Demokracje
Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej
Europy Srodkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej
Pod redakcją
Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta
Wrocław 1998 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Wydanie II poprawione i uzupełnione
Recenzent Grażyna Ulicka
Redaktor Wydawnictwa Barbara Bober
Projekt okładki i opracowanie techniczne Bożena Sobota
© Copyright by Andrzej Antoszewski and Ryszard Herbut 1997 ISBN 83-229-1716-3
Skład i łamanie -A.M.L i Bej Wydrukowano we Wrocławskiej Drukarni Naukowej Polskiej Akademii Nauk
•?
Biblioteka WDiNP UW
1098022706
Wykaz użytych w pracy skrótów nazw partii politycznych oraz koalicji wyborczych
Skrót nazwy partii
Nazwa partii politycznej lub koalicji (oryginalna /polska)
Czechy
ĆDI Ćeskoslovenska Demokraticka Iniciativa
Czechosłowacka Inicjatywa Demokratyczna ĆSSD Ćeska Strana Socialne Demokraticka
Czeska Partia Socjaldemokratyczna KDS Kfesfanskodemokraticka Strana
Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna KDU-CSL Kfesfanska a Demokraticka Unie-Ćeskoslovenska Strana Lidova
Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna-Czechosłowacka Partia Ludowa KSĆM Komunisticka Strana Cech a Moravy
Komunistyczna Partia Czech i Moraw LDS Liberalne Demokraticka Strana
Partia Liberalno-Demokratyczna ODA Obćanska Demokraticka Aliance
Obywatelski Sojusz Demokratyczny ODS Obćanska Demokraticka Strana
Obywatelska Partia Demokratyczna OF Obćanske Forum
Forum Obywatelskie OH Obćanska Hnuti
Ruch Obywatelski SPR-RSĆ Struzeni Pro Republiku-Republikanska Strana Ćeskoslovenska
Stowarzyszenie na Rzecz Republiki—Republikańska Partia Czechosłowacka
Słowacja
AD Alternativa Demokraticka
Przymierze Demokratyczne
Skróty nazw partii politycznych i koalicji wyborczych
APR Alternativa Politickeho Realizma
Alternatywa Politycznego Realizmu DS Demokraticka Strana
Partia Demokratyczna DU Demokraticka Unia Slovenska
Demokratyczna Unia Słowacji HP Hnutie Polnohospodarov
Ruch Robotników Rolnych HZDS Hnutie za Demokraticke Slovensko
Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji KDH Kresfansko Demokraticke Hnutie
Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny KSS Komunisticka Strana Slovensko
Komunistyczna Partia Słowacji KSU Krest'ansko-Socialna Unia Slovenska
Unia Chrześcijańsko-Społeczna Słowacji MKDH Madarske Krest'anskodemokraticke Hnutie
Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny MOS Madarska Obćianska Strana
Węgierska Partia Obywatelska NDS-NA Narodnodemokraticka Strana-Nowa Alternativa
Partia Narodowo-Demokratyczna—Nowa Alternatywa RSS RoFnicka Strana Slovensko
Rolnicza Partia Słowacji SDL Strana Demokratickej L'avice
Partia Lewicy Demokratycznej SDS Strana Demokratickych Socialistov
Partia Demokratycznych Socjalistów SDSS Socialnodemokraticka Strana na Slovensku
Partia Socjaldemokratyczna na Słowacji SNS Slovenska Narodna Strana
Słowacka Partia Narodowa VPN Vefejnost proti Nasili
Społeczeństwo Przeciw Przemocy WSSE Wspólnota-Soużiti-Spolużitie-Egyutteles
Wspólnota ZRS Zdruzenie Robotnikov Slovenska
Stowarzyszenie Robotników Słowacji
Węgry
FIDESZ Fiatal Demokratak Szóvetsege
Związek Młodych Demokratów FKgP Fuggetlen Kisgazdapart
Niezależna Partia Drobnych Rolników KDNP Keresztenydemokrata Neppart
Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa KKPP Konzervativ Kisgazda-es Polgari Part
Konserwatywna Partia Drobnych Rolników i Mieszczaństwa
MDF Magyar Demokrata Forum
Węgierskie Forum Demokratyczne
MP Magyar Part
Partia Robotników
MSzP Magyar Szocialista Part - Szocialistak
Węgierska Partia Socjalistyczna - Socjaliści
NDSz Nemzeti Demokrata Szóvetseg
Narodowy Związek Demokratyczny
SzDSz Szabad Demokratak Szovetsege
Związek Wolnych Demokratów
TFKP Tortenelmi Fuggetlen Kisgazdapart
Historyczna Niezależna Partia Drobnych Rolników
Polska
AP Akcja Polska
BBWR Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
ChDSP Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy
KK Koalicja Konserwatywna
KLD Kongres Liberalno-Demokratyczny
KPN Konfederacja Polski Niepodległej
PC Porozumienie Centrum
PChD Partia Chrześcijańskich Demokratów
PK Partia Konserwatywna
PL Porozumienie Ludowe
PPPP Polska Partia Przyjaciół Piwa
PR RdR Porozumienie Regionalne Ruch dla Rzeczypospolitej
PSL Polskie Stronnictwo Ludowe
PSL „M" Polskie Stronnictwo Ludowe „Mikołajczykowskie"
PSL „O" Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie"
PSL „S" Polskie Stronnictwo Ludowe „Solidarność"
PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
R Republikanie
RdR Ruch dla Rzeczypospolitej
ROAD Ruch Obywatelski—Akcja Demokratyczna
ROP Ruch Odbudowy Polski
RTR Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej
SdRP Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
SLCh Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie
SP Solidarność Pracy
SPR Stowarzyszenie Polityki Realnej
SW Solidarność Walcząca
SWR Stronnictwo Wierności Rzeczypospolitej
UD Unia Demokratyczna
UP Unia Pracy
UPR Unia Polityki Realnej
UW Unia Wolności
ZChN Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
ZP-PC Zjednoczenie Polskie-Porozumienie Centrum
Wstęp
Gdy w 1974 r. rozpoczął się proces określony przez Samuela P. Hunting-tona mianem „trzeciej fali demokracji", nikt nie przypuszczał, że obejmie on swym zasięgiem również i kraje bloku komunistycznego. Jednakże w 1989 r. w Europie Środkowo-Wschodniej dokonała się rewolucja, spychająca komunizm do lamusa historii. Jest to bez wątpienia najważniejsze wydarzenie polityczne drugiej połowy XX w.; wydarzenie, którego konsekwencje mają znaczenie ogólnoświatowe. I niezależnie od tego, czy zgodzimy się z Francisem Fukuyamą, przepowiadającym ostateczny triumf liberalnej demokracji, czy z Samuelem P. Huntingtonem, wieszczącym katastroficzną wizję „zderzenia cywilizacji", prowadzącego do ogólnoświatowego konfliktu, to pewne jest, że w końcu naszego stulecia demokracja liberalna okazała się najbardziej atrakcyjną formą ustrojową dla zdecydowanej większości państw zrzucających autorytarny gorset.
Niezależnie od tego, jakie są i będą ogólnoświatowe reperkusje upadku bloku komunistycznego, interesującym zadaniem badawczym jest porównawcza analiza procesu demokratyzacji w poszczególnych krajach. Z wielu powodów przebiega on inaczej w państwach postkomunistycznych niż w Europie Południowej w latach siedemdziesiątych czy w Ameryce Łacińskiej w latach osiemdziesiątych. A trzeba powiedzieć, że badania „nowych demokracji" tamtych obszarów zaowocowały olbrzymią literaturą, eksponującą przede wszystkim wątek komparatystyczny. Może ona stanowić dogodny punkt wyjścia analizy demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej. Należy się jednak liczyć z tym, że doświadczenia państw tego regionu prawdopodobnie poważnie skorygują dotychczasowe ustalenia i koncepcje teoretyczne. Dlatego też pierwszym krokiem jest opisanie tych doświadczeń oraz wskazanie swoistych, regionalnych bądź narodowych, uwarunkowań procesu tworzenia i umacniania demokratycznych instytucji. Perspektywa porównawcza pomoże natomiast w uwypukleniu cech wspólnych i odrębności przeobrażeń politycznych w poszczególnych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, umożliwiając w przyszłości podjęcie badań komparatysty-cznych o szerszym zasięgu.
10
Spośród krajów postkomunistycznych, w których zainicjowano proces demokratyzacji życia politycznego, na plan pierwszy wysuwają się państwa określane jako grupa wyszehradzka. Decyduje o tym wiele czynników: stosunkowo wysoki poziom zaawansowania demokratyzacji, pewna wspólnota tradycji politycznych, bliskość geograficzna, współpraca gospodarcza, podobieństwo strategicznych celów politycznych czy wreszcie — najłatwiejsza do przejścia — bariera informacyjna. Są to główne powody, dla których skoncentrowaliśmy swą uwagę na systemach politycznych Polski, Czech, Słowacji i Węgier, incydentalnie tylko prezentując rozwiązania instytucjonalne oraz praktykę polityczną innych europejskich krajów postkomunistycznych. To właśnie państwa wyszehradzkie konsekwentnie określamy w pracy jako państwa Europy Środkowo-Wschodniej, choć z geograficznego punktu widzenia jest to określenie nieścisłe. Nie ulega jednak wątpliwości, że systematyczna analiza procesu demokratyzacji we wszystkich krajach byłego bloku komunistycznego, włączając w to azjatyckie republiki postso-wieckie, jest jednym z najważniejszych zadań współczesnej politologii. Toteż pracę niniejszą można potraktować jako wstępny i nader skromny krok do konceptualizacji takich badań.
Głównym zadaniem, jakie postawili sobie autorzy, jest prezentacja różnych aspektów rozwoju politycznego państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach dziewięćdziesiątych. Pracę otwiera studium B. Dobek-Ostrowskiej, poświęcone przebiegowi procesu demokratyzacji w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech, analizowanego w świetle szeroko rozwiniętej w politologii zachodniej koncepcji „konsolidacji" demokracji. Rozdział II, autorstwa R. Herbuta, poświęcony jest ograniczeniom procesu demokratyzacji, tkwiącym zwłaszcza w strukturze gospodarki oraz w kulturze politycznej społeczeństw wschodnioeuropejskich. W rozdziale III, pióra A. Antoszewskiego, omawiane są reżimy polityczne krajów Europy Środkowo-Wschodniej, polityczna pozycja głowy państwa i parlamentu oraz prawne i faktyczne relacje, jakie między tymi podmiotami zachodzą. R. Wiszniowski poświęca swe rozważania w rozdziale IV problematyce politycznych konsekwencji różnych systemów wyborczych przyjętych w państwach wyszehradzkich, analizując wyniki kolejnych, przeprowadzonych dotąd elekcji parlamentarnych. Prezentację głównych partii politycznych oraz ich typologię zawiera rozdział V, którego autorką jest W. Jednaka. W rozdziale VIR. Herbut analizuje podziały socjopolityczne i kształtujące się na ich gruncie systemy partyjne. Zaczątki procesu „korporatywizacji" stosunków industrialnych w Europie Środkowo-Wschodniej są przedmiotem rozważań J. Sroki, zawartych w rozdziale VII. Analizie konstytucyjnych uregulowań problematyki samorządu terytorialnego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech poświęcony jest rozdział VIII pióra A. Ferensa. W rozdziale IX E. Stadtmuller prezentuje
państwa wyszehradzkie w procesie integracji politycznej — w jej wymiarze wewnętrznym oraz zewnętrznym (starania o przyjęcie do NATO i Wspólnot Europejskich). Podsumowaniem rozważań zawartych w poszczególnych ozdziałach jest opracowanie A. Antoszewskiego, poświęcone analizie osiągniętego poziomu konsolidacji demokracji i jej perspektyw w Europie Środ-kowo-Wschodniej.
Praca niniejsza ma w założeniu służyć również jako pomoc dydaktyczna do zajęć realizowanych na studiach politologicznych w ramach przedmiotu „systemy polityczne Europy". W tym sensie stanowi uzupełnienie podręcznika A. Antoszewskiego i R. Herbuta Demokracje zachodnioeuropejskie (Wyd. UWr., 1996). Zetknięcie materiału zaprezentowanego w obu opracowaniach pozwoli na pełniejsze uzmysłowienie różnic dzielących ustabilizowane demokracje Europy Zachodniej i formujące się demokracje postkomunistyczne.
Jesteśmy w pełni świadomi faktu, że siedmioletni okres funkcjonowania demokratycznych instytucji to czas, który nie tylko nie pozwala na formułowanie uogólnień, ale również często uniemożliwia uzyskanie odpowiedzi na wiele ważkich pytań. Nie oznacza to jednak, że pytań tych stawiać nie trzeba. Część z nich została sformułowana w niniejszej pracy. Istotniejsze jest jednak to, że porównawczy opis różnych aspektów systemów politycznych państw Europy Srodkowo-Wschodniej w pierwszej fazie przejścia ku demokracji umożliwia dostrzeżenie różnorodności problemów, przed jakimi stoją młode demokracje wschodnioeuropejskie, i metod ich rozwiązywania. Może być on również punktem wyjścia do dalszej dyskusji, której wynikiem staną się nowe konstrukcje teoretyczne. Byłoby dobrze, gdyby toczyła się ona przy aktywnym udziale studentów politologii.
Andrzej Antoszewski
?
ROZDZIAŁ I
Proces demokratyzacji
Europy Środkowo-Wschodniej
- przesłanki i przebieg
1. Pojęcie demokratyzacji
Przejście do demokracji, rozumiane jako transformacja, zmiana, okres przejściowy, umiejscawia dokonujące się przeobrażenia systemowe w konkretnej przestrzeni geograficznej i w określonym czasie. L. Morlinojjgfiniuje przejście do_dgmokracji jako okres pośredni między ustrojem niedemokratycznym ji utrwaleniem_demokracii (Morlino 1987, s. 53). Jest to okres instytucjonalnych fluktuacji i niepewności, w czasie którego następuje konfrontacja interesów, programów i politycznych strategii różnych aktorów, poszukujących swego miejsca na ruchomej scenie politycznej.
S. Huntington sformułował tezę, że procesy demokratyzacyjne we współczesnym świecie występowały w kilku etapach. Autor nazwał je falami demokratyzacji i zdefiniował jako grupą przemian z niedemokratycznych do demokratycznych systemów politycznych, które nastąpiły w określonym czasie i które były zdecydowanie liczn ieisze rasie przemian'w~^TYe€4wf^łn-JdemmfćS=s^^^ngton 1995, s. 24).
demokratyzacji zawiera w sobie procesy liberalizacji i demokratyzacji systemów politycznych. Nie jest jednak powiedziane, że w trakcie danej fali demokratyzujący się system staje się w pełni demokratycznym. Badacz wymienia trzy zasadnicze fale demokratyzacji. Pierwszą z nich umieszcza w okresie między 1828 a 1926 r. Kolejną umiejscawia w latach 1943—1963. Trzecia fala zaczęła się w 1974 r. i trwa do dzisiaj. Między poszczególnymi fazami demokratyzacji miały miejsce fale odwrotu od demokracji: pierwsza w latach 1922-1942, druga- 1958-1975 r.
Analizę przejścia do demokracji dokonuje się na dwóch zasadniczych poziomach. Pierwszy z nich można nazwać poziomem instytucjonalnym. Obejmuje on problematykę procesów reformy systemu politycznego i ekonomicznego, przeobrażeń strukturalnych, a także kwestię głębokości, zasięgu, tempa i sposobu realizacji zmian. Na poziomie społecznym przejście do demokracji dotyczy natomiast procesów przeobrażeń społecznych, men-talnościowych i psychologicznych, uruchomionych przez zmiany instytucjonalne. Obejmują one swym zasięgiem zarówno rządzących, tj. elity polityczne, jak i rządzonych, tj. obywateli. Obie strony zmuszone są do
Pojęcie demokratyzacji
13
zaadaptowania nowych wartości politycznych oraz funkcjonowania w zmieniających się warunkach polityczno-ekonomicznych.
Wspomniany L. Morlino uważa, że charakterystyczne dla okresu przejścia do demokracji są:
1) ograniczona demokracja-występuje wówczas, gdy układ polityczny ogranicza udział niektórych sił politycznych w grze politycznej, np. kiedy jakaś partia jest zdelegalizowana,
2) instytucjonalna hybryda — charakteryzuje się pewną zmianą i otwartością systemu autorytarnego, ale elity i instytucje podstawowe nie zmieniają się,
3) liberalizacja — czyli proces stopniowego koncesjonowania praw i uprawnień, zastrzeżonych uprzednio tylko dla elity autorytarnej, które dzięki tym prawom i uprawnieniom mogą kontrolować społeczeństwo,
4) demokratyzacja - mogąca być alternatywą lub następstwem liberalizacji — wyraża się w rzeczywistym uznaniu praw politycznych i obywatelskich, które są podstawą transformacji systemu politycznego i rekonstrukcji społeczeństwa obywatelskiego (Morlino 1987, s. 53—54).
Liberalizacja z reguły wyprzedza demokratyzację i, jak zauważa S. Hun-tington, może, ale nie musi prowadzić do pełnej demokratyzacji (Hunting-ton 1995, s. 19). Z kolei demokratyzacja nie zawsze kończy się utrwaleniem demokracji. Znane są bowiem przypadki przerwania procesów demokratyzacji i powrotu do systemu niedemokratycznego. Najczęściej działo się tak na skutek cywilnych lub wojskowych zamachów stanu, np. w 1962 r. w Peru czy w 1964 r. w Brazylii i Boliwii, albo w konsekwencji naruszania (zawieszania) procedur demokratycznych, jak w Korei w latach pięćdziesiątych czy w Indonezji w 1957 r. lub w Indiach w 1975 r.
Demokratyzacja bywa czasami długotrwałym i trudnym procesem, zarówno na poziomie instytucjonalnym, jak i społecznym. Rozciąga się ona na wszystkie trzy fazy okresu przejścia do demokracji, czyli na fazę przygotowawczą (nazywaną także etapem wstępnym), fazę decyzji (odpowiadającą koncepcji etapu przejściowego) oraz fazę normalizacji (określaną jako etap konsolidacji demokracji) (Dobek-Ostrowska 1996, s. 15—16).
Na demokratyzację składa się wiele, na ogół bardzo złożonych procesów. Obejmują one swym zasięgiem:
1) upadek systemu niedemokratycznego, czyli to, co E. A. Baloyra ujmuje jako etap (1) kryzysu władzy autorytarnej i załamanie się systemu,
2) inaugurację systemu demokratycznego, której E.A. Baloyra przyporządkował etap (2) powołania nowego rządu oraz etap (3) uprawomocnienia procesu transformacji przez nowy rząd i wprowadzenie elementów systemu demokratycznego,
3) konsolidację systemu demokratycznego, do której można zaliczyć kolejny etap (4)-ustanowienie systemu demokratycznego przez przyjęcie re-
14
Proces demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej
formy konstytucyjnej, powołanie władzy w sposób demokratyczny i transfer władzy do nowych aktorów demokratycznych (Baloyra 1987, s. 10—12). Ciekawą koncepcję faz przejścia do demokracji na poziomie elit politycznych zaproponował A. Rodriguez Diaz. Badacza interesuje obszar reform, negocjacji i konsensu. Dzięki temu podejściu powstała nowa perspektywa badawcza, pozwalająca na wyłonienie fundamentalnych „momentów" demokratyzacji, wyrażających się w następujących fazach:
1) zainicjowanie przejścia —nowe strategie,
2) mobilizacji społecznej,
3) liberalizacji,
4) negocjacji przedwyborczych,
5) demokratyzacji i wyborów powszechnych,
6) paktów konstytucyjnych,
7) ustanowienia konstytucji,
8) koniec przejścia — akceptacja konfliktów politycznych (Rodriguez Diaz 1989, s. 96).
Procesy demokratyzacyjne są często tak skomplikowane, że trudno jednoznacznie wskazać granice między poszczególnymi jego fazami. Z reguły badacze przyjmują za początek konsolidacji całkowity upadek instytucji ancien regime'u i akceptację pluralizmu politycznego. Może to być moment wolnych wyborów parlamentarnych, powołanie rządu na drodze procedur demokratycznych, przyjęcie konstytucji, etc. A. Rodriguez Diaz wymienia trzy podstawowe cechy, które jego zdaniem, charakteryzują konsolidację demokracji. Mówi on o (1) przyjęciu nowych reguł gry i odmiennego postępowania przez elity polityczne i całe społeczeństwo, (2) powstaniu więzi między partiami politycznymi a innymi aktorami politycznymi, które pomagają społeczeństwu zaakceptować nowe sposoby porozumiewania się między rządzącymi i rządzonymi, oraz (3) współzawodnictwie między poszczególnymi podmiotami politycznymi (np. partie, liderzy), które potwierdza, że elity akceptują takie wartości demokratyczne, jak konkurencja i walka o władzę (Rodriguez Diaz 1989, s. 75).
Demokratyzacja kończy się sukcesem wówczas, gdy następuje trwałe zainstalowanie się systemu demokratycznego. Jeżeli za podstawę naszych rozważań weźmiemy proceduralną definicję demokracji, tj. za demokratyczne systemy polityczne będziemy uważać te, w których decydenci życia politycznego wybierani są w równych, uczciwych i systematycznie powtarzających się wyborach, w których trakcie kandydaci swobodnie konkurują o głosy, a prawo do uczestniczenia w nich ma całe dorosłe społeczeństwo (wymiar rywalizacji i partycypacji), to przełomowym punktem w procesach demokratyzacji będzie odbycie wolnych, otwartych i równych wyborów,
Trzecia fala demokratyzacji
15
pozwalających zastąpić stare elity nowymi i w efekcie powodujących alter-nację władzy.
Jak na tle tego, co zostało powiedziane, przedstawia się demokratyzacja państw Europy Srodkowo-Wschodniej? Jakie czynniki ją wywołały? Jak przebiega proces przeobrażeń i w jakim stopniu jest zaawansowany? Jakie elementy wspólne, a jakie specyficzne dla tego obszaru geograficznego można wyłonić na tle trzeciej fali demokratyzacji? Są to podstawowe pytania badawcze, na które spróbuję znaleźć odpowiedź. Zgodnie z przyjętymi przez zespół autorów założeniami, skoncentruję swoją uwagę na Polsce, Węgrzech i Czechosłowacji (w tej ostatniej do końca 1992 r. mieliśmy do czynienia z jednym państwem) odwołując się tylko sporadycznie do doświadczeń pozostałych państw.
2. Trzecia fala demokratyzacji a przemiany w obozie postkomunistycznym
Jak już powiedziano, proces demokratyzacji jest często trudny i długo-
ły. Za jego początek większość badaczy uznaje moment upadku niedemokratycznego systemu politycznego. W Polsce za to symboliczne wydarzenie należy uznać Okrągły Stół w 1989 r., na Węgrzech odsunięcie ekipy K. Grosza w październiku 1989 r., w Czechosłowacji zaś wydarzenia w listopadzie tego samego roku, na skutek których nastąpiło załamanie się struktur starego reżimu. W ostatnich miesiącach 1989 r. odsunięte zostały od władzy konserwatywne elity komunistyczne w NRD z E. Honeckerem na czele, w Rumunii załamała się dyktatura N. Ceausescu. W Bułgarii rząd komunistyczny rozpoczął proces liberalizacji. Nawet w Mongolii pojawiły się pierwsze ruchy na rzecz demokracji.
Jak wytłumaczyć to „wielkie niepowodzenie" komunizmu? Jak to się stało, że system załamał się praktycznie we wszystkich państwach obozu niemalże w tym samym czasie? Jakie było tło wydarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie 1989 r.?
Istotną rolę w procesie demokratyzacji odgrywa to, czy dany kraj miał wcześniej doświadczenia demokratyczne. Polska, Węgry i Czechosłowacja przeżyły krótszy lub dłuższy okres rządów demokratycznych między I a II wojną światową. W Polsce trwał on najkrócej, bo od 1918 r. do zamachu majowego w 1926 r. Na Węgrzech za moment przełomowy uznaje się wprowadzenie „rządów silnej ręki" generała Gyuli Gómbósa w 1932 r., prowadzących do faszyzacji państwa. W Czechosłowacji demokratyczna
16
władza utrzymała się najdłużej, bo do 1939 r., tj. do zajęcia jej terytorium przez III Rzeszę.
Po 1945 r. na Węgrzech i w Czechosłowacji podjęto nieudolną próbę restauracji demokracji. W Czechosłowacji, jako jedynym kraju przyszłego bloku radzieckiego, wolne wybory wygrali komuniści, którzy rozpoczęli proces sowietyzacji systemu politycznego. Stąd można mówić o endogennym charakterze tamtejszego reżimu komunistycznego. Natomiast na Węgrzech odradzające się siły demokratyczne zostały stłumione przez Związek Radziecki. Ustrój został narzucony siłą z zewnątrz, co wynikało z porozumień jałtańskich. Zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech system miał charakter egzogenny. Dopiero w trzeciej fali demokratyzacji w 1989 r. wszystkie trzy kraje podjęły ponowną próbę zmian politycznych.
Inne państwa tego regionu, jak np. Bułgaria, Rumunia czy Rosja, nie miały wcześniej doświadczeń demokratycznych. Podjęły one próbę przejścia od mniej lub bardziej stabilnego systemu autorytarnego czy totalitarnego do stabilnego systemu demokratycznego. Ten wzór, typowy dla pierwszej fali demokratyzacji, S. Huntington nazywa wzorem bezpośredniego przejścia. Uważa także, iż jest on charakterystyczny dla drugiego etapu trzeciej fali demokratyzacji, obejmującej swym zasięgiem wymienione kraje postkomunistyczne.
Badacz dostrzega kilka przyczyn, które wywołały trzecią falę demokratyzacji. Mówi o (1) jednej przyczynie, (2) rozwoju równoległym, (3) efekcie lawiny oraz (4) powszechnie uznawanym panaceum (Huntington 1995, s. 41—43). Wymienione sposoby wyjaśniania fal nie wyczerpują problematyki, ale także nie wykluczają się wzajemnie.
Sytuacja panująca w obozie radzieckim w drugiej połowie lat osiemdziesiątych pozwala odrzucić koncepcję jednej przyczyny oraz powszechnie uznawanego panaceum, czyli różnych czynników, które powodują w efekcie podobne przeobrażenia. Rozwój równoległy wydaje się wyjaśnieniem możliwym do zastosowania, ale w bardzo wąskim zakresie. Dotyczyć on może co najwyżej Polski i Węgier, gdzie niezależnie od siebie elity autorytarne rozpoczęły proces liberalizacji. Zdecydowanie najlepsza, w przypadku Europy Środkowo-Wschodniej, jest genetyczna koncepcja efektu lawiny, występująca w literaturze przedmiotu także pod nazwą efektu domina lub wzorowania. Zakłada ona, że udane przemiany demokratyczne w jednym kraju pobudzają przemiany w innym kraju bądź krajach. Wydarzenia nie zachodzą równolegle, lecz układają się w pewien ciąg, pociągając za sobą upadek kolejnych reżimów. Przywódcy i elity społeczeństw inicjujących przeobrażenia, jak w Polsce, a następnie na Węgrzech, dodawali odwagi / wskazywali drogę postępowania ekipom rządzącym i opozycji (jeśli istniała) w pozostałych państwach obozu, jak w NRD, Czechosłowacji, a następnie w Rumunii i w Bułgarii.
Przesłanki procesów demokratyzacji
17
Polska —? Węgry—>-NRD —? Czechosłowacja —? Rumunia —? Bułgari Rys. Model efektu lawiny w Europie Środkowo-Wschodniej
Rok 1989 charakteryzuje proces akceleracji wchodzenia w kryzys i załamywania się kolejnych reżimów niedemokratycznych, będących częścią obozu radzieckiego. Pozwoliło to T. G. Ashowi na sformułowanie konkluzji, że demokratyzacja w Polsce zajęła dziesięć lat, na Węgrzech — dziesięć miesięcy, w NRD — dziesięć tygodni, w Czechosłowacji — dziesięć dni, w Rumunii zaś-dziesięć godzin (Ash 1990, s. 42). S. Huntington uważa, że wydarzenia w tej części świata były najbardziej dramatycznym przykładem efektu lawinowego, który nie wystąpił wcześniej w takim natężeniu (Huntington 1995, s. 112). Można sformułować tezę, iż proces ten w dużo większym stopniu niż gdzie indziej determinowany był przez rewolucję mediatyczną końca XX w. Dzięki nowoczesnym i skutecznym technikom komunikowania, jak radio i telewizja satelitarna, sieci komputerowe, urządzenia faksowe, a także dzięki istnieniu nielegalnych środków masowego przekazu, blokowanie przepływu informacji i następnie dostępu do nich przez elity komunistyczne stało się bardzo trudne. Ciekawym przypadkiem jest Rumunia, gdzie przekaz telewizyjny, obiegający całą kulę ziemską, stał się czynnikiem stymulującym wydarzenia.
3. Przesłanki procesów demokratyzacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Wśród czynników, które spowodowały zasadnicze przemiany polityczne i ekonomiczne w tej części Europy, można wyodrębnić kilka grup.
Pierwsza grupa czynników wiąże się z problemami legitymizacji systemu komunistycznego. Początkowo elity rządzące korzystały z ideologii jako podstawowego narzędzia pozwalającego utrzymać legitymizację reżimu niedemokratycznego. Rola marksizmu-leninizmu zmniejszała się jednak wraz z pogłębianiem się kryzysu ekonomicznego, który uniemożliwiał legitymizację opartą na sukcesach gospodarczych. Zachwianie legitymizacji władzy nastąpiło najwcześniej tam, gdzie społeczeństwa miały pewne doświadczenia demokratyczne, a system komunistyczny został narzucony siłą z zewnątrz. Zarówno Polacy (1956, 1968, 1970, 1976, 1980-1981), jak i Węgrzy (1956), a także Czesi (1968) nie mogli pogodzić się ze status quo. W Polsce, a następnie na Węgrzech, zaczęła kształtować się opozycja antykomunistyczna. Była ona dobrze zorganizowana i wspomagana przez demokracje zachodnie. Natomiast wolnościowe aspiracje Czechosło-
18
waków zostały stłumione po 1968 r. Ciągłe represje wobec dysydentów i działaczy niezależnych, skupionych wokół Karty 77 nie pozwoliły praktycznie na odrodzenie się opozycji w takiej postaci, jak w Polsce i na Węgrzech.
Pod wpływem działalności podziemnej, a następnie jawnej, przeciwników komunizmu, zaczęło zmieniać się myślenie rządzących elit. Z jednej strony, tak jak w NRD, Czechosłowacji, Rumunii czy w Bułgarii, nie przyjmowały one do wiadomości braku legitymizacji ich władzy. Podejmowały próby przetrwania nasilając represje wobec przeciwników. Z drugiej strony mogły one pozorować zmiany demokratyczne lub przejmować kontrolę nad wydarzeniami, podejmując się przewodzenia procesom demokratyzacji, jak w Polsce (ekipa W. Jaruzelskiego) i na Węgrzech (ekipa K. Grosza).
W obozie radzieckim, gdzie system polityczny miał charakter egzogenny i był utrzymywany siłą przez ZSRR, zmiany w państwach satelickich nie mogły nastąpić bez przyzwolenia mocarstwa. Dlatego dopiero nowa polityka aktora zewnętrznego, tj. Związku Radzieckiego, mogła i rzeczywiście odegrała rolę jednego z najważniejszych czynników determinujących procesy demokratyzacyjne w tej części Europy.
Należy zgodzić się z twierdzeniem S. Huntingtona, iż demokratyzacja Europy Środkowo-Wschodniej końca lat osiemdziesiątych była konsekwencją przemian w polityce radzieckiej, jakie dokonały się po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa w 1985 r. Odrzucając doktrynęL. Breżniewa, pozwolił on na pewną liberalizację polityki wewnętrznej, a także zmianę podejścia do krajów obozu radzieckiego. Wyraźnie dawał do zrozumienia elitom komunistycznym, że ZSRR nie będzie interweniował w wewnętrzne sprawy państw regionu, gdyby te chciały podejmować próby reform. Popierał wszelkie tendencje reformatorskie i usiłował wpływać na te ekipy rządzące, które nie chciały dopuszczać do jakichkolwiek zmian, np. w NRD, Czechosłowacji, Bułgarii czy w Rumunii. Polityka M. Gorbaczowa pomogła odsunąć od władzy najbardziej konserwatywnych przywódców komunistycznych i otworzyła drogę do demokratyzacji systemu. Nie bez powodu wielu autorów uważa ostatniego prezydenta Związku Radzieckiego, obok J. Cartera, R. Reagana i papieża Jana Pawła II, za największego międzynarodowego inspiratora przeobrażeń demokratycznych końca XX w.
Należy jednakpamiętać, że o ile w większości państw bloku radzieckiego czynnik zewnętrzny odgrywał zasadniczą rolę, o tyle w Polsce i na Węgrzech zmiany rozpoczęły się od wewnątrz, a uwarunkowania egzogenne miały charakter drugorzędny.
Na problem „czynnika sowieckiego" w procesie demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej zwracał uwagę także A. Przeworski w studium porównawczym poświęconym reformom politycznym i ekonomicznym w obozie postsowieckim i w Ameryce Łacińskiej. Uważa on, że z powodu egzo-
Punkt zwrotny ku demokratyzacji
...
Metaloman