Prof. Karol Szymczak, Instytut Archeologii UW

Początki Homo sapiens sapiens i jego relacja w początkowym stadium rozwoju z Homo neandertalensis.

Ok. 200 tys. lat temu na terenie Europy zaczyna panować neandertalczyk. Obecnie awansował w hierarchii i określany jest Homo sapiens neandertalensis, co podkreśla jego bliskość do człowieka współczesnego. Neandertalczyk panował w paleolicie środkowym, w paleolicie górnym zastąpił go homo sapiens sapiens, który pojawił się na terenie Europy ok. 40 000 lat temu [dokł. 38 tys.].

Neandertalczyk a człowiek współczesny.

Człowiek neandertalski był przez długie lata stereotypem jaskiniowca, człowieka dzikiego. Nic dziwnego, większość stanowisk z nim związanych to stanowiska jaskiniowe. Rekonstruowano go jako ponurego osobnika z maczugą, snującego się bez celu, skłonnego do przemocy, przeważnie padlinożernego. Istniała jednak druga szkoła, zakładająca, że neandertalczyk miał potencjalnie te same uzdolnienia i uwarunkowania co człowiek współczesny. Wierzono, że dziecko neandertalskie, wychowane we współczesnej cywilizacji niczym by się nie odróżniało w tłumie ludzi współczesnych.

Wygląd zewnętrzny. Neandertalczycy rzadko przekraczali 165 cm wzrostu, proporcje budowy ciała były inne niż u ludzi współczesnych – Sądzimy, że był to „osobnik niechlujny”, długi tułów w porównaniu z nogami, duża głowa, małpia sylwetka, poruszanie się na nogach podkurczonych w kolanach, duże dłonie, płaskie, słabo wysklepione czoła, wielkie nosy, oczy położone blisko siebie – wszystkie te cechy były raczej wsteczne niż progresywne.

Z drugiej strony dzisiejsze rekonstrukcje neandertalczyków wyglądają zgoła odmiennie niż te z lat 50  - gdyby nie mętne spojrzenie, reszta byłaby do przyjęcia. Niektóre rekonstrukcje przypominają do złudzenia Indian lub Aborygenów.

Jednak neandertalczyk wykazuje różnice na poziomie genetycznym i nie mieści się w obrębie zmienności rasowej człowieka współczesnego, stanowi on odmienny taksom. Pytanie, czy neandertalczyk mógł się skutecznie krzyżować z Homo sapiens sapiens? Jesteśmy dziećmi neandertalczyków czy nie?

Żródła

Stanowiska z terenu Europy i Zachodniej Azji dowodzą, że neandertalczyk wykonywał dość skomplikowane narzędzia kamienne [noże, ostrza oszczepów]. Neandertalczyk królował przez 150 tys. lat w Europie - gdy trwała epoka lodowcowa, weszli i bytowali wszędzie tam gdzie mogli. Nie było im źle, gdyż widać brak zmian w zachowaniu, wyrabianych narzędziach i stylu bycia.

Neandertalczyk był zaawansowany w sensie kulturowym. Nie mieli w prawdzie pojęcia o sztuce [przynajmniej plastycznej, która mogła nie przetrwać do nasych czasów, nie wiemy nic o np. choreografii itp. niematerialnych przejawiach kultury]. Mieli jednak swój światopogląd – dbali o swoich zmarłych, posiadali obrządek pogrzebowy, musieli mieć wyobrażenie, że po śmierci coś jest. Pogrzeb nie był zabiegiem jedynie higienicznym, usuwającym rozkładające się zwłoki, towarzyszyły mu różnorakie obrządki. W Azji centralnej otoczono grób rogami koziorożca.  Gdzie indziej odnaleziono szkielet, noszący wyraźnie ślady powiększania otworu większego czaszki – ktoś wyraźnie chciał dobrać się do mózgu, aby go skonsumować, najprawdopodobniej w celach magicznych. Wiemy o zwyczaju przechowywania czaszek zmarłych. Odkryto  pochówek neandertalczyka pozbawionego ręki, ze zmiażdżoną czaszką, która jednak która zrosła się, żył więc jakiś czas po urazie – widac wyraźnie, że ktoś położył na nim kwiaty – uderzające, choć niepewne podobieństwo do naszego obrządku pogrzebowego.

Czy neandertalczyk posługiwał się mową artykułowaną?

Jesteśmy dalecy od ostatecznej konkluzji, optymiści twierdzą, że tak. W Izraelu znaleziono szkielet zwany Mosze, gdzie zachowała się znaczna część krtani z podstawową częścią umożliwiającą mówienie – kością gnykowa. Kość ta jednak była położona głębiej niż zwykle, poza tym cały aparat mowy był dłuższy, co, jak akustycy twierdzą może uniemożliwić artykułowanie samogłosek. Inny osobnik pochodzący z 350 tys. lat temu, będący jeszcze przedneandertalczykiem, przechował do naszych czasów swój mechanizm ucha środkowego ze wszystkimi kosteczkami słuchowymi. Były one prawie identyczne z tymi występującymi u ludzi współczesnych i zapewniały podobny zakres recepcji.

[następna kartka]

W jaskini w Izraelu odnaleziono 20 warstw osadniczych datowanych na lata 90 - 35 tys. Niektóre z tych warstw zawierały szczątki kostne neandertalczyka i ich wytwory, a niektóre formy anatomicznie zbliżone  do współczesnego Homo sapiens sapiens. Warstwy te przeplatały się. Jest to jedno z pierwszych stanowisk świadczących o długotrwałym współistnieniu obu gatunków na długo przed wkroczeniem Homo sapiens sapiens, który pojawił się 100 tys. lat temu.

W latach 90 badania dostarczyły materiału na terenach południowo-afrykańskich, gdzie odnaleziono szczątki zbliżone anatomicznie do Homo sapiens sapiens datowane na 300-400 tys lat. Byłby to moment, gdzie linia rozwojowa rozdzieliła się na neandertalczyka w Europie i Homo sapiens sapiens w innych częściach świata [m.in. w Afryce]. Te 300-400 tys. lat temu to czas, gdy neandertalczyk przewędrował na Bliski Wschód. Pozostałości kulturowe neandertalczyka i Homo sapiens sapiens nie różniły się specjalnie między sobą, oba gatunki musiały zachowywać się podobnie. Nie wiemy, czy korzystali wzajemnie ze swych osiągnięć, prowadzili wojny lub wymianę.

Gdy warunki klimatyczne stawały się w Europie niekorzystne dla neandertalczyka, wycofywał się na Bliski Wschód,  gdy poprawiały się, wracał do Europy. Neandertalczyk występował, jak wiemy, w Europie i na Bliskim i Środkowym Wschodzie, a skąd przybył Homo sapiens sapiens? Z Afryki południowej mieli dość daleką drogę, mało prawdopodobne, by przybyli na Daleki Wschód. szczątki znajdowane w tym okresie różniły się od szczątków z Izraela.

Pytanie, gdzie Homo sapiens sapiens bytowali, gdy w Europie królował neandertalczyk? Ludzi zbliżonych do współczesnych było mało, są nieuchwytni archeologicznie, dopiero po 40 tysiącleciu znaleźli warunki, by się rozmnożyć.

W drugiej połowie lat 90 prowadzono intensywne badania na terenach wschodnich ekumeny neandertalczyka – od Ałtaju po Hindukusz, cały pas przedgórzy środkowoazjatyckich, m.in. jaskinia Denisowa.

Odnalezione tam kultury były zbliżone do europejskiego paleolitu środkowego, występują dwa elementy, które są elementami progresywnymi. Jest to duża obecność form wiórowych, wykonywanych odpowiednią techniką, stanowią one 15-20% znalezisk na stanowiskach. Pewne formy narzędziowe występują również we wczesnych kulturach Homo sapiens sapiens górnopaleolitycznych, m.in. w kulturze orniackiej.

kolejna kartka

Na północ od terenu występowania neandertalczyka rozciągała się anekumena, teren nie do zasiedlenia. W 40 tysiącleciu pojawił się człowiek z Kromanion, najwcześniejszy Homo sapiens sapiens. Wizja – grupy ludzkie przyszły, wyeliminowały neandertalczyków i rozpoczął gospodarowanie Homo sapiens sapiens. Problemy z eliminacją neandertalczyka – ten proces nie mógł być tak krótki, musiał rozłożyć się w czasie, od przyjścia pierwszych Homo sapiens sapiens do wymarcia ostatnich osobników neadertalczyka musiało upłynąć jakieś 10 tys lat.

Wszystkie kultury [orniacka, kultura ostrzy liściowych] identyfikujemy z ekspansją Homo sapiens sapiens na tereny europejskie.  W latach 80 sytuacja uległa zmianie – owe kultury mogły być wytworzone przez neandertalczyków przeżywających się wobec Homo sapiens sapiens. Znaleziono liczne szczątki neandertalczyka pośród szczątków z ww kultur, co nie można by już tłumaczyć przywleczeniem jakichś zwłok. Pytanie, czy jesteśmy dobrze poinformowani jeżeli chodzi o zasięg Homo sapiens sapiens we wczesnych latach ekspansji. W 28-27 tys. Neandertalczyk znika z Europy.

Wyroby Homo sapiens sapiens prezentują szerszy wahlarz wyspecjalizowanych typów narzędzi. Tendencja produkowania narzędzi z długich, smukłych, symetrycznych półwyrobów, zw. wiórami kamiennymi. Rozkwit narzędzi rogowych i kościanych, które znał, lecz tak szeroko nie produkował neandertalczyk. Bardzo wcześnie zaczął zdobić narzędzia rogowe i kościane. Znany jest też ze sztuki naściennej e.g. Lascaux, gdzie przedstawiony został biegnący prażubr, błędnie zwany bizonem – jest to bez wahania sztuka. Skąd wzięła się potrzeba wykonania tych malowideł?  Nie była to sztuka dla sztuki, mogła być związana z praktykami szamańskimi, albo...z doborem płciowym, z którym łączy się wszystko co bezcelowe, bardzo wybujałe i pracochłonne. Oczywistą cechą Homo sapiens sapiens jest obecność artykułowanej mowy.

[kolejna kartka – ostatnia niewątpliwie]

zespoły te datowane są na okres przed 50 a 80 tys. górna, młodsza część paleolitu środkowego . Obszar, gdzie rozwinie się początek tradycji która rozwinie się w tradycję górnopaleolityczną. Nie sugeruje to, że tu można szukać przodków Homo sapiens sapiens.

Stanowisko w Uzbekistanie, 10 km od Samarkandy. Znajduje się w okolicy źródła z plejstocenu, materiał kamienny pochodzi z środkowego paleolitu – źródła odkładaja specyficzny rodzaj sedymentu, przypominający materiał nacieków jaskiniowych. Pobliże źródła było dogodnym miejscem na obóz, a osady przykrywały kolejne warstwy śmieci. Obozowisko datowane było na 32900 lat [metoda uranowo-torowa dokł. 1500 lat]. Ostrożnie możemy powiedzieć 33000, stanowisko jest stosunkowo młode. Przedmioty – ostrza trójkątne z paleolitu środkowego [tendencja do ich wydłużania], wióry kamienne [czarny bazalt i diabaz] – używany możliwe że z przyzwyczajenia, pomimo, że złoża krzemienia znajdowaly się w odległości 1 km, wykorzystywane były tylko doraźnie, może nie chciało się im chodzić.

Formy tych narzędzi są masywne, widoczna tendencja do wykonywania wiórów. Aż 17% to wióry i narzędzia z nich wykonywane, dużo jak na taki okres. Swoją formą przypominają orniackie drapacze pyskowate. Wśród tych znalezisk z Azji Środkowej należy szukać prapoczątków górnego paleolitu, który w Europie rozpoczął się 15-20 tys. lat później.

W Uzbekistanie dokonano ponownych wykopalisk na stanowisku eksplorowanym już przez Sulejmanowa – należało je rozkopać 60 cm głębiej... Odnaleziono szczątki czaszki i zębów. Warstwa datowana na 50-20 tys., margines błędu nieduży [10 tys. lat], warstwa VIII z góry na 16 wszystkich. Sądzono, że zwłoki należały do neandertalczyka [mamy neandertalca!!!] – po kilku miesiącach stwierdzono jednak, że to Homo sapiens sapiens lub forma zbliżona. Wymiary posklejanej czaszki wskazują raczej na formę zbliżoną.  Zęby są dziwne, stosunkowo mało ich jak na neandertalca, dużo jeśliby był to Homo sapiens sapiens. Ich wymiary nie wykluczają ani jednego ani drugiego.

Teszik-Tasz – pochówek otoczony wianuszkiem rogów kozicy górskiej, sądzono, że to chłopiec 8-12 lat. sprawdzono, że wymiary pasują raczej na Homo sapiens sapiens, nie wiadomo, czy jest  to ♀ czy ♂, z pewnością młody osobnik. Obecnie, dzięki metodom rekonstrukcji twarzy na podstawie czaszki możemy twierdzić, że to bardziej dziecko Homo sapiens sapiens niż neandertalczyka – nos jest za mały, zadarty.

Praojczyzną Homo sapiens sapiens

Europa aż do krymu zamieszkiwał neadertalczyk do 40 tys., bardziej na wschód do Ałtaju zamieszkiwały formy zbliżone do form współczesnych, co miało odbicie w pewnych ich elementach kultury materialnej. Mamy też miejsce, gdzie się spotykają – Bliski Wschód. Hipoteza ta wyjaśnia wiele zjawisk natury archeologicznej, ale odnosi się do polityki, prowadzonej przez młode kraje Azji centralnej, które zwróciły na siebie uwagę badaczy.