KULTURA UNIETYCKA
(faza staro-unietycka i klasyczna)
geneza: kultura ceramiki sznurowe i kultury pucharów dzwonowatych;
zasięg: dorzecze Morawy i dorzecze górnej i środkowej Łaby (aż po obszar Bawarii), obszary nad Odrą;
chronologia: XXIII-XVI w. BC
obrządek pogrzebowy: szkieletowy, zmarły ułożony na boku z głową skierowaną na południe; w późniejszym okresie pojawiają się, rzadko, groby
ciałopalne i kurhany;
faza klasyczna: wyposażenie: siekierki z uniesionymi brzegami, sztylety o trójkątnej głowni, berła sztyletowe, bransolety, szpile, elementy złote;
zabytki metalowe: faza staro-unietycka: bardzo rzadkie, szpile cypryjskie;
faza klasyczna: ogromny rozwój obróbki brązowniczej;
zabytki brązowe znajdowane głównie w skarbach;
ceramika: faza staro-unietycka: dzbany, misy na nóżkach, puchary; zdobiony brzusiec i szyjka, ornament ryty, rzadko odciski sznura;
faza klasyczna: niskie, szerokie naczynia;
KULTURA OTOMANI
zasięg: wschodnie obszary Kotliny Karpackiej
KULTURA CHŁOPICE-VESELE
zasięg: górna i środkowa Warta, górna Wisła, dorzecze Sanu i Bugu, Wołyń, poddniestrze, dorzecze Morawy,
chronologia: 2300-koniec III tysiąclecia
obrządek pogrzebowy: szkieletowy – pozycja skurczona na boku, orientacja wschód-zachód, kobiety na lewym, mężczyźni na prawym boku; nieliczne cmentarzyska (eponimiczne Vesele);
zabytki metalowe: ozdoby – pierścienie, zausznice w kształcie liścia wierzby;
ceramika: ornament sznurowy, naczynia przysadziste, garnczkowate, kubki z jednym uchem
narzędzia: kamienne: grociki sercowate (àpuchary dzwonowate); kościane;
gospodarka: hodowla
osadnictwo: krótkotrwałe obozowiska
KULTURA MIERZANOWICKA
zasięg: od zachodniej Słowacji, przez Małopolskę, do Wyżyny Wołyńskiej;
chronologia: od końca III tysiąclecia
obrządek pogrzebowy: rozbudowanie cmentarzysk, nieliczne groby bardzo bogato wyposażone:
kobiety: paciorki kościane i fajansowe, barwione na niebiesko (tlenki miedzi), zausznice w kształcie liścia wierzby, narzędzia;
mężczyźni: siekierki krzemienne, grociki, naszyjniki z kłów zwierzęcych (szable dzika), zausznice w kształcie liścia wierzby;
pojawiają się pochówki w trumnach kłodowych lub w plecionkach z wikliny;
ceramika: amfory o płaskim dnie, stosunkowo długiej szyjce z wywiniętym wylewem, imadła tuż pod szyjką;
ornament sznurowy i plastyczny;
narzędzia: noże sierpowate (charakterystyczne dla kultur episznurowych)
osadnictwo: niewielkie, krótkotrwałe osady; znane rozbudowane osady o charakterze obronnym;
Iwanowice – na wzgórzu, ufortyfikowanie rowem;
KULTURA STRZYŻOWSKA
zasięg: ~Wołyń
chronologia: 1700/1500
obrządek pogrzebowy: szkieletowy – ciało ułożone na wznak; nakrywanie grobów płytami kamiennymi;
ceramika: amfory jak w mierzanowickiej, tylko smuklejsze; naczynia wieloczłonowe, misy szerokootworowe z ornamentem sznurowym w układzie szachownicowym;
narzędzia: groty typu strzyżowskiego z zadziorami; noże sierpowate, narzędzia kościane i rogowe;
KOMPLEKS KULTUR TRZCINIEC-KOMARÓW-SOŚNICEW
geneza: Otomani, tradycje kręgu episznurowgo i kultur strefy leśnej wschodniej Europy, wpływy przedłużyckie
zasięg: kultura trzciniecka: dorzecze górnej i środkowej Wisły, prawobrzeżna część Mazowsza do dorzecza Bugu
chronologia: kultura trzciniecka: 1700 (1600?) – 1400 BC
obrządek pogrzebowy: pojawiają się pochówki ciałopalne z kurhanem (oddziaływanie kultury przedłużyckiej), ubogie wyposażenie, występowanie grobów zbiorowych i zwierzęcych;
zabytki metalowe: znajdowane w skarbach: bransolety, naramienniki, szpile o przekroju zbliżonym do czworobocznego z liniami wzdłużnymi, o powyginanym profilu;
ceramika: naczynia ze ściętym wylewem ‘jedynkowym’, wygładzona czerwonawa powierzchnia, duże ziarna domieszki tłucznia à charakterystyczna siatka spękań;
formy: naczynia tulipanowate o esowatym profilu, silnie wywiniętym na zewnątrz wylewem, w górnej partii brzuśca linia plastyczna;
narzędzia: powszechność surowca kamiennego;
gospodarka: kultura trzciniecka: rolnictwo i hodowla (głównie bydło)
osadnictwo: kultura trzciniecka: rozległe osady i obozowiska (Małopolska)
KRĄG KULTUR MOGIŁOWYCH
zasięg: Europa Zachodnia po dorzecze środkowego Dunaju
chronologia:
obrządek pogrzebowy: pochówki podkurhanowe, szkieletowe, wielkie cmentarzyska;
zabytki metalowe: broń brązowa – miecze i sztylety, groty strzał, siekiery (początkowo z uniesionymi brzegami, potem z piętką, ze skrzydełkami), czekany (obszar naddunajski, Karpaty): charakterystyczny motyw spiralnie skręconych tarczek; ozdoby – pierścienie, szpile, bransolety, zawieszki z kolcami;
ceramika: brak form charakterystycznych – duże zróżnicowanie lokalne
gospodarka: koczowniczy tryb życia
osadnictwo: stanowiska obronne, pojawiają się skarby i zniszczone osady innych kultur – duża ekspansywność;
KULTURA PRZEDŁUŻYCKA
(à grupa nowocerekwiańska na Górnym Śląsku, nie związana z kulturami mogiłowymi,
analogie do kultur naddunajskich)
zasięg: Śląsk, Wielkopolska, Pomorze, Polska środkowa;
obrządek pogrzebowy: szkieletowy, ciało ułożone na wznak;
kurhany o średnicy do kilkunastu metrów, konstrukcje kamienne, pierścienie z kamieni dookoła, koncentryczne linie zbiegające się w środkowej konstrukcji kamiennej (motyw solarny) – pochówki elit;
w późnej fazie pod wpływem kultur pól popielnicowych pojawiają się na Śląsku pochówki ciałopalne;
zabytki metalowe: brązowe bransolety, naramienniki, pierścionki, czekany (importowane), mniej liczna broń,
liczne, zróżnicowane formy szpil: szpile uchate, szpile z kolcem, szpile beczułkowate, szpile wątorowate, szpile kielichowate (późne); główki – motywy solarne, wirujące gwiazdy;
KRĄG KULTUR NORDYJSKICH:
geneza: kultura z ceramiką sznurową, elementy kultury pucharów dzwonowatych;
zasięg: Półwysep Jutlandzki, wyspy duńskie i szwedzkie, południowa Szwecja, wybrzeże Norwegii, północne Niemcy;
chronologia: od wczesnego okresu do końca epoki brązu
obrządek pogrzebowy: początkowo szkieletowy, pod ogromnymi kurhanami (~40m średnicy), kurhany podłużne (do 120m);
trumny kłodowe;
III OEB: pojawia się kremacja, początkowo szczątki złożone w trumnach;
IV OEB: płaskie groby popielnicowe;
ze względu na warunki w pochówkach zachowały się materiały organiczne;
groby łodziowe: na grobem zarys łodzi ze stel kamiennych;
zabytki metalowe: szpile, obficie zapinki dwudzielne, pasy, elementy stroju, pęsety;
miecze dwusieczne w całości z brązu;
siekierki z tulejką;
brzytwy: przedstawienia ikonograficzne – ludzie w strojach ceremonialnych, łodzie, dyski solarne (przewożone na łodziach lub wozach), postacie z lurami;
brązowe wózki kultowe (do przewożenia czar) – np. wózek z Trudholm – zaprzęg z dyskiem słonecznym;
wyroby złote: naczynia, łodeczki, hełmy z rogami
gospodarka: handel bursztynem (znad Morza Północnego) – wymiana na brąz;
hodowla;
inne: sanktuaria wodne: lury
petroglify;
KRĄG KULTUR PÓL POPIELNICZOWYCH
zasięg: basen środkowego Dunaju, Czechy, Morawy, Polska i wschodnie, zachodnie i południowe Niemcy, Austria, Węgry, Francja, Hiszpania
wpływy na terenie Anglii i północnych Włoch
chronologia: 1300/1400 BC (?)
obrządek pogrzebowy: ciałopalny, pochówki przede wszystkim w popielnicach, również w grobach jamowych;
ogromne cmentarzyska popielnicowe (do kilku tysięcy pochówków), rzadziej wyróżniona elita, uboższe wyposażenie grobowe;
zabytki metalowe: brązowe naczynia (świadczą o wysokiej pozycji zmarłego), pojawienie się wędzideł (wpływ kultur koczowniczych), uzbrojenie ochronne (hełmy), groty, miecze, sztylety, szpile, sierpy, brzytwy;
wykonane ze złota nakrycia głowy o wysokości ~60cm, symbole solarne;
gospodarka: zwiększenie roli rolnictwa;
wymiana handlowa powodująca unifikację kultury materialnej na całym obszarze
osadnictwo: osady otwarte lub o charakterze obronnym; stałe systemy osadnicze;
inne: modele wózków kultowych z motywami ptactwa wodnego; rozwój tkactwa;
KULTURA ŁUŻYCKA:
geneza: na gruncie kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej à zróżnicowanie lokalne
zasięg: dorzecze Odry i Wisły, wschodnie Niemcy, północne Czechy, Słowacja;
chronologia: od XIV w.,
na zachodzie: do VIII w. p.n.e. (kultura halsztacką)
Polska: do VI w. p.n.e. (kultura pomorska)
obrządek pogrzebowy: groby jamowe i popielnicowe, zwykle groby jednopopielnicowe (w grupie śląskiej wielopopielnicowe);
przystawki;
regionalnie występują pochówki szkieletowe i podkurhanowe;
zabytki metalowe: czekany, naramienniki i bransolety z motywem tarczki ślimacznicowej...
cecz