Katechetyka fundamentalna - Skrypt - A5.doc

KATECHETYKA FUNDAMENTALNA

      „Przed swoim wniebowstąpieniem zmartwychwstały Pan polecił swoim uczniom: „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu”. Cała duszpasterska misja Kościoła stanowi próbę wprowadzenia w życie tego nakazu Chrystusa. Kościół w ten sposób spełnia posługę słowa, która jest częścią procesu ewangelizacji. Wśród rozmaitych form misji głoszenia słowa ważną i niezastąpioną funkcję spełnia katecheza. Jest ona istotnym elementem procesu ewangelizacji, a zarazem podstawową działalnością ewangelizacyjną każdego Kościoła partykularnego” (PDK 15).

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Pojęcia

Każda dyscyplina naukowa, w tym także katechetyka posiada własną terminologię.

Greckie katecheo – oznacza „wołać z góry”, „wywoływać echo”.

Greckie słowo katechein oznacza rozbrzmiewać, zadźwięczeć - określa wszystko, co wpa­da w ucho. Oznacza też „odpowiadać”, pouczać ustnie”, „nauczać”.

W Kościele słowo katechein zostało przyjęte na określenie ustnego i żywego głosze­nia Dobrej Nowiny. Formy od tego słowa znajdują się już w księgach Nowego Testamentu, gdy mówią one o p r z e p o w i a d a n i u  i  n a u c z a n i u wiary chrześcijańskiej: Łk 1, 3-4; Ga 6, 6;1 Kor 14, 19.

Wywodząca się z greckiego słowa katechein, katecheza - oznaczała od początku pouczenie o tym wszystkim, co dokonało się przez Jezusa Chrystusa i co od początku głosił Kościół.

Od końca II wieku słowo k a t e c h e z a staje się terminem fachowym na oznaczenie działal­ności Kościoła przez instytucję k a t e c h u m e n a t u. Katecheza oznaczała, więc kościelne na­uczanie, przygotowujące do przyjęcia chrztu. Katechetą był udzielający nauczania; przyjmujących je nazywano k a t e c h u m e n a m i .

Z kolei, od greckiego słowa katechidzein wywodzi się łacińskie catechisare, katechizować.

Łacińskie słowo catechi­smus oznaczało początkowo jedynie k a t e c h e z ę; dużo później dopiero przyjęto je również na określenie podręcznika.

Dzisiaj używamy słowa katecheza i pochodnych w następujących znaczeniach: Katecheza w sensie szczegółowym ­

1. Oznacza j e d n o s t k ę kościelnego nauczania (lekcja religii);

2. W sensie u o g ó l n i o n y m (katecheza jest funkcją Kościoła). Podkreśla to Katechizm Kościoła Katolickiego) (nr 4).

3. Czasem oznaczamy tym słowem k o n s p e k t y do konkretnych katechez;

4. Katecheza oznacza też formę pozaliturgicznego przepowiadania Chrystusa i Ewangelii w celu roz­woju wiary" (M. Majewski),

5. „Pouczenie w wierze, żywy przekaz prawd wiary oraz treści tego przekazu" (R. Murawski),

6. Ogólnie mówiąc – „jest wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, a obej­muje przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej, przekazywane na ogół w sposób systematyczny i całościowy, dla wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego” (Jan Paweł II, CT 18).

K a t e c h i z m oznacza dziś tylko p o d r ę c z n i k, zawierający podstawowe prawdy wiary;

                            Katecheta (katechista) - człowiek powołany przez Boga, sługa słowa Bożego, wysłannik Kościoła i świadek wiary, „który - przez uczestnictwo w życiu katechizowanych - wy­zwala wolną decyzję do trwałego dialogu z Bogiem i życia w miłości chrześci­jańskiej z innymi" (M. Majewski). Można powiedzieć, że jest udzielającym nauki wiary na podstawie misji kanonicznej; określenia „katecheta” używamy także w szerszym znaczeniu (np. rodzice są pierwszymi katechetami); Każdy chrześcijanin jest katechetą.

                            Katechizacja - tego słowa używamy albo na oznaczenie pewnej organizacji katechetycznego nauczania (katechizacja parafialna, szkolna, plan katechizacji), albo na określe­nie działania katechetycznego (być zatrudnionym w katechizacji);

                            K a t e c h e t y k a - n a u k a o katechezie, teoria katechezy.

                            Nauka (lekcja) religii – pojęcie to nie jest jednoznaczne. Koncentruje się jednak na przekazywaniu wiedzy religijnej. Do niedawna był ten termin używany zamiennie z terminem katecheza. Dziś już tak nie jest, gdyż katecheza zakłada elementy wtajemniczenia, lekcja religii zatrzymuje się na przekazie treści.

                        ŚRODOWISKO KATECHETYCZNE – „otoczenie, miejsce, zespół warunków i czynników, tak rzeczowych jak i oso­bowych, które przyczyniają się do owocnego prowadzenia katechezy" (M. Majewski). Trzy zasadnicze środowiska katechetyczne to rodzina, parafia i szkoła. Współcześnie mówi się także o katechezie w grupach i ruchach religijnych

Podział Katechetyki

              Katechetykę dzielimy na cztery zasadnicze działy:

KATECHETYKA FUNDAMENTALNA:

W imię czego katechizuję? (wartości, które chcę przekazać, które mnie samego motywują do katechezy: Bóg, miłość, wiara, wierność...);

Kto? Podmiot (Jezus Chrystus, Kościół, wspólnota lokalna, katecheta - to ja!);

Po co? (zakładane cele, zarówno wychowawcze, jak i dydaktyczne, zadania);

Gdzie? (miejsce katechezy, środowiska katechetyczne)

Kiedy? (czas, który staje się katechezą: lekcje, przerwy, spotkania);

W jakich warunkach? (przestrzeń, która nas otacza, ludzie, nastroje, sale, obrazy, przepisy prawne, pogoda...);

Źródła treści

Natura

Adresaci

Historia katechezy

Główne kierunki katechetyczne

KATECHETYKA SZCZEGÓŁOWA:

Komu? (Katechetyka szczegółowa wskazuje, jak przekazywać wiedzę religijną, jak katechizować w poszczególnych grupach wiekowych, czy też różnych grupach socjologicznych). Katecheza specjalna, katecheza grup zawodowych, katecheza rodzin itp.

KATECHETYKA MATERIALNA:

Co? (treści przeze mnie samego wyuczone, przemyślane, przemodlone, przyjęte, przeżywane, przekazywane); Katechetyka materialna wskazuje, co przekazuje się na katechezie.

KATECHETYKA FORMALNA (METODYKA):

Jak? (znane, odkrywane i stosowane metody katechezy).

DZIEJE KATECHEZY

Jezus Chrystus jako Katecheta

      Jezus był posłany, by „głosić słowo Boże. Odnosił do siebie słowa proroka Izajasza: Duch Pański nade mną; dlatego mnie namaścił, abym głosił Ewangelię ubogim” (Łk 4, 43). Jego właściwym zadaniem było nieść radosną nowinę, iż wypełniły się obietnice przymierza, danego przez Boga. Przede wszystkim obwieścił Królestwo Boże i szczęście przynależenia do Niego. Jako szczyt i centrum Dobrej Nowiny zwiastował zbawienie, jako wielki dar Boga, jako wyzwolenie od grzechu.

        Jego nauczanie wiązało się także z wezwaniem do nawrócenia, do porzucenia dawnych uczynków.

              Jezus siebie samego nazywa Nauczycielem. Wielkość i siła Jego nauczania płynie stąd, że Jego nauczania nie można oddzielić od Jego życia, od Jego Osoby. Życie Chrystusa, Jego milczenie, cuda, modlitwa, miłość, troska, krzyż są nieustannym nauczaniem.

              Jezus był pierwszym i największym Ewangelizatorem. Możemy powiedzieć, że było pierwszym Katechetą.

              To, co istotne dla katechezy, a co widzimy w życiu Pana Jezusa, to także Jego głęboka troska o formację swoich uczniów. Był dla nich nauczycielem i przyjacielem. Nauczanie przekazał im swoim życiem, wyjaśnianiem w pogłębiony sposób tego, co głosił tłumom, wprowadzał ich do modlitwy, wysyłał ich na praktykę misyjną, obiecał im wreszcie Ducha Prawdy, który ich wszystkiego nauczy.

Jezus jako Katecheta:

Najpierw słuchał Boga, swego Ojca, a potem przekazywał to, co usłyszał,

Często się modlił,

Nauczał tłumy, ale wyjaśniał wszystko swoim bliskim uczniom,

Nie przekazywał wiadomości, ale zapraszał do nawrócenia,

Prowokował, konfrontował, doprowadzał do pytań zasadniczych,

Przemawiał do dorosłych, lecz cieszył się przychodzącymi dziećmi,

Nie narzucał swego autorytetu, rozmawiał ze wszystkimi,

Brał pod uwagę różne potrzeby, problemy, możliwości odbioru słucha­czy,

Udzielał osobistych odpowiedzi przekazując prawdy uniwersalne,

Mówił o sprawach istotnych: o Królestwie Bożym i o zbawieniu,

Posługiwał się przykładami, obrazami i porównaniami bliskimi dla słu­chaczy,

Odwoływał się często do Pisma świętego (Starego Testamentu),

Nie zamykał się w sztywnych formach,

Ma zaufanie do człowieka, powołuje go i zaprasza do współpracy: "Idźcie, więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przyka­załem. A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata" (Mt 28,19-20).

Katecheza epoki patrystycznej

Katechumenat

                                          W Kościele pod koniec II wieku powstają zorganizowane formy przygotowania do przyjęcia chrześcijaństwa zwane katechumenatem. „Katechumenat był instytucją wychowawczą starochrześcijańskiego Kościoła, w której przez systematyczną naukę i wychowanie przygotowywano wszystkich, którzy przez przyjęcie chrztu św. pragnęli stać się członkami Kościoła” (J. Dajczak). Przy­gotowanie było dłuższe, kilkuetapowe. Odpowiednim etapom odpowiadały określone rodzaje katechez. Miały charakter zbiorowego nauczania, prowadzą­cego do zbiorowo udzielanego chrztu.

                                          Katechumenat stał się szkołą kateche­tyczną i obejmował następujące etapy:

a) przyjęcie do katechumenatu:

- kandydat zgłaszał się z poręczycielem, który już należał do Kościoła, i który zapewniał o dobrych intencjach zgłaszającego się i wyrażał gotowość opieki nad kandyda­tem. Pisze o tym św. Augustyn w „De catechizandis rudibus” (Początkowe nauczanie religii – napisane około roku 400): „Rozumie się, że dobrze jest, aby ci, którzy znają nawracającego się, powiadomili nas przedtem, o ile możności, w jakim on jest stanie umysłu oraz jakimi przyczynami pobudzony przychodzi przyjąć naszą religię”.

- nauczyciel robiąc egzamin wstępny badał czystość intencji kandydata (motywy) i jego zdolność do słuchania słowa Bożego, informował o zakazie wykonywaniu niektórych zawodów,

-  po czym następowało pierwsze pouczenie, w którym zawarta była historia zbawienia.

- gdy kandydat po otrzymaniu pouczenia, oświadczył, że chce wierzyć w to, co mu przekazano, wtedy:

              - znaczono go znakiem krzyża

              - podawano mu poświęconą sól

              - nakładano na niego ręce.

              Przyjętych do katechumenatu nazywano accedentes (przystępujący, kandydat). Odtąd byli uważani za katechumenów i mogli uczestniczyć we Mszy św. katechumenów.

b) przygotowanie dalsze – trwało zwykle 3 lata:

- spotkania odbywały się najczęściej raz w tygodniu przed zgromadze­niem wiernych na liturgii (brali udział w liturgii Słowa, dawniej nazy­wanej „mszą katechumenów”),

- formacja wieloaspektowa: nauczanie prawd wiary, inicjacja liturgiczna, biblijna i modlitewna, poznawanie zasad życia chrześcijańskiego. Każda katecheza kończyła się modlitwą - egzorcyzmem i nakładaniem rąk,

- ten etap kończył się egzaminem tzw. „osądzeniem”, sprawdzeniem do­tychczasowego życia katechumena. Jeżeli jego codzienne życie było zgodne z nauką Chrystusa i zdołał wyzbyć się starych nawyków, to mógł wkroczyć w ostatni etap przygotowania. Badanie kandydata było bardzo dokładne. Musiał przedstawić dowody, że nie żyje jak poganin i zachowuje przykazania („wpierw żyć po chrześcijańsku, a potem dopiero chrzest” - Tertulian). Sprawdzano także wiedzę katechumena.

c) przygotowanie bliższe (czas Wielkiego Postu):

- jeżeli egzamin był pozytywny, to sam biskup wpisywał imię przy­szłego ochrzczonego do księgi i od tej chwili nazywał się „electus” (wybrany) lub „illuminatus” (oświecony - na Wschodzie)

- codziennie nakładano na niego ręce (umocnienie w walce z szatanem),

- omawiano szczegółowo zagadnienie grzechu, chrztu i symbolu wiary,

- katecheza polegała nie tylko na uczeniu i wyjaśnianiu, ale przez osobny, szczególnie uroczysty akt, dokonywało się tzw. przekazanie Symbolu (traditio symboli). W Rzymie przekazywano też Modlitwę Pańską.

- przekazywanie obu tych formuł było traktowane jako wtajemniczenie; obie należały do tzw. zasady tajemnicy (disciplina arcani) – dlatego były przekazywane ustnie, do nauczenia się i zapamiętania.

- w Wielkim Tygodniu:

Czwartek - kąpiel liturgiczna,

Piątek - post przedchrzcielny,

Sobota - intensywna modlitwa i obrzędy pełne nadprzyrodzonej symboliki (nakładanie rąk przez biskupa, dmuchanie w twarz, zna­czenie czoła, uszu i nosa krzyżmem, nocne czuwanie, słuchanie słowa Bożego, pouczenie biskupa),

Niedziela-chrzest, bierzmowanie i Eucharystia.

                Ceremonia była następująca:

                            - wyrzekanie się szatana

                            - wyznanie wiary (redditio symboli)

                            - chrzest.

Nowo ochrzczeni ubrani w białe szaty po raz pierwszy uczestniczyli w całej Liturgii Eucharystycznej i przyjmowali Komunie Świętą.

                            d) Następował ostatni etap katechumenatu: ochrzczeni przez całą Oktawę Wielkanocy nosili białe szaty i uczestniczyli w końcowej katechezie o Sakramentach. Otrzymywali to pouczenie teraz dopiero, bo Sakramenty i obrzędy z nimi związane należały również do disciplina arcani. Przykład takich katechez stanowi zbiór pięciu „Katechez mistagogicznych” św. Cyryla Jerozolimskiego.

Cechy katechezy wczesnochrześcijańskiej

Katecheza była publiczna i uroczysta. Była aktem całej wspólnoty wierzą­cych, która uczestniczyła w przygotowaniu, była świadkiem i wspierała przygoto­wanie katechumenów. Ci zaś byli świadomi obecności wspólnoty Kościoła i świadomi tego, że całe ich przygotowanie przez katechumenat zmierza do włączenia ich do tej wspólnoty.

Była to katecheza wychowująca chrześcijanina. Wprawdzie długie przygotowanie przez katechumenat miało też na celu przekazanie solidnej wiedzy religijnej, ale przede wszystkim chodziło o długi czas próby, kształtowania chrześcijań­skiego życia; egzaminy były w pierwszym rzędzie sprawdzaniem postępów w życiu moralnym.

Katecheza była ściśle związana z liturgią:

                            Najpierw przez to, że

-  katechumeni byli włączani do udziału we Mszy katechumenów,

- Przekazywanie Symbolu i Modlitwy pańskiej złączone było z obrzędami liturgicznymi,

- chrzest był przyjmowany podczas Wielkanocnego zgromadzenia Kościoła lokalnego,

- pouczenie o Sakramentach miało miejsce wraz z ich przyjmowaniem.

A po drugie ­

              - sama liturgia była katechezą dla tych, którzy przyjęli chrzest w wieku dziecięcym,

              - oraz była kontynuacja katechezy dla tych, którzy przeszli przez kate­chumenat.

Była to katecheza biblijna. Nauczanie katechetyczne przekazuje historię zbawienia przez lekturę Pisma świętego.

Dzieci katechizowała rodzina i wspólnota wierzących.

Zanik katechumenatu - przeobrażenie katechezy

Od VI wieku rozpoczyna się zanik formy katechumenatu, gdyż świat grecko-­rzymski jest już chrześcijański i chrzty dorosłych raczej nie zachodzą. Tak więc katechu­menat dla dorosłych traci swoje pierwotne znaczenie jako zorganizowana, instytucjonal­na forma przygotowania do chrztu.

Rozpoczynają się natomiast masowe nawrócenia ludów pogańskich w Europie Pół­nocnej i Wschodniej. Wielcy misjonarze tego okresu, jak św. Augustyn z Canterbury czy św. Bonifacy, stworzyli nowy typ przepowiadania misyjnego, rezygnując z daw­nej formy katechumenatu; za przykładem książąt przyjmowały chrześcijaństwo w bar­dzo krótkim czasie całe księstwa po bardzo ogólnym przygotowaniu.

W tym czasie dopiero po chrzcie udzielano nauk pogłębiających

Dla tych wymienionych racji cały problem inicjacji chrześcijańskiej uległ istotnemu przeobrażeniu: katecheza nie służyła już jako przygotowanie katechumenów do chrztu, lecz stawała się pouczeniem już ochrzczonych i wprowadzaniem ich w życie chrześcijańskie.

Katecheza po Soborze Trydenckim

Sobór Trydencki (1545-1563) położył duży nacisk na ożywienie religijności i na formację doktrynalną. Wyrazem tego były dokumenty i postanowienia:

Dekret „De reformatione” – proboszczowie w niedziele i święta mieli dawać systematyczny wykład wiary, moralności i udzielać wyjaśnień na temat obrzędów liturgicznych. Stąd ukształtowało się kazanie, jako podstawowa forma nauczania (kazania katechizmowe).

W czasie XXIV sesji Soboru podkreślono konieczność katechizacji dzieci przynajmniej w niedziele i święta. Nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania systematycznym wychowaniem religijnym dzieci (odpowiedź na reformację). Jest to początek instytucjonalnej katechezy dzieci.

Okres po Soborze Trydenckim był czasem nowych i ważnych przemian w działalności katechetycz­nej Kościoła. Należy wskazać na trzy główne zagadnienia, wyznaczające kierunki tych prze­mian:

pojawił się i został podjęty przez Kościół katolicki problem szczególnej troski o kate­chezę dzieci. Problem pojawił się przez szybkie i szerokie powodzenie ruchu reforma­torskiego. Luter zresztą jako pierwszy zwrócił się do dzieci i młodzieży.

zaczęły ukazywać się katechizmy . W 1529 r. ukazał się Katechizm Lutra - nazwa została odtąd złączona z tego rodzaju podręcznikiem do nauki religii - w dwóch wyda­niach: dla nauczycieli i dla dzieci.

powstało "Arcybractwo Nauki Chrześcijańskiej", które działało w Kościele przez trzy wieki na rzecz przygotowania kadry katechetów, także świeckich.

Wzrost zainteresowania katechezą dzieci

Postanowienie Soboru Trydenckiego (Sesja XXIV) brzmiało:

„Przynajmniej w niedziele i inne dni świąteczne, dzieci w poszczególnych parafiach winny być pouczane o podstawach wiary i o posłuszeństwie wobec Boga i rodziców przez tych, do których to należy”.

W tym postanowieniu Soboru należy upatrywać początków instytucjonalnej ka­techezy dla dzieci, jakkolwiek w praktyce duszpasterskiej długo jeszcze nie doszło do wy­raźnego wyodrębnienia tej katechezy z katechezy dorosłych; ta by...