·          Ghardaia – w pasie 5. świętych miast oaz Mizab na Saharze[1], w grupie oaz, 60 km na pd od Algieru. Mają ok. 1000 lat, funkcjonują do dziś.

·          Stare Miasto w Pradze – uformowane u schyłku średniowiecza.

·          Göteborg – założony na pocz. XVII w., struktura XIX-wieczna. Dynamiczny rozwój od lat 50. (Szwecja „wygryzła się” na II wojnie światowej).

Miasto jest największym i najważniejszym wytworem relacji międzyludzkich. A relacje te mają wpływ na budowę miast.

Grona sąsiadujących domostw należały do członków tej samej rodziny. Niszczenie takiej struktury to uderzanie w społeczną, tradycyjną strukturę berberyjską – posunięcie polityczne przed którego użyciem nie wahano się w historii. 

Miasta pustynne powstają zawsze na skraju oazy, nigdy w jej centrum, gdzie jest żyzna ziemia.

Średniowieczne miasta europejskie: Praga[2]

Najstarszą częścią są Hradczany. Struktura miasta średniowiecznego posobna do arabskiego, ale układ nieregularny. Największa różnica: o ile kultura arabska jest bardzo „introwertyczna”, jej domy zwrócone są do wewnątrz i wszystko, co cenne mają wewnątrz, tak miasto europejskie wyraźnie akcentuje front.

Ratusz na praskim rynku, podobnie, jak Krakowski, rozebrany (pozostała tylko wieża). Orloj – zegar astronomiczny na praskim rynku[3]. 

Nowożytne miasto europejskie: Göteborg[4] nad kanałem Goty. Otwarty na morze: 1,5-km pirs obstawiony jachtami (2,5 mln z 9 mln ludności Szwecji pływa na jachtach). Rozwój waterfrontów wspierany przez UE. Stare miasto Göteborg posiada przykryte uliczki, zamienione jest na wielką galerię handlową. System komunikacyjny miasta z lat ‘70. funkcjonuje do dziś. Charakterystyczne dla budynków mieszkalnych krajów protestanckich są duże okna mające świadczyć o otwartości i szczerości mieszkańców, o tym, że nie mają nic do ukrycia przez innymi. Opera projektowana przez polskiego architekta wychodzi nad wodę.

Czynniki urbanistyczne posiadające wpływ na powstawanie i formę miasta[5]:

·          przyrodniczy

·          gospodarczy

·          warowności

·          komunikacji

·          obyczajowo-prawny

·          kompozycji urbanistycznej

·          techniki i technologii (występujący w w/w)[6]

Wszystkie czynniki działają na miasta, ale niektóre z nich straciły już swoją rolę (np. czynnik warowności).

1.      Czynnik naturalny, topograficzny, przyrodniczy:

1.      Wenecja (114 wysp). Założona przez Longobardów szukających na lagunie schronienia. Takie położenie nie stwarzało konieczności wznoszenia fortyfikacji. Miasto posiadało za to obronną flotę rozłożoną w całym basenie Morza Śródziemnego. 

2.      klasztory Meteora, Grecja (to nie miasto);

·          Mont Saint Michel – klasztor na skalistej wysepce okresowo łączonej z lądem przy odpływie – ochrona przed Wikingami (czynnik obronny). Wpływ na formę miasta: kondensacja zabudowy.

·          Machu Piccu (Peru) – podobnie: ochrona przed konkwistą. Doprowadziło do przekształcenia krajobrazu wysokogórskiego. Struktura: mieszkania położone na zewnątrz miasta, na obrzeżach uprawnych tarasów (domy wzmacniają konstrukcję tarasów).

·          Ovietto – założone przez Etrusków, funkcjonujące do dziś w zastygłej formie średniowiecznej. Położone na występie skalnym (czynniki: warowności i naturalny). ekonomiczne wykorzystanie przestrzeni. Nieregularny układ średniowieczny, niezależny od etruskiej przeszłości.

·          Siena – ciasna zabudowa rozchodząca się wzdłuż i w poprzek grzbietów wzgórz. Miasto na wzniesieniu – w dolinie uprawy rolnicze i winnice.

·          Tunezja i Libia: osiedla w jaskiniach (tunezyjskie liczy 5 tys. ludzi). Libijskie mają formy prostokątne. Przykłady: Matma w Libii[7].

·          Mesa Verde – indiańskie pueblo. Zamieszkiwane zimą, osłonięte od wiatru miejsce, podobnie do berberyjskich w pn Afryce[8].

·          Ulice prostopadłe do rzeki – miasta portowe Gdańsk, Kopenhaga (stary port Nehaben(?))

·          Nagromadzenie różnych warunków naturalnych (rzeźb terenu) stymuluje rozwój miast (Gdańsk: wzgórza morenowe, niziny, morze, rzeki).

·          Chiny, Sumatra, Ameryka Pd.: uprawy tarasowe

2.              Czynnik gospodarczo-społeczny związany jest z czynnikiem przyrodniczym. Wywołuje specjalizację miast w zależności od dominującej aktywności gospodarczej (turystyka, górnictwo, itd.).

·          Krajobraz przemysłowy (XIX w.) – fatalne warunki mieszkaniowe. Upadek wyspecjalizowanych miast (Gdańsk, Göteborg) można zamortyzować poprzez zmianę funkcji (np. ze stoczniowej na informatyczną jak w Göteborgu).

·          Inne przykłady zdegradowanego krajobrazu: pola wiatraków w Danii, krajobraz naftowy Teksasu.

·          Miejsca pielgrzymkowe: Częstochowa, Mekka, Suika (Bułgaria).

·          Rozwój miast w związku z dużymi imprezami masowymi: 1974 Monachium – zostaje zabudowa wioski olimpijskiej; 2000 Expo w Hanowerze.

·          Stolice państw: Brasila.

·          Albana – zespół osiedli i miasteczek turystycznych w Bułgarii (lata 70.)

3.      Czynnik warowności zależny od topografii. Układ obrony wymusza ścisłą zabudowę.

·          Garczyn k/ Skarszew – grodzisko IX-XII w. , podobne: Łączyca;

·          założenie pałacowo-obronne w Mykenach. Podobnym założeniem był ateński Akropol. Generalnie takie założenie w okresie klasycznym przekształcały się w reprezentacyjne akropole.

·          Ksur – spichlerz berberyjski.

·          Jemen – budownictwo wieżowe (domy obronne) – ciasne zgromadzenie wysokich budynków pełni funkcję obronną bez jakichkolwiek murów obronnych. Otoczone terenami rolniczymi (uprawa tarasowa).

·          Mury obronne i bramy, cywilizacje Mezopotamii. Brama Isztar (autentyczna brama, świetnie zachowana w Muzeum Pergamońskim w Berlinie. W Iraku, w miejscu powstania zrekonstruowana bez glazury).

·          Z Aten do portu w Pireusie wiedzie droga broniona murami.

·          Zamki Jury Krakowsko-Częstochowskiej;

·          Londyn: narastające warstwy, pierścienie fortyfikacji, kolejne linie obrony.

·          Barbakan – przedbramie miasta (Warszawa, Kraków).

·          Malbork (3 zamki: Wysoki, Średni i Niski=Podzamcze)

·          Salzburg: Zamek przy szlaku handlowym → podgrodzie → osada handlowa → miasto.

·          Północne Włochy: miasto Lu...tka: ciągłość osadnictwa od czasów etruskich:              
miasto etruskie → obóz rzymski → średniowiecze → renesans → zastygnięcie

·          Kristiana(?) (pn Kopenhaga) samowystarczalny fort (produkcja żywności)

·          Grudziądz: twierdza wzmacniana na przedpolach, podobnie jak: Modlin dla Warszawy, Tw. Bojen (?) k/Giżycka, Przemyśl. Pentagon od czasów renesansu do dziś pozostaje symbolem obronności. 

4.      Czynnik Komunikacji. Czynnik komunikacji – miasta często powstają na szlakach komunikacyjnych lub ich skrzyżowaniach, np. na szlakach karawan. W okresie Imperium Rzymskiego i silnej rozbudowy dróg

·          Rawenna, Wenecja, Rimini: czytelny układ drogi Rzymskiej z założonymi przy niej co 40 km miastami, istniejącymi do dziś. 

·          Rozwój wzdłuż ciągów komunikacyjnych powoduje, że miasta przyjmują kształt rozgwiazdy.

·          Miasta powyżej 1 mln ludności: system metra lub in. np. Hanower – kolej linowa.

·          Komunikacja wodna: Wenecja

5.      Czynnik prawa i obyczaju.

·          Poznań – miasto średniowieczne z rynkiem (lokacja)

·          Filadelfia – zał. 1682, siatkowy układ ulic.

·          Koran: orientacja meczetu w stronę Mekki, orientacja kościołów katolickich na wschód.

6.      Czynnik kompozycji urbanistycznej. Tak kształtowane miasta to Rzym, Paryż, Wiedeń, Częstochowa (różna skala), rekompozycja Filadelfii.

7.      Czynnik techniki i technologii: na rozwój miasta mogła mieć np. zmiana technologii. Przykład: most (od przewalonego pnia do mostu wiszącego Kopenhaga-Malmo).

Park Centralny, NY – okazał się dobrą formą obronną – pozwolił na rozmieszczenie ludzi z Manhattanu w czasie ataku na WTC.

10 – 3 tys lat: Europa megalityczna, liczne obiekty megalityczne: menhiry (pojedyncze głazy), dolmeny (budowle, często podziemne, gł. grobowe), kromlety (astrologiczno-magiczne zespoły kamienne). Są precyzyjnie ustawione względem zjawisk astronomicznych. Kompleks megalitów zachował się na wyspie Gozo (Archipelag Maltański)[9].

Cywilizacja kwitła kiedyś na obszarze pn Sahary, która była terenem żyznym. Rysunki naskalne (Libia) pokazują roślinność, zwierzęta, polowania i sceny erotyczne (grupowe) oraz fallusy.

Różne obszary – różne mieszkania nie tknięte wpływami zachodniej technologii:

·          berberyjski namiot (Sahara),

·          jurta mongolska,

·          chaty nad jeziorem Czad,

·          Dogonowie w Kamerunie: chaty z gliny, słomy i trawy, wyglądają jak ule

·          pn Nigeria

·          pn Kongo

·          pustynia Kalahari: chata z drewnianych odpadów.

·          pn. Ameryka: jedna chałupa dla całej wioski.

·          Syria, Cypr: okrągłe chaty[10]

·          „błotni Arabowie” okolic Basry – domy wyplatane z trzciny[11]. Podobne domy na jeziorze Titicaca (Ameryka Pd.)

·          Maroko,

·          ...