dodatkowo na tej p³aszczyŸnie równie¿ obiekty poeksploatacyjne wydaj¹

siê byæ doskona³ym podmiotem do rewitalizacji.

Wszystkie definicje traktuj¹ o szeroko pojêtym „o¿ywianiu” rozwa¿anego obszaru cza-

sami nazywaj¹c to dzia³aniami naprawczymi (Billert 2004) lub uruchamianiem zasobów

re vita

Op. cit. za Zuziak Z.K., Strategie rewitalizacji przestrzeni œródmiejskiej, 1998, Seria architektura, Mono-

grafia 236, Politechnika Krakowska, Kraków 1998, s. 12–13.

obszarów poprzemys³owych, ale tak¿e z rewitalizacj¹ kultury czy jêzyka. W g³ównej mierze

jednak rewitalizacja dotyczy przywracania funkcji u¿ytkowych zdegradowanym obszarom

miejskim i przemys³owym. Jednak czy pojêcie to powinno byæ u¿ywane w aspekcie zagos-

podarowywania obszarów poeksploatacyjnych?

Rewitalizacja jest s³owem zaczerpniêtym z ³aciny;

139

(Starzewska-Sikora 2007). Cele pojawiaj¹ce siê w definicji rewitalizacji mo¿na podzieliæ na

trzy grupy. Pierwsz¹ z nich jest odbudowa (Skalski 2000; Behr i in. 2003; Billert 2004).

Ukazywana jest jako przywracanie funkcji, które zanik³y (mieszkaniowej, ekonomicznej,

spo³ecznej) (Skalski 2000), czy dzia³ania naprawcze w zakresie przestrzeni (Behr i in. 2003;

Billert 2004). Druga grupa celów to procesy pobudzaj¹ce g³ównie sferê spo³eczno-eko-

nomiczn¹ poprzez nadawanie impulsów (Kaczmarek 2001; K³osowski 2004), czy uru-

chamianie istniej¹cych, a niewykorzystywanych zasobów (Starzewska-Sikora 2007).

Trzecia grupa to ewidentnie cele doraŸne wzmacniaj¹ce strukturê, aktywnoœæ i atrak-

cyjnoœæ (Zuziak 1999). Mimo takiego rozgraniczenia cele rewitalizacji bez problemu mo¿na

zakwalifikowaæ jako zarówno o¿ywiaj¹ce i podtrzymuj¹ce aktywnoœæ spo³eczno-gospo-

darcz¹ na danym terenie.

W aspekcie odpowiedzialnoœci za proces rewitalizacji oraz „aktorów” zaanga¿owanych

w jego realizacjê zaledwie cztery definicje zawieraj¹ wskazania na ten temat. Ka¿da z de-

finicji inaczej okreœla podzia³ ról. Najbardziej trafny zapis dotyczy rewitalizacji jako wspó³-

pracy sektora publicznego z prywatnym, przy czym wspó³praca ta odbywa siê na podstawie

skoordynowanego planu, nad którym pieczê sprawuje sektor pañstwowy – w tym przypadku

zapewne w postaci samorz¹du lokalnego (Zuziak 1999).

Nieco inne podejœcie prezentuje Markowski, wed³ug którego rewitalizacja wymaga

wspó³pracy podmiotów prywatnego i publicznego z zaznaczeniem, ¿e podmioty te maj¹ we

wspomnianych procesach równe prawa (Markowski 1999 op. cit. za Behr i in. 2003). Jest to

niezwykle liberalne i karko³omne podejœcie do wspó³pracy miêdzysektorowej. W tym

przypadku podjêcie jakiejkolwiek decyzji wi¹za³oby siê z koniecznoœci¹ zaakceptowania jej

przez ogó³ przedsiêbiorców, a wszelkiego rodzaju decyzje k³óci³yby siê z podstawowymi

zasadami uczciwoœci spo³ecznej. Z drugiej strony konieczne by³oby stworzenie nowych

struktur odpowiedzialnych za procesy decyzyjne i wp³ynê³oby na wypaczenie procedur

przetargowych, do których podmioty publiczne s¹ zobowi¹zane.

Inne podejœcie prezentuje W. K³osowski, wed³ug którego rewitalizacja powinna anga-

¿owaæ w³adzê samorz¹dow¹, przedsiêbiorców oraz spo³ecznoœæ lokaln¹ (K³osowski 2004).

Mankamentem tej definicji jest brak wskazania g³ównego podmiotu odpowiedzialnego

chocia¿by za nadzorowanie rewitalizacji. Pewnego rodzaju

, które pojawia siê w tej

definicji jest wskazanie spo³ecznoœci lokalnej jako elementu niezwykle istotnego w procesie

rewitalizacji. Bez zaanga¿owania spo³ecznoœci lokalnej w procesy decyzyjne niemo¿liwe

by³oby podniesienie problemu zrównowa¿onego rozwoju. Co za tym idzie zapis o udziale

spo³ecznoœci lokalnej w procesach rewitalizacyjnych jest niezwykle istotny.

Wskazania podmiotu odpowiedzialnego za rewitalizacjê i koordynacjê dokonuje nato-

miast A. Billert. Pisze on, ¿e to sektor publiczny powinien byæ odpowiedzialny za wspom-

nian¹ koordynacjê i zarz¹dzanie. Jednak w procesie rewitalizacji konieczna jest wspó³praca

zarówno sektora publicznego (organów polityczno-administracyjnych) jak i podmiotów

spo³ecznych (Billert 2004). Definicja ta wydaje siê byæ najbardziej wyczerpuj¹ca, jednak

pewne w¹tpliwoœci nasuwa tutaj sformu³owanie „podmiot spo³eczny”, poniewa¿ wyodrêb-

nione wczeœniej w definicji organa polityczno-administracyjne nale¿¹ równie¿ do pod-

novum

140

miotów spo³ecznych. Z jednej strony mo¿na przyj¹æ, ¿e autor wyodrêbni³ celowo sektor

publiczny i uznaæ, ¿e podmiot spo³eczny to wszystko za wyj¹tkiem organów polityczno-ad-

ministracyjnych. Z innego punktu widzenia mo¿e chodziæ o wyodrêbnienie jednej g³ównej

jednostki polityczno-administracyjnej jako nadzoruj¹cej, natomiast pozosta³e jednostki rów-

nie¿ z sektora publicznego wraz z sektorem prywatnym i spo³ecznoœci¹ lokaln¹ zakwali-

fikowaæ do grupy podmiotów spo³ecznych.

W aspekcie p³aszczyzn czy te¿ przestrzeni rewitalizacji w definicjach spotykamy zaled-

wie szcz¹tkowe informacje. Najczêœciej pojawia siê wskazanie na koniecznoœæ rewitalizacji

na p³aszczyŸnie spo³eczno-gospodarczej (Skalski 2000; K³osowski 2004; Billert 2004),

charakteryzowanej przez Billerta równie¿ jako p³aszczyzna funkcji (Billert 2004). Wed³ug

T. Kaczmarka nale¿y jednak rozdzieliæ dzia³ania w aspekcie spo³ecznym i gospodarczym

(Kaczmarek 2001). W definicjach zwraca siê równie¿ uwagê na wymiar przestrzenny

rewitalizacji (Kaczmarek 2001) jako nowej przestrzeni fizycznej (Zuziak 1998) lub sub-

stancji architektoniczno-urbanistycznej (Billert 2004). Wœród p³aszczyzn rewitalizacji poja-

wia siê równie¿ przestrzeñ kulturowa (Kaczmarek 2001) nazywana tak¿e przestrzeni¹

dziedzictwa kultury (Zuziak 1998). Pojedyncze wzmianki w definicjach dotycz¹ p³aszczy-

zny spo³ecznoœci lokalnej (Zuziak 1998), p³aszczyzny funkcjonalnej (Kaczmarek 2001)

i ekologiczno-przestrzennej (Billert 2004).

Wœród narzêdzi, którymi powinna pos³ugiwaæ siê rewitalizacja autorzy definicji wymie-

niaj¹ g³ównie czynnoœci naprawcze, takie jak remonty, modernizacje, rewaloryzacje (Skal-

ski 2000), renowacje, regeneracje, rehabilitacje (Kaczmarek 2001). Wszystkie one bez w¹t-

pienia s¹ procesami naprawczymi, w zwi¹zku z czym mo¿na stwierdziæ, ¿e rewitalizacja

mo¿e wprowadzaæ now¹ jakoœæ poprzez odbudowê istniej¹cej, a nie poprzez introdukcje

nowej.

Dlatego te¿ na pytanie: czym jest rewitalizacja? najbardziej zasadnie by³oby powie-

dzieæ – za A. Billertem – ¿e jest reakcj¹ na stan kryzysowy (Billert 2004).

Je¿eli po tych rozwa¿aniach chcielibyœmy zebraæ wszystkie definicje w jedn¹, to wspólna

definicja mog³aby wygl¹daæ nastêpuj¹co:

Rewitalizacja to system zmian dokonywanych na terenach zdegradowanych (Starzewska

2007), który ma na celu o¿ywianie danego obszaru poprzez:

—

odbudowê (Skalski 2000; Billert 2004),

—

pobudzanie istniej¹cej tkanki (Kaczmarek 2001; K³osowski 2004; Starzewska 2007),

wzmocnienie istniej¹cych funkcji (Zuziak 1998).

Realizacja rewitalizacji powinna opieraæ siê na zasadach wspó³pracy sektora publi-

cznego i prywatnego przy wspó³udziale spo³ecznoœci lokalnej (K³osowski 2004; Billert

2004). Przy czym kontrolê nad przebiegiem procesu rewitalizacji powinien sprawowaæ

sektor publiczny (Zuziak 1998).

Rewitalizacja powinna dotyczyæ p³aszczyzn:

—

spo³eczno-gospodarczej (Skalski 2000; K³osowski 2004; Billert 2004), b¹dŸ spo-

³ecznej i gospodarczej oddzielnie (Kaczmarek 2004),

—

przestrzennej (Zuziak 1998; Kaczmarek 2001; Billert 2004),

—

141

—

funkcjonalnej (Kaczmarek 2001),

—

kulturowej (Zuziak 1998; Kaczmarek 2001),

ekologicznej (Billert 2004).

Tak skonstruowana definicja z pewnoœci¹ nie wyczerpuje problemu, jednak pozwoli³a

uwzglêdniæ wa¿niejsze sk³adowe rewitalizacji. Wszelkiego rodzaju dalsze rozwa¿ania w ni-

niejszym artykule bêd¹ odnosi³y siê w g³ównej mierze to tej w³aœnie definicji. Jednak czy tak

skonstruowan¹ definicjê mo¿na zastosowaæ do obszarów poeksploatacyjnych np. do wyro-

bisk odkrywkowych? W tym przypadku nasuwaj¹ siê pewnego rodzaju pytania i niepew-

noœci. Rewitalizacja to przywrócenie do ¿ycia, dlatego nale¿y odpowiedzieæ na pytanie, jak

daleko ta rewitalizacja powinna zostaæ przeprowadzona. Jakiego przedzia³u czasu wstecz

proces ten powinien dotyczyæ, poniewa¿ je¿eli proces ten mia³by dotykaæ czasu przed

okresem eksploatacji, to przywrócenie stanu pierwotnego jest niemo¿liwe; powodem jest

chocia¿by znaczny ubytek masywu skalnego (Pietrzyk-Sokulska 2000). Z pewnoœci¹ mo¿na

uznaæ, ¿e teren który pozostanie po likwidacji kopalni odkrywkowej bêdzie terenem zde-

gradowanym, sk³adaj¹cym siê z dwóch czêœci – obszaru wydobywczego i obszaru przemy-

s³owego, gdzie dokonywana by³a przeróbka kopaliny. Obie te jednostki zostan¹ po eksploa-

tacji w odpowiedni sposób „uprz¹tniête”. Teren poeksploatacyjny zostanie zrekultywowany,

natomiast teren przemys³owy prawdopodobnie zostanie zlikwidowany poprzez wyburzenie.

W takim ujêciu rewitalizacja terenów poeksploatacyjnych równie¿ wydaje siê byæ bez-

zasadna. W kopalni wszelkiego rodzaju procesy zosta³y zakoñczone, natomiast obszar po

wydobyciu jest zbyt zmieniony, aby mo¿na go by³o rewitalizowaæ do stanu przed okresem

eksploatacji. Nasuwa siê pytanie, czy warto w takim razie rewitalizowaæ obiekty poeks-

ploatacyjne? Zgodnie z definicj¹ rewitalizacja musi bazowaæ na starej tkance, poniewa¿ na

takim gruncie zosta³a stworzona. W przypadku kamienio³omu ta „stara tkanka” to tzw. ”rana

w krajobrazie” (Chwastek, Janusz 1992

za Pietrzyk-Sokulska 2003), która jest

negatywnie kojarzona. Wprowadzanie dawnych funkcji rolniczych czy leœnych w takim

zakresie jaki funkcjonowa³ przed okresem eksploatacji na obszarze wyeksploatowanego

z³o¿a jest najczêœciej niemo¿liwe. Du¿o korzystniejsze ni¿ rewitalizacja jest zaadaptowanie

obszaru do pe³nienia innej funkcji.

Wed³ug E. Pietrzyk-Sokulskiej w stosunku do obszarów poeksploatacyjnych pojêciem

du¿o bardziej adekwatnym od rewitalizacji jest pojêcie adaptacji (Pietrzyk-Sokulska 2005).

Adaptacja wed³ug Kopliñskiego to przekszta³cenie, przeróbka, przystosowanie do in-

nego u¿ytku (Kopaliñski 1988). Wed³ug E. Pietrzyk-Sokulskiej „adaptacja jest procesem

przystosowania terenów poeksploatacyjnych do pe³nienia nowych funkcji, przy wykorzy-

staniu atrakcyjnoœci naturalnej oraz elementów antropogenicznych powsta³ych podczas

dzia³alnoœci wydobywczej. Przyjête pojêcie… obejmuje ³¹cznie dotychczas stosowane „re-

kultywacja i zagospodarowanie” 2 .

Wspomniana definicja jest niezwykle zwiêz³a, jednak doskonale pozwala na dokonanie

podobnego rozbioru jaki zosta³ uczyniony w przypadku definicji rewitalizacji.

op. cit.

2 Pietrzyk-Sokulska E., Kryteria i kierunki adaptacji terenów po eksploatacji surowców skalnych. Studium

dla wybranych obszarów Polski, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2006, s. 5.

—

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: