rola państwa w opiece nad dziećmi.doc

Podstawy metodyki opiekuńczo – wychowawczej

„Rola państwa w opiece nad dziećmi”

Spis treści:

                            1.Organizacja systemu opieki nad dzieckiem

                                          Ad. 1Wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc                                                         materialną i doradztwo

                                          Ad. 2
                                          Opieka zastępcza

                            2. Systemu opieki nad dzieckiem w latach                                                                       dziewięćdziesiątych

                            3. Aneks

                            4.Opieka w szkole

Bibliografia:

              „System socjalny w Polsce tom I” opracowanie T. Wilk

              „System opiekuńczo - wychowawczy K.A. Jeżewskiego oraz                             możliwości funkcjonowania tego systemu w Polsce po                             roku               1990”.

                            Opracowano za zgodą Autorki - Wandy Janyszkowiak na                             podstawie jej pracy magisterskiej napisanej pod                                                         kierunkiem Prof. dr hab. Kazimierza Wenty – Uniwersytet                             Szczeciński, Wydział Humanistyczny             

              Rocznik statystyczny GUS 1997, Warszawa 1998.
             

              Oświata i wychowanie w roku szkolnym 1996/97, Informacje

              i opracowania statystyczne GUS, Warszawa 1997.
             

              Organizacja systemu opieki nad dzieckiem

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego opieka jest instytucją prawnorodzinną; jedną z jej form jest opieka nad małoletnim, który nie pozostaje pod władzą rodzicielską. Rodzice dziecka wykonując władzę rodzicielską ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka oraz za najlepsze zabezpieczenie jego interesów.
Sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, wychowanie dziecka jest szczególnym obowiązkiem rodziców wynikającym z ich władzy rodzicielskiej.
Państwo i inne podmioty pełnią wyłącznie funkcje wspierające. Mogą również pełnić funkcje zastępcze, ale tylko wówczas, gdy dziecko nie znajduje się z różnych względów pod bezpośrednią pieczą rodziców lub, gdy piecza ta jest sprawowana przez rodziców w sposób krzywdzący dziecko. Nadrzędną zasadą rozstrzygającą o sposobie

i kierunku sprawowania opieki jest "dobro dziecka".
Powyżej wymienione normy zawarte są w ustawie zasadniczej

(art. 48, art. 72), ustawach niższego rzędu (m.in. w ustawie Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w ustawie o systemie oświaty), aktach prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę (m.in. w Konwencji o prawach dziecka ONZ - art. 3, art. 5, art. 9, art. 18).
Na szczeblu rządowym określone kompetencje w zakresie podejmowania i rozwiązywania zadań związanych z wychowaniem

i opieką nad dziećmi i młodzieżą mają następujące resorty:
* Ministerstwo Edukacji Narodowej (edukacja, opieka częściowa

i całkowita)
W ramach tego resortu funkcjonują przedszkola, szkoły, poradnie psychologiczno- pedagogiczne, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze (opieki całkowitej i częściowe, opieki pozaszkolnej), zastępcze środowiska rodzinne, placówki terapeutyczne, resocjalizacyjne i rewalidacyjne.
* Ministerstwo Sprawiedliwości (kwestie prawne opieki, przestępczość dzieci, przestępczość wobec dzieci).
 

W ramach tego resortu funkcjonują sądy rodzinne i nieletnich rozstrzygające sprawy rodzinne, opiekuńcze oraz orzekające

w sprawach przestępstw i demoralizacji nieletnich, ośrodki diagnostyczne, zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich, kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą.
* Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (organizacja i formy opieki zdrowotnej i profilaktyki).1
W ramach tego resortu funkcjonują rejonowe zespoły opieki zdrowotnej, specjalistyczne zespoły opieki zdrowotnej, wojewódzkie specjalistyczne zespoły opieki nad matką i dzieckiem, szpitale dziecięce, szpitalne oddziały dziecięce, sanatoria, ośrodki rehabilitacyjne.
* Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej (kwestie pracy nieletnich

i pomocy społecznej, w tym dzieciom niepełnosprawnym). W ramach tego resortu funkcjonują domy pomocy społecznej i domy dla samotnych matek, ośrodki pomocy społecznej.
* Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (kwestie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przestępczości

