PL Gościnny A., Monety zastępcze i żetony monetarne.pdf
(
10498 KB
)
Pobierz
262029526 UNPDF
Monety zastępcze i żetony monetarne
Arkadiusz Gościnny,
Monety zastępcze i żetony monetarne
, [w:]
www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html
Spis treści
WSTĘP.................................................................................................................................................2
EMISJE LOKALNE.............................................................................................................................3
WYKAZ MIEJSCOWOŚCI EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY NA ZIEMIACH
POLSKICH W LATACH 1916 - 1922.................................................................................................6
EMISJE DOMINIALNE......................................................................................................................7
EMISJE WOJSKOWE ......................................................................................................................13
EMISJE JENIECKIE..........................................................................................................................15
EMISJE PRZEMYSŁOWE................................................................................................................18
ŻETONY DEPUTATOWE.................................................................................................................20
ŻETONY KELNERSKIE...................................................................................................................24
EMISJE KUPIECKIE........................................................................................................................25
ŻETONY RABATOWE I REKLAMOWE........................................................................................29
ŻETONY GAZOWNI, ELEKTROWNI I WODOCIĄGÓW............................................................32
MONETY I ŻETONY TRAMWAJOWE...........................................................................................37
INNE...................................................................................................................................................40
ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................45
WSTĘP
Przystępując do omawiania poszczególnych rodzajów
bilonu zastępczego należałoby wyjaśnić samo pojęcie
"pieniądz zastępczy", jednakże podanie ścisłej jego
definicji jest rzeczą wielce kłopotliwą. Problematyczne są
bowiem kryteria, przy pomocy których będziemy
wyróżniać go od emisji oficjalnych - państwowych. Dla
celów tego opracowania wykorzystam definicję
zaproponowaną przez A. Schmidta, który pieniądzem
zastępczym nazywa różnego rodzaju znaki pieniężne
wydane przez nieuprawnionych do emitowania pieniądza
legalnego wystawców i zastępujące w ograniczonym
zakresie pieniądz legalny.
Określając najważniejsze przyczyny emisji pieniądza
zastępczego wymienić należy:
charakterze pewnych emisji jak choćby żetony rabatowe.
Przyczyny emisji pieniądza zastępczego dają także
pewną podstawę na dokonanie jego klasyfikacji i
wprowadzenia pewnej systematyki. Jak że tematem
opracowani są emisje monetarne przedstawię ich
klasyfikację, której autorem również jest Andrzej Schmidt,
a która pozwoli używać prawidłowego nazewnictwa
obiektów prezentowanych w dalszej części opracowania.
Powszechnym jest bowiem mieszanie pojęć, często nawet
używanie nazewnictwa będącego swoistym fałszem.
Takim błędem jest często używane sformułowanie "żeton
zastępczy", analogiczne zdawało by się określeniu
"moneta zastępcza" i rozróżniające emisje o charakterze
pieniężnym (monety) od emisji o charakterze np.
rozliczeniowym (żetony). Otóż monety zastępcze są
zastępczymi gdyż zastępują pieniądz oficjalny, idąc
tokiem tego rozumowania żetony zastępcze byłyby
zastępczymi gdyby zastępowały inne żetony. Pewnie takie
też byśmy znaleźli, ale nie o nie przecież chodzi. Chodzi
bowiem o żetony będące formą bilonu zastępczego a
ściślej o żetony monetarne (znane są bowiem także
rozliczne emisje żetonów niemonetarnych, jak chociażby
wspomniane przeze mnie w dalszej części opracowanie
żetony narzędziowe).
• Brak pieniądza (najczęściej zdawkowego) w obiegu
pieniężnym - przykładem będą tu liczne emisje
prywatne i lokalne z okresu I wojny światowej.
• Dążenie do zamknięcia obiegu pieniężnego -
przykładem może być pieniądz dominialny czy też
obozowy.
• Dążenie do ułatwienia lub usprawnienia pracy -
przykładem są rozliczeniowe żetony kelnerskie.
• Dążenie do osiągnięcia łatwego zysku, możemy
bowiem wyróżnić specyficzne emisje, gdzie pieniądz
traktowany był jako towar - przykładem mogą być
przeznaczone dla zbieraczy monetarne emisje
ceramiczne.
Analiza najważniejszych czynników stymulujących
emisje pieniądza zastępczego pozwala podzielić bilon
zastępczy na dwie odrębne grupy. Jedną będącą efektem
działalności emisyjnej prowadzonej z powodu braku
pieniądza legalnego w obiegu, którą nazwiemy
Wspomnieć należy również o propagandowym
1
Monety zastępcze i żetony monetarne
pieniądzem namiastkowym
, gdyż zastępuje ona pieniądz
legalny w tym sensie, że wypełniając lukę powstałą
wskutek niedostatku pieniądza legalnego w obiegu staje
się jego namiastką i obiega zamiast niego. W grupie tej
znajdą się właśnie właściwe
monety zastępcze
, których
dwie główne podgrupy tworzą
monety lokalne
i
monety
prywatne
. Drugą główną grupę bilonu zastępczego
wydawaną w zamiarze usprawnienia lub ułatwienia pracy,
bądź dla zamknięcia obiegu pieniężnego nazwiemy
pieniądzem pomocniczym
. Zastępuje on pieniądz legalny
tylko na ściśle określonym wąskim odcinku, ale nie z
powodu braku tego pieniądza, tylko jako pieniądz
pomocniczy, obiegający obok legalnego po to, by
umożliwić emitentowi osiągnięcie zamierzonych przezeń
celów. W grupie tej wyróżnimy
monety pomocnicze
oraz
żetony monetarne
, te ostatnie zaś podzielić należy
następnie na
żetony płatnicze
i
żetony rozliczeniowe
. Za
żetony płatnicze uznamy bowiem te, używane do
przeprowadzenia jednej określonej transakcji jako środek
płatniczy, żetony rozliczeniowe natomiast to te, używane
do przeprowadzania jednej określonej transakcji jako
pokwitowanie wymienialne na gotówkę.
Podstawy zaprezentowanej przeze mnie klasyfikacji
analogicznie odnoszą się również do papierowego
pieniądza zastępczego.
W dalszej części opracowania ujmę monety zastępcze
i żetony monetarne w systematyce istotnej z punktu
widzenia kolekcjonowania tego typu obiektów omawiając
kolejno emisje lokalne, emisje dominialne, emisje
wojskowe, emisje jenieckie, emisje przemysłowe, żetony
deputatowe, żetony kelnerskie, emisje kupieckie, żetony
rabatowe, żetony gazowni, elektrowni i wodociągów,
monety i żetony tramwajowe oraz inne emisje nie dające
się zaklasyfikować do w/w grup
EMISJE LOKALNE
Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu
zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie występujące
w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach
1916-1923 na obszarach Cesarstwa Niemieckiego, w tym
również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich,
stąd też tym właśnie emisjom poświęcę całą uwagę.
Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe
miejsce zajmuje "pieniądz w oblężeniu Zamościa".
Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z
racji specyficznej sytuacji jego wybicia. Monet tych
bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a
emisja ta nastąpiła wobec potrzeby zaspokojenia wymagań
rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma
miejsce w przypadku emisji z lat 1916-1922 (okres emisji
został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie
występują już monety lokalne na ziemiach polskich).
Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób
zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej
uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa
Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na
złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i
spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i
srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował
paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie wszelkich
drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza
zdawkowego był najbardziej odczuwalny w codziennym
życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach
administracyjnych oraz na niektórych przedsiębiorstwach
prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych
dniach wojny pieniądza zastępczego. Skupiając się na
emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-
1915 pierwotnie były to bony, które doraźnie poprawiły
sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny
brak w obiegu pieniądza zdawkowego. Wznowiono więc
emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać
bardziej od nich trwały zastępczy pieniądz monetarny.
Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich
ukazały się na początku 1916 roku. Pierwotnie były to
głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90
% emisji bitych było w żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak
i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla
przedłużenia żywotności monet stosowano różnego
rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka
emisji wybitych w aluminium oraz jedna domniemana
emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.
Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego
okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te mają
raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady
zużycia na niektórych egzemplarzach świadczy, iż
używane były one także w obiegu. Monety takie na
ziemiach polskich emitowały miasta Bolesławiec,
Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i
Ziębice. Gro z tych monet wyprodukowanych zostało w
znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka
przykładów takich monet:
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.
Bolesławiec
Bunzlau
1921Kamionka PM 2208.8
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Syców
1921
Brązowa
porcelana
PM 5289.3
2
Gross
Wartenberg
Monety zastępcze i żetony monetarne
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Wałbrzych
Waldenburg
Schl.
1921
Zielona
porcelana
PM 13668.1
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Poznań
Posen
1917Zn PM 11124.1
Okres obiegu bilonu lokalnego trwał od kilku miesięcy
do kilku lat, ale wyjątkowo tylko zaznaczano go na
monetach.
Np. Gültig bis Ende 1922 (ważne do końca 1922 r.) na
monetach ze Szczecina
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Zielona
Góra
1921
Brązowa
porcelana
PM 5305.2
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Szczecin
Stettin
1920Zn PM 12887.3
lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu
oficjalnego wycofania) na monetach Stronia Śląskiego.
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Ziębice
Münsterberg bd
Brązowa
porcelana
PM 9837.13
Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109
miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając
łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość
wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz z
górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet
miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy sztuk w
miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak
np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Stronie
Śląskie
Do wystawców monet lokalnych na ziemiach polski
zalicza się emisje zarządów miejskich, gminnych i
powiatowych oraz miejskie kasy oszczędnościowe, a także
pewnych emitentów prywatnych, których emisje zostały
dopuszczone przez miejscowe władze administracyjne do
obiegu na prawach monet lokalnych. Monetami lokalnymi
stały się również żetony na cukier wydane przez Zarząd
Miejski i Zarząd Powiatowy w Chojnicach.
Przykładem emisji zarządu miasta będzie moneta z
Krotoszyna
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Iława
Deutsch Eylau 1916-17 Zn PM 2835.2
aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z
Poznania o nakładzie 1000080 szt.
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.
Krotoszyn
Krotoschin bd Zn PM 7554.4
3
Grünberg
Schl.
Seitenberg 1919Zn PM 12463.2
Monety zastępcze i żetony monetarne
Emisji zarządu powiatu - moneta z Inowrocławia
I tak najczęściej spotykanym określeniem jest
KLEINGELDERSATZMARKE, co w swobodnym
tłumaczeniu oznacza "znaczek zastępujący pieniądz
zdawkowy"
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.
Inowrocław
Hohensalsa bd Zn PM 6498.10
Emisji zarządu gminy - moneta z Zaborza
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Głuchołazy
Ziegenhals 1918Zn PM 14521.6
często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako
KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELD-
MARKE lub GELDERSATZMARKE
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.
Zaborze
Zaborze O/S bd Zn PM 14440.1
Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z
Ząbkowic Śląskich
N. pol. N. niem. RokMet.Nr kat.
Gorzów Wlkp.
Landsberg a/W.bd Zn PM 7675.10
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Ząbkowice
Śląskie
1917 Zn PM 4148.6
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Szczecin
Stettin
Moneta emisji prywatnej - Towarzystwa Kupieckiego z
Oleśnicy
1917Zn PM 12887.2
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Oleśnica
Oels i. Schl. 1918Zn PM 10605.2
Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego
zezwolenia władz państwowych, jednakże za milczącą ich
zgodą. Emisje te mimo iż naruszały obowiązujące prawo
były jednak koniecznością. Aby uchronić się przed
zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy
ich umieszczali na monetach rozmaite nazwy mające
odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić zastępczy
ich charakter. Częstokroć bowiem emisje te tłumaczono
jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty
lub znaczki oszczędnościowe jak było w przypadku emisji
kas oszczędnościowych. Był to oczywiście tylko pewien
wybieg, gdyż monety te były faktycznie pieniądzem.
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Oborniki
Obornik (Posen) 1917Zn PM 10582.2
Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano
także nazwy KRIEGSGELD (pieniądz wojenny),
KRIEGSNOTGELD (pieniądz wojenny wydany z
konieczności), a po zakończeniu działań wojennych
określenie NOTGELD (pieniądz wydany z konieczności)
4
Frankenstein
Schl.
Monety zastępcze i żetony monetarne
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Nidzica
Neidenburg 1918Zn PM 9924.2
Röttinera, który miał miejsce na początku lat 20-tych.
Zlecił on bowiem firmie Lauera z Norymbergii, która to
firma wykonała znaczą ilość ogólnej emisji monet
lokalnych, dodatkowe wykonanie szeregu rzadszych
monet z miejscowości leżących już wówczas na obszarach
Francji i Polski. Fałszerstwo polegało na wybiciu
dodatkowych monet stemplem oryginalnym, bądź też na
wybiciu monet w innym metalu, w innym kształcie,
różnymi kombinacjami awersów i rewersów lub nowymi,
nieznanymi wcześniej stemplami. Nakład fałszywych
monet wynosił po 100 szt. każdego typu i zostały one
rozprowadzone wśród zbieraczy jako odpowiednio drogie
rzadkości. Przestępstwo zostało jednak ujawnione, a
Röttiner został skazany na 3 m-ce więzienia i 100 złotych
marek grzywny. Wśród sfałszowanych przez Röttinera
monet jest 58 typów z 22 miejscowości leżących na
ziemiach polskich.
Jako przykład takiego fałszerstw prezentuję monetę 50
pf. z miejscowości Śmigiel, która różni się od oryginału
rodzajem stempla użytego dla rewersu. Obwódka wokół
cyfry wartości na oryginale jest sznurowa, na fałszerstwie
natomiast perełkowa.
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Toruń
Thorn
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Połczyn Zdrój
Polzin
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Śmigiel
Schmigiel 1917 Zn
PM 12139.5 -
falsyfikat
natomiast emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych
otrzymały nazwę SPARMARKE czyli "znaczek
oszczędnościowy"
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Środa Śląska
Neumarkt Schl. 1917Zn PM 10020.2
N. pol. N. niem. Rok Met.Nr kat.
Śmigiel
Schmigiel 1917 Zn
PM 12139.4 -
oryginał
rzadkością są emisje nie posiadające napisu określającego
ich zastępczy charakter.
Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel
"Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840
- 1990"
, Gütersloh 1993
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.
Gryfino
Greifenhagen bd Zn PM 5126.1
Na zakończenie tego wywodu o monetach lokalnych, a
w celu podkreślenia ich atrakcyjności jako obiektu
zbieractwa i to już od czasu kiedy były one jeszcze w
obiegu przytoczyć chcę ciekawy fakt ich fałszowania
przez niemieckiego zbieracza i handlarza Brunona
WYKAZ MIEJSCOWOŚCI
EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY
NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH
1916 - 1922
Lp. N. niem.
N. pol.
1.
Bärwalde N.M
Mieszkowice
2.
Bischofsburg
Biskupiec
3.
Bnin
Bnin
4.
Briesen Westpr.
Wąbrzeźno
5.
Bromberg
Bydgoszcz
5
1918Zn PM 13257.1
1919Zn PM 11093.1
Plik z chomika:
zuzik81
Inne pliki z tego folderu:
EN 2010 Standard Catalog of World Coins 1901-2000, 37th Edition, 2009.pdf
(419619 KB)
PL Kucia S., Odmiany monet obiegowych. Polska Rzeczpospolita Ludowa 1949-1990.pdf
(7315 KB)
PL Gościnny A., Monety zastępcze i żetony monetarne.pdf
(10498 KB)
Encyklopedia Monet - ENGLISH - A Complete Illustrated History of the Coins of The World.pdf
(115063 KB)
Banknoty.rar
(30996 KB)
Inne foldery tego chomika:
Dokumenty
filmy
Galeria
GRY I INNE
Historia
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin