Piotr Siuda
Fanfiction – przejaw medialnych fandomów
Wprowadzenie
Słowo fan jest skrótem słowa fanatyk, które pochodzi od łacińskiego słowa fanaticus. Fanaticus to termin religijny znaczący dosłownie służącego w świątyni, wielbiciela. Z czasem słowo fanatyk zaczęło być używane w odniesieniu do przesadnego i irracjonalnego entuzjasty, a nie tylko w stosunku do wyznawcy religijnego. Skrót fan natomiast został po raz pierwszy użyty w dziennikarstwie sportowym jako próba opisu zagorzałych kibiców sportowych. Dzisiaj to chyba właśnie tłum kibiców sportowych, czy też rozwrzeszczanych dziewcząt na koncertach The Beatles czy Backstreet Boys są najbardziej powszechnymi wyobrażeniami fanów.[1]
Ja jednak w swojej pracy przedstawiam zachowania charakterystyczne dla fanów zjawisk kultury audiowizualnej, medialnej. Co ciekawe zachowania owe są dosyć powszechne i różnorodne. W pracy skupiam się na zachowaniach najbardziej radykalnych fanów interesujących się pewnymi filmami, serialami czy książkami do tego stopnia, że pragną je również w pewnym sensie tworzyć. Tak powstaje fanfiction - czyli twórczość fanów w oparciu o już gotowe produkty kultury popularnej. Twórcy fanfiction to członkowie pewnej wspólnoty fanów czyli medialnych fandomów.
Podobnie jak fanfiction, medialny fandom jest zjawiskiem, które w Stanach Zjednoczonych oraz na zachodzie Europy zostało już dawno zdefiniowane, jest od dawna już przedmiotem dociekań naukowych. W Polsce tymczasem, każdy tak naprawdę ma jakieś podstawowe (mniej lub bardziej prawdziwe) pojęcie o tym, kim są fani, lecz wciąż nie ma systematycznej, naukowej analizy tego zjawiska. Jedną z przyczyn tego wydaje się być niewątpliwie o wiele mniejszy w naszym kraju zasięg zjawiska fandomów oraz o wiele mniejsza liczba fanów-twórców. Zjawisko jednak, mimo iż w o wiele mniejszej skali to jednak występuje. W swojej pracy, rozpatrując zjawisko fanfiction jako przejaw medialnych fandomów, staram się chociaż częściowo odpowiedzieć na pytania: Czym jest fanfiction? Kto je tworzy? Jaka jest motywacja twórców i wreszcie czemu one tak naprawdę służą?
Co to jest fanfiction?
Aby odpowiedzieć na powyższe pytanie, należy dokonać analizy nie tylko samego zjawiska fanfiction, ale również jego szerszego kontekstu, w którym jest ono osadzone, czyli medialnych fandomów. Zaznaczyć trzeba, że pojęcie fandomów medialnych odnosi się do grupy fanów zjawisk kultury audiowizualnej, medialnej. Chodzi tu więc o miłośników gatunków i produktów z zakresu kina, telewizji, książek itd.
Według Encyklopedii Internetowej Wikipedia, fandom to „określenie społeczności fanów, zwykle używane w odniesieniu do fanów fantastyki, jako że to oni pierwsi użyli tego terminu. Używany jest także m.in. przez fanów mangi i anime oraz RPG. Jako fandom określa się zwykle ludzi aktywnie uczestniczących w klubach fanowskich, konwentach fantastyki oraz w internetowych dyskusjach”.[2] Termin ten, mimo iż powszechnie używany do określenia fanów fantastyki, można również zastosować wobec fanów innych gatunków i produktów. Spotkać możemy fanów filmowych (np. fanów filmu Shrek), seriali telewizyjnych (Przyjaciele, Ally McBeal), książek (Harry Potter, Stephena Kinga), komiksów i innych zjawisk z dziedziny kultury popularnej. To co odróżnia członków fandomu od reszty zwykłych odbiorców treści kultury popularnej, to niezwykłe zaangażowanie i zainteresowanie każdym niemal aspektem i detalem czegoś co uwielbiają.
Amerykańscy badacze nie są zgodni w kwestii początków zjawiska fandomów. Niektórzy sytuują go już nawet w 1813 roku, kiedy Jane Austin napisała książkę Pride and Prejudice – Duma i Uprzedzenie. Do dzisiaj książka ta doczekała się największej ilości nieoficjalnych kontynuacji. Inni twierdzą, że fandomy zapoczątkował ruch fanów fantastyki naukowej funkcjonujący w pierwszej połowie XX wieku w USA, a za datę początkową tego zjawiska uznają zorganizowany 4 lipca 1939 roku World Science Fiction Convention czyli Światowy Konwent Science Fiction.[3] Badacze wydają się być zgodni co do tego, że zjawisko fandomów rozwinęło się poprzez środowiska fanów fantastyki oraz seriali telewizyjnych. Dzisiaj najbardziej rozwiniętymi, obejmującymi swoim zasięgiem największy obszar globu są fandomy Gwiezdnych Wojen i Star Treka - czyli dwóch filmów fantastycznych. Jeśli chodzi o Gwiezdne Wojny, to sam twórca nie spodziewał się, że jego filmy osiągną tak wielką popularność. Właściwie dzisiaj ciężko już mówić o tym, że Star Wars to tylko film. Powstanie fandomu Gwiezdnych Wojen sprowokowało chęć zaspokojenia apetytów fanów i produkcję całej masy książek, komiksów, gier. Podobnie rzecz ma się z innymi produkcjami. Mimo że sam serial telewizyjny Star Trek, wyświetlany w amerykańskiej telewizji w latach sześćdziesiątych, liczył zaledwie siedemdziesiąt sześć odcinków, to jednak ogromna jego popularność wśród fanów spowodowała, że do tej pory nakręcono dziesięć filmów fabularnych oraz cztery kolejne seriale jak również powstało mnóstwo książek i gier komputerowych. Ostatnio coraz większą popularnością cieszy się Harry Potter, którego wielbiciele stanowią już całkiem pokaźnych rozmiarów fandom.
Trzeba podkreślić, że jedne fandomy mogą zwierać się w innych. Ktoś, kto jest członkiem fandomu Gwiezdnych Wojen, może być jednocześnie członkiem fandomu fantastyki jako całości. Bycie fanem jednego gatunku czy jednego produktu nie wyklucza też oczywiście przynależności do innych fandomów. Ktoś, kto pasjonuje się Gwiezdnymi Wojnami, może być jednocześnie członkiem klubu miłośników serialu M jak Miłość i uczestniczyć w internetowych dyskusjach na jego temat. Wielbiciel Harryego Pottera może równocześnie uwielbiać twórczość Stephena Kinga.
Pojęcie fanfiction natomiast obejmuje utwory (zazwyczaj rysunki, komiksy lub opowiadania) tworzone w celach rozrywkowych przez fanów danego zjawiska kultury popularnej. Fanfiction osadzone są w świecie ich ulubionych utworów - książek, filmów, gier itd. Najczęściej ogłaszane są w Internecie oraz w fanzinach - magazynach i gazetach literackich tworzonych amatorsko przez fanów. Uważam jednak za całkowicie uzasadnione nazwaniem pojęciem fanfiction również innego rodzaju zachowań noszących znamiona amatorskiej twórczości. Są to m.in.:
· produkcja różnorodnych tekstów – piosenek, wierszy, powieści, filmów wideo itd.,
· przebieranie się za postacie świata przedstawionego ulubionego utworu,
· malowanie obrazów, rysunków na temat tego świata,
· tworzenie stron internetowych, uczestnictwo w forach internetowych i grupach dyskusyjnych on-line.
Kim jest twórca fanfiction?
Trudno jest jednoznacznie zdefiniować fana - twórcę fanfiction. Wiesław Godzic w książce Rozumieć telewizję twierdzi, że fani to osoby bardzo aktywne kulturowo. Fani-twórcy, producenci fanfiction, bynajmniej nie uważający swojej twórczości za ekscentryczną, cechują się, według przytaczanego przez Godzica Nicolas Abercrombie, pięcioma cechami:
· tworzą alternatywną społeczną wspólnotę (uczestniczą w danym fandomie),
· są bardzo aktywni jako producenci alternatywnych tekstów,
· cechują się szczególnym typem odbioru, określanym jako emocjonalna bliskość, lecz jednocześnie krytyczny dystans,
· swobodnie używają krytycznych i interpretacyjnych narzędzi (fani bynajmniej nie gloryfikują wybranych przez nich tekstów: interesują ich zarówno najlepsze jak i najgorsze przykłady),
· fani są bardzo aktywni – bardzo często organizują się po to, żeby wpływać na producentów.[4]
Ponieważ uczestnictwo w fandomie nie jest procesem sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym, zwykle członek danego fandomu nie wstępuje nigdzie oficjalnie, tylko angażuje się na poziomie, jaki uważa za najbardziej mu odpowiadający. Wyróżnić można różne stopnie i poziomy zaangażowania, wejścia w dany fandom. To właśnie ów stopień intensywności zaangażowania determinuje zachowania danego fana, determinuje jego aktywność jako twórcy alternatywnych tekstów. Często przynależność do danego fandomu wiąże się jedynie z wyborem ulubionego medium (np. telewizja, kino, proza), gatunku (np. fantastyka, manga) i wreszcie produktu (np. Harry Potter, Gwiezdne Wojny). Wybór przedmiotu uwielbienia to pierwszy poziom zachowań fanowskich. Można stwierdzić, że fani, którzy tylko wybrali ulubiony produkt i deklarują zafascynowanie nim, to ci najmniej zaangażowani. Kolejnym poziomem zaangażowania jest uczestnictwo w różnorakiego rodzaju klubach, zarówno istniejących wirtualnie w świece Internetu jak i tych istniejących na żywo. Tworzenie fanfiction, wszelkiego rodzaju amatorska twórczość, wydaje się być najbardziej radykalną z form zaangażowania, wręcz oddawaniem w ten sposób czci przedmiotowi swojego uwielbienia. Fani-twórcy to osoby pragnące aktywnie tworzyć to, co wielbią.
Co ciekawe jednak, fani nie tylko wyrażają głębokie uwielbienie, ale równie często potrafią być krytyczni wobec tego, co jest przedmiotem ich zainteresowania. Niejednokrotnie fanfiction staje się sposobem manifestowania swojej krytyki. Wydaje się, że fani często będąc niezadowoleni z tego, co oferują im producenci, poprzez swoją amatorską twórczość, chcą po prostu chwycić ster w swoje ręce. Marksistowski krytyk kultury masowej Henry Jenkins analizował twórczość fanów przeciwstawiając ją komercyjnym praktykom producentów. W swojej książce Textual Poachers opisuje świat fandomów seriali telewizyjnych, pokazując ludzi, którzy tworzą fanfiction. Jenkins stosuje model M. De Certeau, który ten typ kultury nazywa kłusownictwem (poaching). Według tego modelu zbiorowość fanów-twórców dopasowuje odbierany tekst do siebie. Fani tacy to aktywni twórcy alternatywnej kultury, którzy tworzą ją z elementów upolowanych i przetworzonych z oficjalnych przekazów medialnych. Fani interpretują zatem teksty niezgodnie z ich oficjalną wykładnią, rozbijając teksty na części i dowolnie wykorzystując pewne fragmenty tak, by tworzyć nowe znaczenia w zależności od swoich potrzeb. Zatem, zdaniem Jenkinsa, konsumpcja staje się produkcją zarówno nowych tekstów jak i wręcz nowej kultury przejawiającej się w fandomach. Fani to twórcy owej nowej alternatywnej kultury.[5]
Fani to jednak przede wszystkim konsumenci, do których producenci kierują swoje przekazy. Trzeba jednak przyznać, że fani to konsumenci niezwykle aktywni, którzy niejednokrotnie organizują się po to, żeby wpływać na producentów. Tak postąpili chociażby fani Star Treka w USA, kiedy ich ulubionemu serialowi groziło zdjęcie z anteny jako nierentownemu przedsięwzięciu. Stacja telewizyjna została zarzucona mnóstwem listów, a w kilku miastach odbyły się nawet wiece protestacyjne. W końcu fani odnieśli zamierzony skutek. Pewnego wieczoru po emisji kolejnego odcinka ukazała się informacja o przedłużeniu serialu oraz prośba o nieprzysyłanie listów. Do dziś odbyło się wiele kampanii fanowskich. Dotyczą one najczęściej chęci zaangażowania jakiegoś aktora, ponownej emisji ulubionego filmu czy serialu.[6] Także fanfiction jest specyficzną próbą wywarcia wpływu na producentów. Poprzez produkcję opowiadań, filmów, muzyki fani chcą często coś osiągnąć, zakomunikować coś producentom. Jest to o tyle istotne, że twórczość fanów często bywa obserwowana przez producentów. Dla przykładu bardzo często zdarzało się, że twórcy Star Treka przyjmowali scenariusze nadesłane przez fanów i kręcili według nich odcinki serialu. Podobnie jak ze scenariuszami odcinków producenci Star Treka postępują z opowiadaniami fanów. Najlepsze, wybrane w drodze konkursu są profesjonalnie wydawane. Bodajże najsłynniejszym tego typu zbiorem jest wydawany już od ośmiu lat Star Trek: Strange New Worlds. Co ciekawe, publikacja na jego łamach niejednokrotnie otwiera autorom opowiadań drogę do kariery profesjonalnych pisarzy.[7] Twórcza aktywność fanów stanowi więc pewien rodzaj bezpośredniego marketingu, który często powoduje zastosowanie nowych strategii rynkowych przez producentów.
Dlaczego ktoś tworzy fanfiction
Twórcy fanfiction to fani, którzy odbierają wielbione zjawisko popkulturowe w nadmiarze. Nadmiar ów oraz niezwykle intensywny kontakt z danym produktem/gatunkiem, znajduje odzwierciedlenie w amatorskiej twórczości. Dla niektórych fanów jest ona atrakcyjna z wielu powodów. Pozwala na dalszą intensyfikację kontaktów z przedmiotem uwielbienia, na identyfikację z nim, na przeżywanie przyjemności wynikającej z kontaktów z nim.
Przyjemności i rozrywka to najważniejsza kategoria odbiorcza, którą kierują się fani. Wybór i deklaracja tego, co dostarcza fanowi zadowolenia, jest podłożem przynależności do danego fandomu. Przyjemność determinująca intensywność kontaktów z danym gatunkiem czy produktem jest znakomitym wskaźnikiem stopnia zaawansowania odbioru przekazów kulturowych. Skłania ona również fanów do tego, aby przekazy, które odbierają, niejako ponownie produkować w postaci fanfiction. Własna amatorska twórczość odpowiada więc na pragnienia twórców, zaspokaja ich potrzeby samorealizacji.
Jest wiele powodów, dla których ktoś decyduje się coś stworzyć. Najczęściej jest to po prostu chęć wzięcia sprawy w swoje ręce poprzez umieszczenie ulubionych bohaterów w niecodziennych i niespotykanych sytuacjach lub też takiego przekształcenia postaci, jakie dana osoba uważa za najlepsze. Jak podkreśla W. Godzic taka właśnie semiotyczna wolność tworzenia sensów jest podstawą przyjemności i satysfakcji.[8] Wydaje się zatem, że fani-twórcy to grupa, dla której odbiór przekazów kulturowych, stanowi większą przyjemność niż w przypadku innych, przeciętnych odbiorców.
Pokazuje to generalną cechę twórców fanfiction. To mianowicie, że znaczenia przekazów kulturowych są przez nich negocjowane, interpretowane i jakby ponownie produkowane. Pokazuje, jak silna jest ich identyfikacja z przedmiotem uwielbienia. Silna do tego stopnia, że przekazy stworzone przez kogoś innego, są jednocześnie ekspresją ich światopoglądu, potrzeb, doświadczeń.
Konsumpcja fanów przejawia się jako aktywność grupowa. To, że jest to aktywność grupowa, wskazuje na jeszcze jedną motywację twórców fanfiction. Skupieni w fandomach posiadają oni mniej lub bardziej rozwiniętą świadomość własnej odrębności jako grupy. Jak dowodzi Agata Jałyńska w swoim studium fenomenu serialu Star Trek, stanowi on przykład zjawiska poczucia wspólnoty doświadczeń z innymi oglądającymi.[9] Autorka podkreśla, że oglądając serial, fani czują się częścią ogólnoświatowej rodziny. Zjawisko to można uznać jako charakterystyczne dla kultury fanów, którzy odbierając i konsumując wytwory kultury popularnej, doświadczają pewnej świadomości my, a także tworzą pewne całości, wspólnoty w sensie realnym. Jest to o tyle przyjemne dla doświadczających tego osób, że zaspokaja ludzką potrzebę przynależności do grupy. Mechanizmy identyfikacji z grupą wydają się działać szczególnie w wypadku twórców fanfiction, ponieważ są oni najbardziej zaangażowanymi członkami fandomów. Poprzez swoją twórczość wzmacniają niejako swoją do nich przynależność. Dzięki twórczości mogą też lepiej i mocniej manifestować tę przynależność, a poprzez to wyrażać własną tożsamość.
Rodzaje fanfiction
Fanfiction to przede wszystkim proza – streszczenia, krótkie historie, opowiadania umieszczone w ulubionym świecie. Proza spod znaku fanfiction, podobnie jak jej inne manifestacje, obejmuje swoim zasięgiem wiele różnego rodzaju gatunków takich jak dramat, romans, horror i wiele innych. Obok nich jednak istnieją specyficzne tylko dla fanfiction kategorie.
Według Henrego Jenkinsa istnieje dziesięć sposobów przerabiania przez fanów odbieranych przez nich tekstów. Te sposoby to:
· rekontekstualizacja (dodatkowe wyjaśnienie zdarzeń świata przedstawionego ulubionych produktów),
· poszerzanie ram czasowych cyklów programów (np. umieszczanie bohaterów w niecodziennych sytuacjach),
· ponowne skupienie uwagi (skupienie się na postaciach drugoplanowych),
· zrównanie moralne (bohaterowie źli są przedstawiani jako ci dobrzy),
· zmiana gatunku,
· ...
hanka_chibiusa