BOLESŁAW PRUS LALKA.doc

BOLESŁAW PRUS – „LALKA” – OPRACOWANIE BN

W „Lalce” jawni się doniosłość Mickiewiczowskiej „historii szlacheckiej” (PT).

- 29 wrzesień, 1887 – w warszawskim „Kurierze Codziennym” ukazał się pierwszy odcinek „Lalki” (wcześniej ukazało się „Nad Niemnem” w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Pan Wołodyjowski” (warszawskie „Słowo”, krakowski „Czas” i „Dziennik Poznański”).

- ostatni odcinek ukazał się 24 maja 1889 r. Edycja książkowa skończyła się w styczniu 1890.

Mimo nowel i dobrych dzieł, Prus zawsze zostawał tylko najlepszym dziennikarzem, felietonistą. Ktoś, kto co tydzień pisuje do gazety, wygląda raczej na rzemieślnika niż na artystę. Podczas pisania „Lalki” Prus pisze w „Kurierze Codziennym o ubezpieczeniach, wyrobach bawełnianych, pożarach, kradzieżach, topielcach itp. Wiele z tematów jego felietonów znalazło się na kartach dzieła. Nie wygląda on na prawdziwego literata. W ówczesnych realiach, powieściopisarz stał wyżej nad dziennikarzem na drabinie społecznej. Sienkiewicz, po zaangażowaniu się w powieściopisarstwo porzucił pracę felietonisty.

Dla Prusa nie było pojęcia „sztuka dla sztuki” – wg niego literatura „jest przede wszystkim gałęzią ludzkiej pracy, i to pracy użytecznej”. Oznaczało to pragnienie rzetelności poznawczej, porządnego warsztatu, profesjonalizmu. Prus uważał powieściopisarstwo za kunszt trudny i przekładał do niego wymagania wyższe niż do publicystyki czy nowelistyki. Szykował się do tego 20 lat, a gdy już w końcu zaczął pisać powieści, wciąż wiódł aktywne życie publicystyczne. Prus był najlepszym felietonistą polskim swojego wieku.

à tytuł – „Lalka”, Prus powiedział o nim, że jest przypadkowy. Interpretacje są jednak różne. Tytuł był ten niepozorny. W tradycji słowo „lalka” miało już zastosowanie.

- „Lalki” Kraszewskiego – o „wyższym towarzystwie”, którym życie mija na zabawie, która nie bawi, na kłamstwie, które nikogo nie oszukuje, a którym się wszyscy częstują.

- alegoria świata jako teatru; świat jako teatr marionetek, w którym los człowieczy podobny jest losowi kukiełek (Kochanowski „O żywocie ludzkim”). Tytuł kojarzył się z zadumą Rzeckiego nad mechanicznymi zabawkami, które skrycie nakręcał w opustoszałym sklepie, by poruszały się bez sensu i celu. Kazimierz Ehrenberg (1890): „Najwięksi, najgenialniejsi, najlepsi – to tylko lalki ponakręcane jak gdyby na żart… I jedną z takich lalek, stanowiących igraszkę losu, jest bohater powieści…”.

- zarzucano Prusowi słabą kompozycję, pamiętnik Rzeckiego był uznany za niewłaściwy stylistycznie (eks-wojak i subiekt tak pisać nie mógł). „Wszystkie prawie części utworu są świetne, spojenie ich bardzo wadliwe” – mogło się to wiązać z odcinkowością wydawania „Lalki”. Wszystko w niej jest doskonałe, ale jako całość utwór ten jest chaotyczny, rozerwany i niejednolity. Antoni Lange czytał III tomy powieści w różnych kolejnościach i ostatecznie stwierdził, że nie ważne jak się czyta.

- Jednak, dla Prusa kompozycja była ważna, od sierpnia 1886 zaczął pisać „Notatki o kompozycji” i kontynuował je podczas pisania „Lalki”. Kompozycja – dobór, układ i powiązanie w całość składników świata przedstawionego – uporządkowanie „budulca” tworzącego ten świat. Kwestie kompozycyjne brały w Lalce swój początek z zamierzenia by napisać powieść z wielkich pytań epoki, czyli powieść będącą szerokim przeglądem rzeczywistości współczesnej i jej problemów. Prus zaprojektował Lalkę jako kompozycję panoramiczną, która obejmuje wiele postaci i wiele wątków. Jednym z materiałów tej budowli były obrazki (np. scenka z renomowanej jadłodajni” na Krakowskim Przedmieściu, opis nędzy i ohydy Powiśla, przedstawienie kwesty wielkosobotniej w kościele św. Józefa i przyjęcia wielkanocnego na pokojach hrabiny Karolowej) i „szkice fizjologiczne” (tak określano w XIX w. małe monografie typów społecznych, zawodowych, regionalnych, oraz małe „studia” miast, dzielnic, obiektów; np. wizerunki pana Łęckiego i panny Izabeli, księcia – ujętych jako reprezentanci arystokratycznej sfery społecznej). Prus wpisał w biografie swych postaci wielorakie zjawiska historyczne – od politycznych poczynając na modzie konfekcyjnej i kosmetycznej kończąc.

- pamiętnik Rzeckiego to urzekająca powieść w powieści, spełniająca kilka doniosłych funkcji – rozciągnięcie czasu wstecz, zakorzenianie teraźniejszości w historii. Teraźniejszość „Lalki” trwa od marca roku 1878 do schyłku października 1879. „Pamiętnik starego subiekta” to dzieje rodzinnego domu Rzeckiego w Starym Mieście, wspomnienia o dwóch pokoleniach Minclów, obraz węgierskiej Wiosny Ludów i dramatu Augusta Katza, życie Wokulskiego do 1877. Dzięki temu otrzymujemy ciągłość historyczną.

Konsekwentnie realistyczna kompozycja wymaga naddania ludzi i wypadków, bo w życiu, które naśladuje, nie ma arytmetycznej konieczności ani logicznego ładu. Tendencyjność przeszkadza realizmowi, trzeba więc wprowadzić pewien bezład i przypadek.

à Narrator a fabuła. O prawdziwych wydarzeniach można się w powieści dowiedzieć tylko dzięki narratorowi IIIosobowemu. Gdy o jakichś zdarzeniach opowiadają postacie, nie są ona do końca prawdziwe. Np. o Wokulskim przed jego pojawieniem się dostajemy 4 wersje opowieści: doktora Szumana, Izabelli Łęckiej, Rzeckiego i Węgrowicza.

Prus nie pochwala plotkowania, nie wprowadza go jednak w celu humorystycznym ani w takim, by pokazać czytelnikowi, że jest to nie ładne zachowanie. Wie zaś, że plotkarstwo należy do symptomów patologii społeczeństwa w okresie „rozkładu” i że da się wyrazić pewne prawdy o ludziach i zbiorowościach ludzkich, gdy się bada plotki. Plotkarzy w „Lalce” jest kilkoro – radca Węgrowicz ze swoim znajomym Szprotem, baronowa Krzeszowska (specjalistka w kojarzeniu pogłosek z donosami i szantażami), Misiewiczowa, Wirski, a nawet Rzecki (mechanizm powstawania plotki i pogłoski politycznej).Dla Węgrowicza Wokulski to awanturnik ciągle rzucający się w wir zdarzeń i przygód. Rzecki opowiada o przyjacielu dużo życzliwiej, wydobywa z jego biografii momenty heroiczne, przypisuje mu wielkie zamiary polityczne, konspirację i wallenrodyzm. Całą jego przeszłość ujmuje jako walkę indywidualności wybitnej a dalekowzrocznej z „poziomym światem” przesądów i interesów materialnych. Życie Wokulskiego jest wg niego podobne do życia Napoleona (jego ulubionego bohatera).

Izabela widzi Wokulskiego początkowo jako negatywnego bohatera z romansu frenetycznego lub z powieści tajemnic (przebiegły preweniusz o czerwonych łapach, który sprytnie osacza niewinną piękność, by wziąć ją w niewolę, upokorzyć i udręczyć). We wszystkich dobrodziejstwach widzi intrygę, która ma obezwładnić ofiarę. Potem widzi w nim kandydata na pantoflarza, safandułę o psiej wierności, zadowolonego z zaszczytu całowania rączek swej bogini.

Szuman – rodzaj dramatu o chorobie psychicznej, spowodowanej przez patologiczne otoczenie i wadliwe wychowanie.

Narrator jest wszechwiedzący ale nie osądza bohaterów. Czas akcji w tomie II wypełnia się wypadkami bardziej za sprawą pana Ignacego (pamiętnik) niż narratora odautorskiego.