Biuletyn_7_2009_rozmowa_do_sieci.pdf

AgentuRA nie jest celem

Z Wojciechem FraZikiem i Filipem musiałem

RozmAwiA jAn m. RumAn

J.M.R. – Jaka jest geneza sowieckiej i komunistycznej agentury na ziemiach pol-

skich, która po wojnie rozwinęła się w aparat represji państwa komunistyczne-

go? Czy jej korzeni należy upatrywać w okresie okupacji, czy znacznie wcześniej

– w dwudziestoleciu międzywojennym?

W.F. – Oczywiście, trzeba ich upatrywać w dwudziestoleciu międzywojennym, ponieważ

u początków bazą dla agentury sowieckiej była partia komunistyczna, która traktowała

Polskę jako twór przejściowy, tymczasowy, mający być tylko trupem, po którym przejdzie

się do Europy Zachodniej i tam wznieci płomień rewolucji. W związku z tym komuniści

pracowali na rzecz centrali w Moskwie. W tym środowisku, a także wśród sympaty-

ków partii komunistycznej werbowano współpracowników wywiadu sowieckiego jesz-

cze przed wojną. A potem również w tych środowiskach szukano współpracowników

w czasie wojny. Szukano ich wśród tych, którzy znaleźli się pod okupacją sowiecką

na ziemiach wschodnich, i wśród tych, którzy zostali wywiezieni. Wtedy wielu osobom

wydawało się, że jeśli chcą uniknąć śmierci, jedynym wyjściem jest pójście na współ-

pracę.

J.M.R. – Dodajmy, że tysiące tych, którzy zdecydowanie odmówili współpracy, to

oiary Zbrodni Katyńskiej. Dziś przecież mamy świadomość, że z większością – jeśli

nie z wszystkimi – internowanych oicerów polskich prowadzono rozmowy werbun-

kowe. Cena odmowy była więc bardzo wysoka.

F.M. – Chciałbym powrócić jeszcze do dwudziestolecia międzywojennego, dlatego że

dzisiaj coraz rzadziej zdajemy sobie sprawę, jaka była geneza państwa komunistycznego

w Polsce; coraz rzadziej pamiętamy o tym, że Komunistyczna Partia Robotnicza Polski,

czyli późniejsza KPP – były gałęziami Międzynarodówki Komunistycznej. Była to więc nie

tyle utajniona agentura Kremla, ile jawna struktura, realizująca zadania Międzynarodówki

Komunistycznej. Ci spośród komunistów, którzy przetrwali czystkę stalinowską z końca lat

trzydziestych, potem stanowili podstawę desantu, który miał spaść na ziemie polskie pod

osłoną armii sowieckiej i budować tutaj wasalny wobec Kremla system.

W.F. – Z jednej strony mamy więc partię komunistyczną, którą w całości można uznać za

agenturę sowiecką, ale z drugiej strony jest też agentura sensu stricto NKWD czy sowieckie-

go wywiadu wojskowego. Ta agentura była już nieco inaczej budowana, przede wszystkim

nie tak jawnie i otwarcie.

F.M. – Choć początkowo było tak, że werbowano agentów głównie spośród wyznawców

ideologii komunistycznej, ale bardzo szybko Sowieci zmienili wytyczne, bo stało się oczywi-

ste, że ci, którzy związani są z komunizmem, jednocześnie mogą świadczyć usługi na rzecz

komunistycznego sąsiada.

J.M.R. – Ten sposób myślenia ma zresztą później swoją kontynuację… Ale zacho-

wajmy porządek chronologiczny. Po wojnie, gdy Polska stała się państwem zależ-

nym od Związku Sowieckiego, NKWD i UB rozbudowywały sieć agenturalną. Jakie

były cele agentury, gdzie szukano najcenniejszych agentów i jaka była skala tego

zjawiska w latach czterdziestych?

F.M. – Cele agentury w latach czterdziestych były zróżnicowane i zawsze zależne od tego,

jaki był cel Kremla. Początkowo agentura w znacznej części była budowana przez NKWD.

Jej pierwszorzędnym celem było spenetrowanie wywiadowcze struktur Polskiego Państwa

Podziemnego i jego sił zbrojnych, a przez to przygotowanie planu uderzenia na legalną

II Rzeczpospolitą – pozostającą w tym czasie w podziemiu. Natomiast po zajęciu Polski

przez Armię Czerwoną te cele ulegają pewnej rewizji. To, co zostało z Polskiego Państwa

Podziemnego po przetoczeniu się przez Polskę walca armii sowieckiej, pozostaje nadal

w zainteresowaniu operacyjnym, ale dołączają inne środowiska, które dotychczas były

z tego zainteresowania wyłączone, np. Kościół katolicki. W czasie wojny nie był on pierw-

szoplanowym zagrożeniem z punktu widzenia Kremla, jednak po wojnie zaczynał nim być,

jako siła ideowo przeciwstawna doktrynie marksistowskiej i w pełni niezależna od instalo-

wanej w Polsce dyktatury.

J.M.R. – W czasie wojny i okupacji Kościół też był postrzegany przez Sowietów

jako zagrożenie, ale jedynie na terenach wschodnich, które włączyli do swojego

państwa…

F.M. – Tak, na tych terenach, które Stalin uznawał za swoje. To rzeczywiście jest ważne

rozróżnienie – nieco inne były cele agentury na terenach powojennej Polski „ludowej”

budowanej z nadania Stalina, a nieco inne były cele na niemal 40 proc. terytorium Polski,

które zostały wcielone do państwa sowieckiego.

J.M.R. – Przyznam, że dziwi mnie trochę, iż do tej pory nie padły w naszej dyskusji

takie nazwy jak GL, AL…

W.F. – Podstawowym celem agentu-

ry sowieckiej było przygotowywanie

gruntu do zniszczenia niepodległej

Rzeczypospolitej. Dokonywało się to

w dwóch etapach – pierwszy, przed

wojną i w czasie wojny, kiedy nie ma

jeszcze komunistycznego aparatu

represji na ziemiach polskich. W tym

czasie tworzono siatki o charakterze

wywiadowczym, dla których bazą

był Związek Sowiecki. Do tych siatek

wywiadowczych traiali ludzie pozy-

skiwani na miejscu albo przysyłani

na spadochronach. Byli oni szkoleni

w szkołach w Związku Sowieckim na

niepokólczycki

Franciszek Niepokólczycki (1902–

–1974), oicer WP II Rzeczypospoli-

tej, uczestnik kampanii wrześniowej,

współtwórca Kedywu AK, uczestnik

Powstania Warszawskiego, po wojnie

był jedną z kluczowych postaci podzie-

mia niepodległościowego, m.in. preze-

sem II Zarządu Głównego Zrzeszenia

„Wolność i Niezawisłość”. Po areszto-

waniu bezpieka złożyła mu propozy-

cję publicznego potępienia działalno-

ści niepodległościowej. Jak wspominał:

„Miałem wyjść w ogóle bez procesu

w marcu 1947 r. i to z wielkim hukiem, bo

z awansem generalskim, Virtuti Militari

IV klasy, Grunwaldem itp. Posłyszano

ode mnie w tej sprawie – nie”. Skazano

go na karę śmierci, złagodzoną następ-

nie do dożywotniego więzienia.

agentów. Podczas okupacji zasilali sowie-

ckie oddziały partyzanckie, które byli dla

nich oparciem, lub włączali się w komu-

nistyczne oddziały partyzanckie polskie

– Gwardii Ludowej, potem Armii Ludowej.

Jednym z głównych zadań tych organiza-

cji było rozpracowanie polskiego podzie-

mia czy szerzej społeczeństwa polskiego,

po to żeby przygotować uderzenia, które

nastąpią już po wejściu Armii Czerwonej.

Po wkroczeniu tej armii i ustanowieniu ko-

munistycznej władzy budowany był polski

komunistyczny aparat represji, który tworzył

własną agenturę.

J.M.R. – I AL ma swoje zasługi przy

tworzeniu tego aparatu...

W.F. – Oczywiście, chociaż znaczna część

aelowców poszła w pierwszym okresie do

wojska, bo chodziło o to, żeby „wzmocnić”

wojsko tym elementem komunistycznym.

Natomiast aparat bezpieczeństwa na po-

czątku tworzyli ci, którzy przybyli ze Związku

Sowieckiego, przynajmniej jeśli chodzi o stanowiska dowódcze. Na niektórych terenach,

np. w Krakowskiem, na Rzeszowszczyźnie, na Lubelszczyźnie, udział aelowców w tworzeniu

tego aparatu był jednak spory.

F.M.

J.M.R. – Warto może wspomnieć w tym kontekście, że im bliżej końca wojny, który

daje się już przewidzieć, tym więcej akcji AL o charakterze antyniemieckim. Ale

dość czytelne jest to, że są to akcje przeprowadzane po to, żeby później można je

było rozegrać propagandowo, że to my – AL – byliśmy czołówką podziemia. Pod

koniec okupacji oddziały AL były bardzo aktywne na tym polu.

W.F. – Trudno, żeby było inaczej, skoro Polacy przez całą okupację marzyli o tym, aby móc

zbrojnie wystąpić przeciwko Niemcom, a oddziały AL były bardzo obicie zaopatrywane

w broń. Nie było przecież żadnego problemu, żeby samoloty sowieckie przeleciały 100 km

za linię frontu i zrzuciły zaopatrzenie. Oddziały mogły więc wchłonąć sporo ludzi, którzy nie

patrzyli na ich proweniencję, tylko chcieli z bronią w ręku wystąpić przeciwko Niemcom.

J.M.R. – Wróćmy do tego, co działo się podczas tworzenia aparatu bezpieczeństwa

i jego agentury.

W.F. – W chwili wejścia Armii Czerwonej do Polski tworzone są równolegle dwie sieci agen-

turalne. Jedna to siatka sowiecka – uaktywniana jest dawna agentura i pozyskiwana nowa,

zwłaszcza spośród ludzi aresztowanych. Stawiano im niedwuznaczne propozycje – wyj-

dziecie, jeżeli zgodzicie się na współpracę. Do

jesieni 1945 r. najważniejszą sieć agenturalną

tworzyli Sowieci. Potem część tej siatki przeka-

zano Urzędowi Bezpieczeństwa, który zaczynał

tworzyć własną sieć agenturalną. Początkowo

dość nieumiejętnie, bo funkcjonariusze nie

potraili jeszcze prowadzić tzw. pracy opera-

cyjnej. Wkrótce jednak siatka agenturalna

UB stała się najważniejszą i służyła przede

wszystkim do rozbicia pozostałości podzie-

mia i spacyikowania rodzących się nastrojów

opozycyjnych. Każdy z pionów bezpieki miał

własną agenturę, która była ukierunkowana

na cele, którymi dany pion się zajmował, np.

opanowanie gospodarki, iniltracja struktur

podziemnych, występowanie przeciw Kościo-

łowi czy przenikanie do środowisk młodzieżo-

wych... W miarę upływu lat siatki agenturalne

rozrastały się. Co pewien czas dokonywano

przeglądów i eliminowano agenturę nieprzy-

datną.

ReniAk

Marian Strużyński vel Reniak

(1922–2004), żołnierz AK i DSZ,

działacz WiN i ROAK. Od 1947 r.

agent UB ps. „Irka”, „7”, „Karol”

i „Robert”, „Teodor”, przyczynił

się do rozbicia Rady WiN Olkusz

oraz oddziałów partyzanckich:

Stanisława Ludzi „Harnasia”, Józefa

Miki „Leszka” i Stanisława Nowaka

„Iskry”. Od 1951 r. brał udział w jed-

nej z największych gier operacyjnych

bezpieki – operacji „Cezary” (tzw.

V Komendy WiN), odegrał m.in.

kluczową rolę w rozbiciu oddziału

Kazimierza Kamieńskiego „Huzara”.

Bezpośrednio w wyniku jego działań

śmierć poniosło kilkunastu partyzan-

tów. W latach 1957–1964 kadrowy

funkcjonariusz SB.

J.M.R. – Instytutowi Pamięci Narodowej

stawiany jest zarzut, że często ujawnia

agentów działających w Kościele i w środowiskach zbrojnego podziemia. Niektó-

rzy pytają wprost, dlaczego zamiast zająć się samą bezpieką ujawnia się agentów

z kręgów, które sprzeciwiały się komunizmowi. Czy to nie jest tak, że zbrojne pod-

ziemie i Kościół to były największe zagrożenia dla komunizmu i dlatego w tych

środowiskach szczególnie dbano o rozwjanie agentury?

F.M.