i zaniedbań socjalnych wobec dzieci).
W ramach tego resortu funkcjonują policyjne izby dziecka, a sprawami dzieci (opiekuńczymi i przestępczością) w urzędach spraw wewnętrznych zajmują się zespoły ds. nieletnich.
* Urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny
Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 r. w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rządu do Spraw Rodziny, Pełnomocnik powinien "inicjować i koordynować działania na rzecz kształtowania i realizacji polityki państwa wobec rodziny" (§ 2 ust. 2 pkt. 2), a w szczególności w zakresie działań opiekuńczych do jego zadań należy "inicjowanie lub przygotowywanie rozwiązań i regulacji prawnych oraz działań w zakresie kształtowania właściwych warunków życia dzieci i młodzieży, gwarancji respektowania ich praw i ochrony interesów" (§ 3 ust. 2 pkt 2).
Jak dotychczas nie można stwierdzić, iż Pełnomocnik w pełni realizuje zadania wynikające z zakresu jego uprawnień. Urząd ten od początku lat dziewięćdziesiątych znajduje się w permanentnej organizacji lub reorganizacji (zmiany struktury, kompetencji

i kierownictwa).
 

Obowiązujący aktualnie system opieki nad dzieckiem w Polsce pełni w myśl założeń trzy główne funkcje:
* socjalno-bytową,
* profilaktyczno-wychowawczą,
* rewalidacyjno-resocjalizacyjną.
System ten zasadniczo regulowany jest przez cztery ustawy:
- Ustawa - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, z dnia 25 lutego 1964 r (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zmianami),
- Ustawa o systemie oświaty, z dnia 7 września 1991 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zmianami),
- Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, z dnia 26 października 1982 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 228 ze zmianami),
- Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 29 listopada 1990 r. (Dz. U.

z 1993 r. Nr 13, poz. 60 ze zmianami).
Resort edukacji, na którym przede wszystkim spoczywa ciężar opieki nad dzieckiem sformułował następujące zasady funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem w naszym kraju:
* Pomoc powinna być wczesna i mieć charakter profilaktyczny, uprzedzający powstawanie szkodliwych następstw dla pomyślnego rozwoju dzieci i młodzieży.
* Opieka i pomoc powinny być organizowane w środowisku bliskim dziecku, a więc w szkole, rodzinie lub najbliższym otoczeniu tak, aby umożliwić dziecku wzrastanie i rozwój w naturalnych warunkach rodzinnych, kulturowych i społecznych.
* Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej może nastąpić dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwości wsparcia i pomocy rodzinie naturalnej, a ponadto nie może przerwać więzi rodzinnych.
* Konieczną kontynuacją działalności opiekuńczej wobec wychowanków placówek opieki całkowitej, a także opieki o charakterze profilaktyczno-wychowawczym i resocjalizacyjnym jest stymulująca pomoc i opieka, polegająca na przygotowaniu środowiska rodzinnego lub zastępczego, zaspokojeniu pierwszych potrzeb bytowych, ułatwieniu adaptacji w nowym środowisku, pomocy w usamodzielnieniu się.
* Warunkiem trafności i skuteczności udzielanej pomocy i opieki jest dokładne rozpoznanie potrzeb oraz dostosowanie do nich elastycznej oferty opiekuńczej.
W obecnie funkcjonującym systemie opieki nad dzieckiem, pomoc dziecku oparta jest na dwóch typach ingerencji w sprawy rodziny:
1. wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc materialną, doradztwo, terapię, mediacje,
2. stałe lub okresowe umieszczenie dziecka w zastępczym środowisku wychowawczym.
Ad. 1
Wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc materialną i doradztwo świadczone jest głównie w ramach instytucji funkcjonujących w resorcie edukacji (szkoły, poradnie, placówki opieki pozaszkolnej) oraz instytucji funkcjonujących w resorcie opieki społecznej (ośrodki pomocy społecznej). Swój udział w świadczeniu pomocy tego typu mają również organizacje społeczne i wyznaniowe.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji z dnia 28 września 1993 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek oświatowo-wychowawczych (Dz.U Nr 95 z dnia 12 października 1993 r., poz. 434, ze zmianami) wymieniono następujące placówki:
- pałace młodzieży, młodzieżowe domy kultury, ogniska pracy pozaszkolnej, międzyszkolne ośrodki sportu, ogrody jordanowskie

i inne "placówki wychowania pozaszkolnego",
- szkolne schroniska młodzieżowe,
- wojewódzkie ośrodki politechniczne,
- centra kształcenia praktycznego.
Placówki opieki pozaszkolnej niejako uzupełniają ofertę edukacyjną szkoły, a ich usługi adresowane są do wszystkich dzieci, które chcą rozwijać swoje zainteresowania i umiejętności.
Pedagodzy szkolni, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i inne specjalistyczne poradnie zajmują się głównie doradztwem rodzinnym i pedagogiczno-psychologicznym, rzadziej terapią i mediacjami.
Ośrodki pomocy społecznej prowadzą interwencje, doradztwo, usługi opiekuńcze, stałą lub okresową pomoc materialną. Wsparcie dziecka

i rodziny to typ pomocy adresowany głównie do dzieci wychowujących się w rodzinach niewydolnych wychowawczo, borykających się z przejściowymi problemami (np. choroby, konflikty) i niedostatkiem materialnym, niezaradnych życiowo.
 

Ad. 2
Opieka zastępcza zorganizowana jest w dwóch formach;
 

1. instytucjonalnej (domy dziecka, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze i młodzieżowe ośrodki wychowawcze, pogotowia opiekuńcze, zakłady opieki społecznej);
2. zastępczej-rodzinnej (adopcja, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce).
Opiekę zastępczą stosuje się w przypadkach poważnych zaniedbań

i nadużyć, jakich dopuszczają się dorośli wobec dzieci (np. porzucenie dziecka, stałe zaniedbywanie obowiązków wychowawczych, znęcanie fizyczne) oraz w stosunku do dzieci specjalnej troski.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych (Dz.U

z dnia 28 marca 1994r.) wymieniono następujące placówki opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne:
1. placówki opiekuńczo-wychowawcze:
- rodzinne domy dziecka,
- domy dziecka, w tym domy dla małych dzieci,
- pogotowia opiekuńcze,
- specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze,
- bursy szkolne,
- świetlice i kluby środowiskowe, w tym: dworcowe, profilaktyczno-wychowawcze i terapeutyczne,
- ogniska wychowawcze,
- młodzieżowe ośrodki socjoterapii, w tym turnusowe,
- domy wczasów dziecięcych,
2. placówki resocjalizacyjne - młodzieżowe ośrodki wychowawcze,

w tym:
- diagnostyczno-kierujące,
- resocjalizacyjno-wychowawcze,
- resocjalizacyjno-rewalidacyjne.
Placówki te są przeznaczone dla dzieci i młodzieży:
- pozbawionych całkowicie, częściowo lub okresowo opieki rodzicielskiej,
- zagrożonych uzależnieniem,
- z zaburzeniami zachowania,
- niedostosowanych społecznie,
- pobierających naukę poza miejscem zamieszkania,
- ze środowisk zagrożonych ekologicznie.
Zakłady opieki społecznej podlegają Ministerstwu Pracy i Polityki Socjalnej.
Instytucje opiekuńcze mają różny status; są placówkami państwowymi (dominujące), prywatnymi, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji społecznych i wyznaniowych.
 

              Systemu opieki nad dzieckiem w latach dziewięćdziesiątych

W 1991 roku została uchwalona ustawa o systemie oświaty, która

z założenia miała stanowić podstawę do zorganizowania nowego, sprawnego systemu kształcenia i wychowania dzieci. Organizacja tego systemu miała zostać określona w aktach wykonawczych. Rozporządzenia Rady Ministrów i Ministra Edukacji Narodowej, wydane z dużym opóźnieniem w stosunku do ustawy (niektóre 3 lata po uchwaleniu ustawy) wprowadziły nieliczne zmiany do instytucji opieki, ale zasadniczo nie zmieniły odziedziczonego po poprzednim ustroju systemu opieki nad dzieckiem. Organizacja tego systemu, rodzaje instytucji opiekuńczych, ich organizacja i kompetencje, źródła finansowania i oferta usług opiekuńczych zasadniczo pozostały bez zmian.
W systemie opieki nad dzieckiem w latach dziewięćdziesiątych wystąpiły następujące tendencje:
1. Od 1989 r. szkoły i placówki opiekuńczo-wychowawcze działały

i nadal działają bez jasno określonego i przyjętego programu wychowawczego.
2. Zmniejszanie środków budżetowy na edukację; ciągłe ograniczanie wydatków na szkolnictwo i opiekę, co skutkowało ograniczaniem oferty opiekuńczej resortu edukacji oraz pogłębiającą się dysfunkcją placówek opiekuńczo -wychowawczych odziedziczonych po poprzednim ustroju państwa.
 

3. Zredukowanie usług opiekuńczych szkoły;

- likwidacja zajęć pozaszkolnych (zajęć wyrównawczych

i rozwijających zainteresowania uczniów), zmniejszenie pomocy materialnej dla uczniów

(stypendia, bursy i internaty, dożywianie), ograniczenie opieki zdrowotnej nad uczniami,
- niewydolność szkoły w zakresie organizowania kształcenia dla dzieci sprawnych intelektualnie, ale wykazujących innego typu deficyty (np. dyslektycznych, wykazujących zaburzenia zachowania).
4. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych (m.in. nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i innych ustaw regulujących instytucję przysposobienia oraz wydanie aktów wykonawczych do ustawy o systemie oświaty; rozporządzenia o rodzinach zastępczych, o rodzajach placówek opieki i innych instytucjach oświatowych) zmodyfikowały jedynie funkcjonujący do 1989 r. model opieki, nie wprowadziły żadnych istotnych zmian umożliwiających rozwój innowacyjnych instytucji oświatowych. Modyfikacji uległy następujące instytucje opiekuńcze:
* Przysposobienie
- Ograniczono możliwość adopcji zagranicznych, umożliwiono osobom przysposobionym po osiągnięciu pełnoletności wgląd w akta stanu cywilnego. Zmiana przepisów i nowa organizacja ośrodków adopcyjno-opiekuńczych nie wpłynęły na usprawnienie procesu adopcji (nie zwiększyła się liczba przysposabianych dzieci, nie uległ skróceniu okres oczekiwania na przysposobienie).
* Rodziny zastępcze
- Wprowadzono nowe zasady wynagradzania rodzin zastępczych oraz rozszerzono możliwość ich tworzenia (umowa powierzenia dziecka).
Wprowadzenie korzystnych zasad wynagradzania rodzin zastępczych spowodowało wzrost liczby tej formy opieki, co często przedstawiane jest jako dowód na rozwój rodzinnych form opieki zastępczej. Jak wynika z informacji Ministerstwa Edukacji Narodowej

i Ministerstwa Sprawiedliwości sytuacja opiekuńcza i bytowa dzieci wychowywanych w rodzinach zastępczych dość często odbiega od warunków, jakie powinny gwarantować rodziny zastępcze zgodnie

z normami określonymi w przepisach prawnych regulujących instytucję rodzin zastępczych (m.in. 12% dzieci żyjących w rodzinach zastępczych wychowuje się w rodzinach patologicznych

i skonfliktowanych, większość dzieci żyje w trudnych warunkach materialnych i mieszkaniowych, opiekunowie większości dzieci są osobami w podeszłym wieku). W praktyce, niejednokrotnie instytucja rodziny zastępczej stanowi najlepsze źródło pozyskania pomocy finansowej dla rodzin niewydolnych wychowawczo i żyjących

w trudnych warunkach materialnych.
- Dyskutowano przez kilka lat nad możliwością wprowadzenia nowej formy instytucji rodziny zastępczej tzw. kontraktowej rodziny zastępczej. Jak dotychczas Ministerstwo Edukacji Narodowej nie wydało stosownego rozporządzenia wprowadzającego w życie tę instytucję.
* Domy dziecka
- Domy małego dziecka przeznaczone dla dzieci do lat 3 podlegające resortowi zdrowia, z dniem 1 stycznia 1993 r. zostały przejęte przez resort edukacji z zamiarem przekształcenia w placówki dla dzieci od 0 do lat 18, zamiar ten nie został zrealizowany i nadal domy te działają wg starych zasad, w praktyce zmianie przede wszystkim uległa nazwa.
- Zmniejszyła się liczba rodzinnych domów dziecka ze 164 w 1989 r. do 117 w 1997 r.
- Według ustaleń kontrolnych Najwyższej Izby Kontroli, monitoringu prowadzonego przez Rzecznika Praw Obywatelskich i Fundację Helsińską Praw Człowieka, badań różnych ośrodków naukowych - domy dziecka są placówkami dysfunkcyjnymi, nie zapewniają dzieciom należytej opieki, a ponadto nadmiernie obciążają budżet państwa. Wychowankowie domów dziecka to osoby nieprzygotowane do podjęcia samodzielnego życia (niewykształcone, z deficytami emocjonalnymi, które są skutkiem wychowania zakładowego) z góry skazane na marginalizację w życiu społecznym.5
* Obecnie funkcjonujący system opieki obejmuje dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Dzieci najmłodsze, żyjące w rodzinach niewydolnych wychowawczo lub niewywiązujących się ze swoich obowiązków praktycznie pozostają bez jakiejkolwiek pomocy.
* Dzieci niedostosowane społecznie, wykazujące zaburzenia zachowania oraz zdemoralizowane nie znajdują właściwej pomocy; nie funkcjonują w wystarczającym zakresie (adekwatnym do skali potrzeb) programy profilaktyczne, ciągle też brakuje miejsc

w ośrodkach wychowawczych.
 

              Mimo słusznych zasad przyjętych przez system opieki, których respektowanie pozwoliłoby na funkcjonowanie sprawnego

i nowoczesnego modelu opieki nad dzieckiem, od lat ma miejsce:
- brak jasno określonego programu wychowawczego szkoły

i placówek wychowawczych,
- niedocenianie wagi problemów opieki nad dzieckiem w Polsce przez rząd (m.in. brak koncepcji i zdecydowanych działań resortu edukacji),
- drastyczne ograniczanie środków finansowych,
- frustracja kadry pedagogicznej (poczucie zagrożenia, powszechne niezadowolenie z warunków pracy i płacy).
Powyższe czynniki niewątpliwie przyczyniły się do pogłębienia niewydolności systemu opieki w ostatnich latach.
Jednocześnie warto przypomnieć, iż od 1990 roku Rząd RP zobowiązany jest do opracowania Krajowego Planu Działania na Rzecz Dzieci;
W 1990 roku odbył się w Nowym Jorku Światowy Szczyt w Sprawach Dzieci, w którym uczestniczył Premier Rządu RP. Podczas Szczytu państwa-strony Konwencji o prawach dziecka ONZ zobowiązały się do opracowania i realizowania Narodowych Planów Działania na Rzecz Dzieci, mających na celu wdrażanie Konwencji. Niewątpliwie jednym z zagadnień takiego Planu w naszym kraju powinny być kwestie usprawnienia i modernizacji systemu opieki nad dzieckiem.
Światowy Szczyt w Sprawach Dzieci przyjął dokument końcowy - Plan Działań Światowego Szczytu, w którym widnieje zapis: "Istnieje możliwość opracowania planów redukcji zadłużenia zagranicznego w taki sposób, aby uwolnione środki budżetowe były kierowane także na realizację programów na rzecz dzieci"6. Tak, więc opracowanie Narodowego Planu Działań na Rzecz Dzieci wiązałoby się z realnymi szansami pozyskania środków finansowych na realizację programów pomocowych adresowanych do dzieci. Wydaje się, iż organem najbardziej kompetentnym do podjęcia koordynacją takich działań jest Urząd Pełnomocnika ds. Rodziny, albowiem kwestie opieki nad dzieckiem nie powinny pozostawać głównie w gestii Ministerstwa Edukacji Narodowej.
 

              Aneks

              Instytucje opiekuńcze
Liczba małoletnich (dzieci do 18 roku życia), znajdujących się pod nadzorem sądów opiekuńczych, a więc sierot naturalnych i "sierot społecznych”, czyli dzieci, których rodzice są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub mają tę władzę ograniczoną, albo zawieszoną jest

w ostatnich latach względnie stała i w poszczególnych latach kształtowała się następująco:
* 1985 - 170 532 (w tym 6774 sieroty naturalne),
* 1989 - 178 557 (w tym 5082 sieroty naturalne),
* 1990 - 174 519 (w tym 5808 sierot naturalnych),
* 1991 - 16...