49. Instytucje i formy pomocy dla dzieci osieroconych w Polsce
Formy pomocy dla dzieci osieroconych:
- rodzinne formy opieki
§ Rodzina adopcyjna
§ Rodzina zastępcza
§ Rodzinne domy dziecka
§ Wioski dziecięce
- instytucjonalne formy opieki
§ Dom Dziecka
§ Pogotowie Opiekuńcze
§ Kameralne grupy usamodzielnienia
Instytucjonalne formy opieki:
Dom dziecka:
Wśród instytucjonalnych form opieki nad dzieckiem, z różnych względów pozbawionych możliwości wychowywania się w domu rodzinnym, dom dziecka okazuje się stosunkowo trwałą strukturą opieki całkowitej. Ta najbardziej tradycyjna i historycznie ukształtowana instytucja, przejmując zadania rodzicielskie, zapewnia dzieciom osieroconym opiekę i wychowanie, przygotowuje je do życia społecznego i zawodowego.
Środowisko wychowawcze domu dziecka zależy od jakości jego podstawowych elementów strukturalno – funkcjonalnych, wśród których istotne znaczenie mają: struktura organizacyjna, zasady i warunki materialne, sposób zarządzania i kierowania placówką, właściwości osobowe zarówno wychowanków, jak i wychowawców oraz wzajemne relacje między nimi.
Układ strukturalny domu dziecka ma zapewnić każdemu dziecku odpowiednie miejsce, prawidłowe usytuowanie pomieszczeń użytku ogólnego (pokój do nauki, prasowalnia, jadalnia, łazienki, ubikacje itp.). W układzie strukturalnym można wyodrębnić:
§ Pojedynczego wychowanka z przysługującym mu miejscem w placówce zgodnie z normami określającymi standardy usług opiekuńczo – wychowawczych
§ Zespół wychowanków mieszkających razem w pokoju – sypialni z całym koniecznym zapleczem niezbędnym w ich życiu
§ Całą społeczność domu dziecka składającą się z wychowanków, wychowawców, personelu administracyjnego – usługowego
Placówka op – wych, jaką stanowi dom dziecka, zapewniając dziecku opiekę całodobową, zobowiązana jest do zaspakajania jego niezbędnych potrzeb bytowych, rozwojowych, w tym emocjonalnych i religijnych, a także do zagwarantowania mu możliwości korzystania ze świadczeń zdrowotnych. Dom dziecka prowadzi działalność wychowawczą w zakresie:
§ Kształtowania właściwych stosunków między wychowankiem, a jego rodzicami w celu umożliwienia mu powrotu do domu rodzinnego (dom dziecka powinien kierować się poszanowaniem praw rodziców wynikających z przepisów prawa rodzinnego, przede wszystkim prawa do kontaktowania się z dzieckiem)
§ Wspomagania intelektualnego rozwoju wychowanków i zapewnienia im powodzenia szkolnego ( polega na wyposażeniu wychowanków w niezbędne do nauki podręczniki i pomoce szkolne, zapewnienie miejsca do nauki, wdrażaniu do obowiązkowości i pilności w nauce, wspieraniu w pokonywaniu trudności szkolnych, na współpracy ze szkołami, wyzwalaniu inicjatywy w celu pobudzenia zainteresowań intelektualnych dzieci i młodzieży)
§ Przygotowanie wychowanków do pracy i uczestnictwa w życiu społecznym (uświadamianie roli i wartości pracy, wdrażanie do samoobsługi i gospodarności, wyrobienie nawyku i umiejętności współdziałania z innymi)
§ Przygotowanie wychowanków do uczestnictwa w kulturze i gospodarowania wolnym czasem (inicjowanie aktywności własnej, rozbudzanie zainteresowań – gry, zabawy, obchody świąt, wycieczki, imprezy)
§ Przygotowanie wychowanków do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów życiowych (systematyczne włączanie dzieci we wspólne prace na rzecz własnej grupy i całej społeczności)
Pogotowie Opiekuńcze – patrz pytanie 21
Kameralne grypy usamodzielnienia:
Wiele różnorodnych działań domów dziecka ma ułatwić wychowankom z jednej strony – poznanie ich sytuacji w aspekcie własnych możliwości, adekwatnej samooceny, a z drugiej – wyobrażenie sobie swojej przyszłości. Kształtowanie potrzeby indywidualnej projekcji swojego losu wymaga indywidualnej pracy z wychowankiem, która w warunkach klasycznego domu dziecka nie zawsze jest możliwa.
Szansę na opracowanie programu samodoskonalenia się i podnoszenia poziomu aspiracji życiowych wychowanków stwarza kameralna forma wychowania, jaką stanowią grupy usamodzielnienia domu dziecka. Pierwowzorem dla funkcjonujących grup usamodzielnienia w domach dziecka na terenie województwa śląskiego stał się projekt grup usamodzielnienia stosowany w holenderskim systemie opieki instytucjonalnej.
Zasady funkcjonowania:
§ Wychowankowie mieszkają w zwykłych, kwaterunkowych mieszkaniach
§ Wszystkie obowiązki związane z działalnością obsługową powierzone są młodzieży
§ Samodzielność i aktywność wychowanków rośnie dzięki nabywaniu umiejętności z zakresu prowadzenia gospodarstwa domowego i innych związanych z funkcjonowaniem społecznym
§ Umożliwia się wychowankom pomyślne ukończenia szkoły średniej
§ Motywuje się młodzież do podejmowania nauki w szkołach pomaturalnych
§ Wycisza się i łagodzi napięcia nerwowe związane ze stanem sieroctwa społecznego i wynikające z wychowania zbiorowego przez rozwijanie uczuć empatii, satysfakcji z dobrze spełnionego obowiązku, sztuki asertywności oraz poczucia dumy i własnej godności.
Założenia programu wychowawczego:
§ Kształtowanie wiedzy i umiejętności samoobsługowych w zakresie racjonalnego żywienia, ekonomicznego gospodarowania, estetycznego ubierania się, dbałości o zdrowie i higienę osobistą, pielęgnowania urody, zapewnienia ładu i porządku w życiu domowym, nawyków dotyczących kulturalnego urządzania wnętrza mieszkaniowego
§ Zapewnienie prawidłowego rozwoju umysłowego i właściwej realizacji kariery szkolnej w celu przygotowania zawodowego wychowanków przez indywidualnie prowadzoną pomoc w nauce, utrzymywanie stałego kontaktu z wychowawcami klasowymi, kształtowanie potrzeby czytelnictwa, systematyczną kontrolę znajomości lektur szkolnych, robienie dyktand, nagradzanie wychowanków osiągających w semestrze średnią ocen 4,0 itp.;
§ Przygotowanie do życia rodzinnego dzięki wykorzystywaniu pozytywnych wzorów życia rodzinnego pracowników, rodzin zaprzyjaźnionych, stałemu kontaktowi z wychowankami usamodzielnionymi, posiadającymi własne rodziny, realizacji celów i zadań wychowania seksualnego z uwzględnieniem mechanizmów socjalizacji oraz indywidualnych właściwości psychofizycznych wychowanków, utrzymywaniu kontaktów z koleżankami i kolegami szkolnymi, posługiwaniu się wartościowymi audycjami telewizyjnymi, filmami, książkami celem rozpatrywania sytuacji problemowych z zakresu życia w rodzinie, a także dzięki tworzeniu tradycji dotyczącej organizacji typowych uroczystości rodzinnych itp.
Realizacja programu wychowawczego pomaga łagodzić i wyciszać napięcia związane z koniecznością ciągłego przebywania z sobą oraz zmniejszać wzajemną niechęć i nieustępliwość. Prowadzone rozmowy wychowawcze, ciągłe mediacje rozbudzają uczucia wzajemnej życzliwości i przyczyniają się do nawiązania pozytywnych więzi emocjonalnych. Działania wychowawcze mają na celu nauczenia wychowanków:
- widzenia świata oczyma innych ludzi
- prawdy, że okazywanie życzliwości daje poczucie zadowolenia
- autentyczności w kontaktach międzyludzkich
- podejmowania działania bez oczekiwania na czyjąś inicjatywę
- poszukiwania autorytetów moralnych
Rodzinne formy opieki
Rodzina adopcyjna
Adopcja – polega na zawiązaniu w sposób przewidziany prawem sztucznych więzów rodzinnych, mających spełniać taką samą lub podobną funkcję do więzów, jakie łączą rodzinę naturalną.
Trzy postacie przysposobienia:
§ Przysposobienie pełne – skutkami obejmuje nie tylko przysposabianego i przysposabiającego, ale także wszystkich członków rodziny przysposabiającego – tak, jak gdyby przysposobiony urodził się w tej rodzinie. Zrywa jednocześnie więzi łączące go z jego naturalnymi rodzicami
§ Przysposobienie niepełne – powoduje powstanie więzi rodzinnej tylko między przysposabianym a przysposabiającym, nie rozciągając ich na krewnych przysposabiającego. Przysposabiany nie traci praw i obowiązków wobec członków naturalnej rodziny
§ Przysposobienie całkowite (pełne, nieodwołalne) – najsilniej wiąże dziecko z przysposabiającym, zerwane są wszelkie kontakty z naturalną rodziną. Naturalni rodzice zgadzają się na adopcje jeszcze przed wszczęciem postępowania o przysposobienie, nie znając osoby przysposabiającego. Sporządza się nowy akt urodzenia, w którym jako rodziców wymienia się przysposabiających.
Umieszczaniem dzieci w rodzinach adopcyjnych zajmują się ośrodki adopcyjno – opiekuńcze. Zadania tych ośrodków to:
- pozyskiwanie i kwalifikowanie osób wyrażających gotowość zapewnienia dziecku zastępczego wychowania rodzinnego w formie przysposobienia, rodziny zastępczej i rodzinnego domu dziecka
- powiadomienie sądu opiekuńczego o okolicznościach, które uzasadniają wszczęcie z urzędu postępowania opiekuńczego, oraz na żądanie sądu udzielanie opinii w sprawach o przysposobienie
- pomoc w uregulowaniu sytuacji prawnej dzieci wymagających zastępczych form wychowania rodzinnego
- prowadzenie poradnictwa adopcyjnego i pomoc w zakresie przygotowywania wniosków do sądu o przysposobienie
- prowadzenie poradnictwa i udzielanie pomocy pedagogicznej rodzinom przysposabiającym, zastępczym i rodzinnym domom dziecka
Procedura powierzenia dziecka rodzinie adopcyjnej składa się z 3 etapów:
1. Sporządzanie diagnozy stanu zdrowia dziecka i jego sytuacji rodzinnej
2. Rozpoznawanie, przygotowanie i kwalifikowanie kandydatów na rodziców przybranych
3. Dobór rodziców adopcyjnych dla konkretnego dziecka. Jeżeli rodzice wstępnie akceptują dziecko – dochodzi do pierwszego kontaktu z dzieckiem.
Przysposobienie jako zjawisko społeczne i instytucja prawna charakteryzuje się dążeniami:
- do zapewnienia opieki osieroconemu dziecku
- do zaspokojenia instynktu opiekuńczego i rodzicielskiego
Rodzina zastępcza:
W rodzinie zastępczej umieszcza się dzieci całkowicie lub częściowo pozbawione opieki rodzicielskiej, które nie mogą być przysposobione. Wśród nich przebywają też dzieci odbiegające od normy rozwojowej, wymagające kształcenia specjalnego, pomocy profilaktyczno – wychowawczej i resocjalizacyjnej oraz dzieci do lat dwóch, oczekujące na przysposobienie.
Zadania rodziny zastępczej:
§ Stworzenie w domu atmosfery wzajemnego zaufania, zrozumienia i życzliwości
§ Zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i opieki lekarskiej, racjonalnego żywienia, odpowiedniej odzieży i kulturalnych warunków życia codziennego
§ Umożliwienie dziecku systematycznego uczęszczania do szkoły i motywowanie do kontynuowania nauki i zdobycia zawodu
§ Zapewnieni dziecku warunków wszechstronnego rozwoju osobowości, kształcenie umiejętności i nawyków pracy, rozwijanie wrażliwości estetycznej
§ Przygotowanie dziecka do życia społecznego i udzielanie pomocy w starcie do samodzielnego życia, a w szczególności w uzyskaniu pracy i mieszkania
Rodziny zastępcze dzielimy na:
1. rodziny, które na podstawie przepisów krio mogą być zobowiązane do dostarczania środków utrzymania (najczęściej dziadkowie)
2. rodziny, które na podstawie krio nie mogą być zobowiązane do dostarczania środków utrzymania (najczęściej inni krewni lub osoby obce)
3. rodziny niezobowiązane do alimentacji, wykonujące zadania pogotowia rodzinnego
Rodziny zastępcze powinny uczestniczyć w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub – na jego zlecenie – przez ośrodek adopcyjno – opiekuńczy czy inny podmiot.
Rodziny zastępcze przestają istnieć z mocy prawa w chwili ukończenia przez wychowanka 18 roku życia.
Rodzina zastępcza kieruje się dobrem przyjętego dziecka, szanuje jego prawa, w szczególności prawo do wiedzy o swoim pochodzeniu i do podtrzymywania kontaktu emocjonalnego z rodziną naturalną i innymi osobami bliskim.
Rodzinne domy dziecka
Powstanie rodzinnych domów dziecka powstało z koncepcji Kazimierza Jeżewskiego. Była to koncepcja wychowania dzieci i młodzieży w gniazdach sierocych jako zastępczych domach rodzinnych.
Ogólnie koncepcja rodzinnych domów dziecka opiera się na założeniu, że – jak wskazują przykłady rodzin wielodzietnych – można stworzyć środowisko wychowawcze dla kilkorga dzieci pozbawionych własnej rodziny, pod serdeczną opieką odpowiedzialnej pary małżeńskiej czy nawet samotnej kobiety. Opiekunowie otrzymują za swoją pracę wynagrodzenie według stawek dla wychowawców domów dziecka, a środki finansowe na utrzymanie dzieci są przyznawane według normy budżetowej przewidzianej na utrzymywanie wychowanka w domu dziecka.
Organizacja i metodyka pracy opiekuńczo – wychowawczej w rodzinnym domu dziecka zależy przede wszystkim od postawy rodziców i ich osobowości, a podporządkowana jest indywidualnym sytuacjom i potrzebom każdego dziecka.
Proces opiekuńczo – wychowawczy uzależniony jest od potrzeb dzieci w zakresie:
§ dbanie o higienę i porządek
§ przygotowania i spożywania posiłków
§ pobytu w przedszkolu lub nauki w szkole
§ nauki własnej
§ różnego rodzaju prac w gospodarstwie domowym
§ zaspakajania indywidualnych zainteresowań, wypoczynku, zabawy
§ udział w życiu społeczności lokalnej
§ kontaktów rodzinnych i koleżeńskich
Wyznacznikiem atmosfery wychowawczej rodzinnych domów dziecka są takie cechy jak:
§ przekonanie rodziców o lepszych efektach wychowania w domu rodzinnym niż w placówce wychowania zbiorowego
§ postawa akceptacji dziecka takiego, jakie jest
§ świadomość, że każde dziecko, a szczególnie osierocone, potrzebuje miłości, poczucia bezpieczeństwa
§ dążenie do zaspokojenia ambicji i pragnień dziecka, bez akcentowania własnych ambicji rodzicielskich, typowych w rodzinach naturalnych
§ podtrzymywanie więzi z rodziną naturalną dziecka, jeżeli nie wpływają negatywnie na proces wychowania.
Rodzinne domy dziecka zyskały uznanie i aprobatę jako kameralna, pararodzinna - więc nowoczesna forma opieki nad sierotami społecznymi. Przychodzące tam dzieci z objawami choroby sierocej powoli zdrowieją.
„Opiekunom nie wolno podnosić głosu, nie wolno być osobą natarczywą, narzucającą się, żądającą tego, co dziecko w normalnej rodzinie przyswaja niedostrzeżenie. Trzeba wyczuć właściwy ton, właściwą miarę, nie poskąpić, nie przedobrzyć, postępować z taktem, mieć intuicję, dobroć odmierzać w proporcjach jak lekarstwo na chorobę.” – B. Pietkiewicz: Fajne wyszły sroki. Raport „Polityki”. Zamknijmy domy dziecka. „Polityka” 1998, nr 2
Urszula Kamieńska: Zarys metodyki pracy opiekuńczo – wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach wychowania. Katowice 2003
Wioski dziecięce – patrz pytanie 20
AGARR