F.M. – Bywa i tak, że kiedy IPN przedstawia działania aparatu represji wobec konkret-

nych środowisk i ujawnia agenturę, wtedy zarzuca się Instytutowi, że opisuje agentów,

a nie funkcjonariuszy. Natomiast kiedy IPN publikuje książki o aparacie bezpieczeństwa,

to zarzuca się mu, że nadmiernie interesuje się ubekami i esbekami i tworzy albumy ich

upamiętniające…

W pierwszym okresie – do 1947 r., najważniejszym celem aparatu represji było zabezpie-

czenie bardzo słabej jeszcze wtedy władzy komunistycznej. Nie miała ona bowiem żadnego

zakorzenienia w społeczeństwie i jej funkcjonowanie opierało się najpierw na sile sowie-

ckich bagnetów, a następnie na sprawności rodzimego aparatu represji. Na początku

więc głównym kierunkiem działań operacyjnych, w tym werbunku agentury, było podziemie

niepodległościowe. Jednocześnie prowadzono działania werbunkowe wewnątrz stronnictw

politycznych, znacznie mniej uwagi przywiązując do pozostałych środowisk. Niszczeniem

Kościoła zajęto się intensywnie dopiero po 1947 r. Kiedy komunistom udało się zlikwido-

wać zbrojne podziemie i opór polityczny o charakterze ogólnopolskim, wtedy uznano, że

bastionem oporu w skali całego kraju jest Kościół i dlatego stał się on pierwszoplanowym

celem ataku. W tym momencie przeciw Kościołowi skierowano najbardziej sprawdzonych

funkcjonariuszy, którzy, by realizować powierzone im zadania, rozwjali sieć agenturalną.

W przypadku woj. krakowskiego rozbudowa jest skokowa – z 15 agentów w połowie 1947 r.,

do 88 rok później, a następnie 236 w grudniu 1949 r.

J.M.R. – Wcześniej uderzenie w księży wiąże się ze wspieraniem przez duchowień-

stwo oporu wobec komunistycznych władz.

F.M. – Tak, w pierwszych latach bezpieka walczy z duchowieństwem angażującym się

w działania niepodległościowe (czyli z perspektywy komunistów antysystemowe). Nato-

miast od 1948 r. bezpieka uznaje, że każdy duchowny jest przeciwnikiem władzy, chyba że

działa w kręgu tzw. księży patriotów, wówczas staje się sojusznikiem.

J.M.R. – W jaki sposób werbowano wtedy agentów? I jakie były konsekwencje od-

mowy współpracy w tamtych latach?

F.M. – Komuniści przejęli władzę w drodze podboju, dlatego zachowywali się – także w sfe-

rze działań operacyjnych – jak okupant na nieprzychylnym terytorium; stąd w pierwszych

latach stosowano metody tzw. twardego werbunku. Z reguły używano szantażu i to bardzo

brutalnego. Podstawową metodą było tzw. tajne zdjęcie, czyli utajnione aresztowanie oso-

by, którą zamierzano zwerbować. Przedstawiano jej następnie alternatywę – albo podjęcie

współpracy, albo postawienie zarzutów karnych i wprowadzenie sprawy na drogę sądową.

Większość osób werbowanych z kręgów zbrojnego podziemia czy organizacji politycznych

zdawała sobie sprawę z konsekwencji odmowy współpracy: najpierw bardzo ciężkie śledz-

two (jakie były metody śledcze, na ogół wiedziano)...

J.M.R. – A jeżeli się uda przeżyć śledztwo, to...

F.M. – To albo długoletnie więzienie, albo wyrok śmierci. W podobny sposób postępowano

wobec duchowieństwa, choć w tym przypadku rezygnowano z tajnego aresztowania, ale

metodą werbunku był szantaż.

J.M.R. – Kogo, jakich ludzi próbowano werbować?

W.F. – Próbowano werbować każdego, kto mógł być przydatny do celów operacyjnych.

Istnienie agentury związane było z metodami działania systemu. To był system opresywny,

zmierzający do totalitaryzmu. Aparat bezpieczeństwa miał więc za zadanie zapanować nad

całością społeczeństwa, nad wszystkimi organizacjami. W takim systemie nie ma innego

sposobu zapanowania nad społeczeństwem niż operacyjne opanowanie go – przypomina-

no to funkcjonariuszom UB na każdym kroku. Podstawowym środkiem działania aparatu

represji było werbowanie agentury i przy jej pomocy uzyskiwanie informacji o tym, co się

dzieje w państwie, a następnie – po otrzymaniu informacji – albo niszczenie ośrodków sta-

nowiących zagrożenie, albo sprawowanie nad nimi kontroli i sterowanie nimi w kierunku

pożądanym przez władzę.

J.M.R. – Pierwszy szczyt liczebności agentury przypada na końcowe lata okresu

stalinowskiego – w 1953 r. liczba donosicieli sięgała 85 tys. – z czego to wynika-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: