Źmicier Kasmowicz.pdf

Дзьмітры Касмовіч

ЗА ВОЛЬНУЮ

І СУВЭРЭННУЮ

БЕЛАРУСЬ

Вільня

Gudas

2006

УДК 821.161.3.09 (092) + 929 Касмовіч

ББК 63.3 (4 Беи)

К 28

Касмовіч Дз.

За вольную і сувэрэнную Беларусь / Дзьмітры Касмовіч. — Вільня:

Gudas, 2006. — 224 с.

ISBN 998-6951-98-1.

Успаміны вайсковага і грамадзкага дзеяча, лідэра Беларускага Вызвольнага

Фронту, сваяка Якуба Коласа Дзьмітрыя Касмовіча распавядаюць пра падзеі 1920—

1940-х гг. Найбольш увагі аўтар надае апісаньню працы ў савецкім апараце Нясьві-

жу ў 1939—1941 гг., дзейнасьці падчас нямецкай акупацыі, у прыватнасьці, ства-

рэньню беларускіх аддзелаў паліцыі парадку на Смаленшчыне і Браншчыне.

УДК 821.161.3.09 (092) + 929 Касмовіч

ББК 63.3 (4 Беи)

ISBN 998-6951-98-1

Касмовіч Дз., 2006

МЭМУАРЫ АНТЫКАМУНІСТА,

СВАЯКА ЯКУБА КОЛАСА

Увазе чытачоў прапануюцца ўспаміны грамадзкага дзеяча, ства-

ральніка атрадаў Службы парадку падчас нямецкай акупацыі, кіраўні-

ка Беларускага Вызвольнага Фронту Дзьмітрыя Касмовіча.

Дз. Касмовіч нарадзіўся 4 кастрычніка 1909 г. у Нясвіжы яшчэ за

царскім часам. Вучыўся ўжо за «польскім» часам у Нясьвіжы, гімназі-

ях у Наваградку і Радашкавічах. У Радашкавічах пазнаёміўся зь Язэпам

Гаўрылікам, Браніславам Тарашкевічам, Аляксандрам Уласавым.

Пасьля двух гадоў працы на пошце ў Нясьвіжы і Бярозе-Картускай

у 1928 г. выехаў, як і тысячы землякоў, за мяжу — у тагачаснай Польшчы

праваслаўнаму беларусу было нялёгка. Дз. Касмовіч апынуўся ў Бэльгіі.

Вучыўся ва ўнівэрсытэтах Генту і Льежу ды паралельна працаваў на

вугальных капальнях. У Бэльгіі і пачалася актыўная грамадзкая

дзейнасьць. Ён увайшоў у склад кіраўніцтва Аб’яднаньня Беларускіх

Студэнцкіх Арганізацый (АБСА), якое рэпрэзэнтавала беларускую

моладзь на міжнародных форумах. У 1934 г. Дз.Касмовіч пераехаў у

Югаславію — паводле бэльгійскіх законаў нельга было сумяшчаць

унівэрсытэцкую вучобу і працу. У Бялградзе ён скончыў багаслоўскі

факультэт Бялградзкага ўнівэрсытэту.

Новы этап у жыцьці пачаўся ў 1939 г., калі Дзьмітры Касмовіч па

сканчэньні ўнівэрсытэту вярнуўся ў Нясьвіж, дзе і сустрэў прыход

саветаў. Ва ўспамінах Дз. Касмовіч піша, што саветы прапанавалі яму

пасаду бургамістра Нясьвіжу. Удзельнічаў у Народным Сходзе Заход-

няй Беларусі 28—30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку, у нечарговых сэс-

іях Вярхоўнага Савету СССР і БССР, на якіх Заходняя Беларусь афіцый-

на была прынята ў склад СССР. У Маскве адбылася ягоная сустрэча зь

Іосіфам Сталіным — чалавекам, якога люта ненавідзеў: маці была

рэпрэсаваная і высланая на Салоўкі.

«Сталін выглядаў несамавіта, мізэрна. Невялікага росту, у цёмна-

шэрым пінжаку і такога ж колеру штанах. У ягонай мове чуўся грузінскі

акцэнт. (...) Сталін паціскаў кожнаму асабіста руку, па ягоным

прыкладзе рабілі гэта ягоныя камісары. Давялося і мне паціснуць яму

руку. Гэтую хвіліну я ніколі не забуду. Сэрца аблівалася крывёй, я быў

напоўнены злосьцю і жаданьнем адкрыта, шчыра выказаць усё, што

ляжала ў мяне на душы, выказаць, выліць усю злосьць, за ягоныя

праступствы над маім і іншымі паняволенымі народамі» ,— зазначае ва

ўспамінах Дз. Касмовіч.

Падчас нямецкай акупацыі Дз. Касмовіч — у Менску, дзе ў 1941 г.

узяў актыўны ўдзел у адбудове разбуранага гораду. Ён узначаліў аддзел

грамадзкага забесьпячэньня, быў першым камэндантам менскай

паліцыі. Вайсковы дзеяч Франц Кушаль даў нэгатыўную характарыс-

тыку гэтай паліцыі: «Начальнікам паліцыі быў Касмовіч Дзьмітры... які

зусім ня знаўся ані на вайсковай арганізацыі, ані на вайсковай падрых-

тоўцы. Пад гэтым поглядам выручаў яго капітан Пугачоў Міхал. Капітан

Пугачоў быў кадравым афіцэрам савецкай арміі, афіцэр вельмі

дысцыплінаваны й сумленны. Ён проста з скуры вылазіў, каб як-небудзь

прывесьці гэтую банду ў сякі-такі парадак... З самага пачатку паліцыя

называлася «орднунгдынст» і была падпарадкаваная СД. Амаль штодзень

СД праводзіла арышты ў Менску з мэтай вылавіць шкодны камуністычны

элемэнт і ўжывала да гэтае «орднунгдынст» 1 .

Аднак трэба ўлічыць, што ўспаміны Ф. Кушаля напісаныя пасьля

вайны, калі абодва героі на эміграцыі апынуліся па розныя бакі бела-

рускіх барыкадаў. Ф. Кушаль займаў не апошняе становішча ў Радзе

БНР, Дз. Касмовіч быў актывістам Беларускай Цэнтральнай Рады. І

1 Кушаль Ф. Спробы арганізацыі беларускага войска. Менск: Бібліятэка

«Беларускага гістарычнага агляду», 1999. С. 39.

палітычныя апанэнты не шкадавалі чорных фарбаў і зьнявагаў у харак-

тарыстыках адзін аднога. Па-другое, ёсьць шмат успамінаў, дзе вельмі

нэгатыўна характарызуюцца вайсковыя якасьці Ф. Кушаля.

У канцы кастрычніка 1941 г. Дз. Касмовіч разам са стрыечным братам

Міхасём Вітушкам пакінулі Менск ды выехалі ў франтавую паласу.

Цягам двух гадоў яны арганізоўвалі атрады самааабароны на

Браншчыне, Смаленшчыне і Магілёўшчыне — г. зв. паліцыю ОД (службу

парадку), якая вяла барацьбу супраць партызанаў.

У 1944 г. Дз. Касмовіч — чалец Беларускай Незалежніцкай Пар-

тыі— пакінуў Беларусь. Ад кіраўніцтва БНП ён атрымаў заданьне на-

ладзіць міжнародныя кантакты з заходнімі саюзьнікамі для далейшай

барацьбы супраць камунізму. Аднак вайна скончылася, а заходнія

саюзьнікі не зьбіраліся ваяваць з СССР.

На эміграцыі Дз. Касмовіч узначальваў Беларускі Вызвольны Фронт

— арганізацыю, што аб’ядноўвала збольшага былых вайскоўцаў. Браў

удзел у дзясятках, калі ня сотнях, антыкамуністычных канфэрэнцыях.

Дз. Касмовіч жыў у Штутгарце. У сярэдзіне 1940-х ён ажаніўся з

пляменьніцай Якуба Коласа, рэфэрэнткай Саюзу Беларускай Моладзі

Надзеяй Міцкевіч.

Беларускі журналіст, аўтар кнігі «Паваенная эміграцыя: на скрыжа-

ваньні лёсаў» Аляксандар Адзінец наступным чынам апісаў уражаньні

ад наведваньня дому Касмовічаў увесну 2005 г.: «Абстаўлена кватэра

без усялякага шыку — бачна, што за дзесяцігодзьдзі напружанай

грамадзкай працы Касмовічы не нажылі вялікага капіталу. Уваходзячы ў

працоўны кабінэт мужа, спадарыня Надзея кажа: «Вось тут Дзіма

правёў асноўную частку свайго жыцьця. Можна сказаць, тут ён і

жыў». Сьцены пакоя ўвешаныя бел-чырвона-белымі сьцягамі,

«Пагонямі», мноствам дыплёмаў, ганаровымі пасьведчаньнямі,

сямейнымі здымкамі, царкоўнымі рэчамі. Асобнае месца ў кватэры

займае постаць Якуба Коласа, сваяцкімі сувязямі зь якім ганарыцца

спадарыня Надзея і ганарыўся сяброўствам ейны муж».

Грамадзкая дзейнасьць, сапраўды, займала асноўную частку воль-

нага ад фізычнай працы часу. Дзьмітры Касмовіч напісаў свае ўспамі-

ны ў 1986 г., але давёў іх толькі да 1945 г. Паваенны пэрыяд занатаваны

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: