SPIS TREŚCI

I. UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ...................................... 3

1. Ogólna charakterystyka uwarunkowań .................................................................. 3

2. Decyzje lokalizacyjne .................................................................................................... 8

II. CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ........................................................... 12

1. Baza surowcowa ............................................................................................................ 13

2. Baza energetyczna ......................................................................................................... 17

3. Rynek zbytu ...................................................................................................................... l 8

4. Transport ............................................................................................................................ 25

5. Zagospodarowanie infrastrukturalne ........................................................................ 27

6. Siła robocza ....................................................................................................................... 30

7. Pozostałe czynniki lokalizacji ...................................................................................... 33

8. Korzyści aglomeracji ..................................................................................................... 36

I. UWARUNKOWANIA

LOKALIZACJI PRZEMYSŁU

1. Ogólna charakterystyka uwarunkowań

Na lokalizację przemysłu i zmiany zachodzące w tym zakresie oddziałuje splot uwarunkowań. Można wśród nich wyróżnić:

- zróżnicowanie walorów przestrzeni i ich zmiany,

- postęp naukowo – techniczny,

- organizacja przemysłu,

- polityka państwa,

- ochrona środowiska.

Na zróżnicowanie walorów przestrzeni wywierających wpływ na lokalizację przemysłu składają się historycznie ukształtowane różnice w poziomie zagospodarowania poszczególnych regionów oraz zróżnicowanie środowiska naturalnego. Pierwsze z nich przejawiają się w odmienności struktury i poziomu rozwoju gospodarki regionów. W jednych dominującą rolę odgrywa rolnictwo w innych przemysł, w jeszcze innych przemysł i usługi. W ślad za tym mamy do czynienia z różnym stopniem urbanizacji i koncentracji przestrzennej miast, a także ludności w tym kadr wykwalifikowanych. Poziom i struktura gospodarki wywierają także wpływ na wielkość lokalnych i regionalnych rynków zbytu, na stopień wyposażenia poszczególnych terenów w infrastrukturę itd. Wszystkie te elementy oddziałują silnie na większą lub mniejszą opłacalność rozwoju przemysłu w poszczególnych regionach i ośrodkach. Ponadto określony ich splot wpływa na to, że pewne dziedziny przemysłu znajdują lepsze warunki rozwoju w określonych ośrodkach niż pozostałych.

Z punktu widzenia przemysłu zasadnicze znaczenie spośród różnorodnych elementów środowiska przyrodniczego ma rozmieszczenie zasobów naturalnych. Trzeba jednak zaznaczyć, że ważne jest nie tylko samo występowanie tych zasobów, ile koszty ich pozyskania oraz opłacalność ich wykorzystania.

Ocena walorów naturalnych, jak i walorów wiążących się z historycznie ukształtowaną strukturą zagospodarowania poszczególnych regionów (ośrodków) jest dokonywana przez analizę czynników lokalizacji.

W miarę upływu czasu i rozwoju społeczno – ekonomicznego następują zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni. Ulegają także zmianom zasoby naturalne w różnych rejonach, np. w wyniku wyczerpywania się niektórych z nich lub w wyniku nowych odkryć geologicznych. Pociąga to za sobą zmiany warunków rozwoju przemysłu, przy czym potężnym ich nośnikiem jest sam przemysł. Jego rozwój w danym regionie czy ośrodku zakłóca zastany tam stan równowagi. Absorbuje on określone elementy składowe występujące w danym terenie, przy czym dotyczy to nie tylko elementów materialnych i siły roboczej, lecz także różnych instytucji. W zależności od wielkości zasobów poszczególnych elementów z jednej strony oraz od struktury i skali rozwoju przemysłu z drugiej podaż i popyt na niektóre z nich się równoważą lub pozostają jeszcze pewne rezerwy, inne natomiast stają się deficytowymi, a więc ujemnie oddziałującymi na przemysł. Niedobór części z nich jest likwidowany poprzez dostosowywanie się zagospodarowania danego terenu do potrzeb rozwijającego się przemysłu, między przemysłem, a zagospodarowaniem przestrzeni istnieją bowiem sprzężenia zwrotne. Jednak nic wszystkie dysproporcje mogą być w ten sposób likwidowane, w związku z czym wymagają od przemysłu odpowiedniej ich adaptacji.

Problemy te są złożone, ponieważ zmiany zachodzące w przestrzeni następują nie tylko pod bezpośrednim oddziaływaniem przemysłu, lecz także pod wpływem całokształtu rozwoju społeczno – ekonomicznego, wskutek wdrażania osiągnięć naukowo – technicznych, dzięki odkryciom geologicznym. Równocześnie dostosowywanie się przemysłu do tych zmian, spowodowanych choćby tylko przez sam przemysł, wymaga uwzględnienia przeobrażeń zachodzących nie tylko w danym ośrodku czy okręgu, lecz także następujących w innych. Rozwój określonych dziedzin przemysłu w innych rejonach może bowiem spowodować zmiany opłacalności ich rozwoju na dotychczasowym terenie. Adaptacja przemysłu do zmieniających się warunków w przestrzeni może wiązać się z koniecznością przemian w profilu produkcji, w technice i technologii wytwarzania, a także może sprzyjać dalszej koncentracji produkcji w danych ośrodkach i okręgach lub spowodować opłacalność lokalizowania jej w innych.

Istotną komplikacją, obok wymienionych wcześniej, w dostosowywaniu się lokalizacji przemysłu do zmian zachodzących w przestrzeni stwarza fakt, że ich względnie dokładne określenie w odniesieniu do przyszłości jest trudne. Stąd też nierzadko występują takie sytuacje, w których uprzednio uzasadnione ekonomicznie lokalizacje stają się mało efektywne.

Duży wpływ na zmiany przestrzennych uwarunkowań rozwoju przemysłu wywiera postęp naukowo – techniczny. Dotyczy to przede wszystkim postępu wdrażanego w samym przemyśle, ale nie bez znaczenia jest również unowocześnianie dzięki niemu innych dziedzin gospodarki, w szczególności zaś transportu. Postęp ten przez zmiany w technice i technologii wytwarzania, poprzez opanowywanie produkcji nowych dotychczas nie wytwarzanych materiałów i wyrobów powoduje przewartościowanie roli poszczególnych czynników lokalizacji przemysłu. Oddziałuje on także silnie na wzrost koncentracji oraz specjalizacji produkcji, co również nie pozostaje bez wpływu na lokalizację. Obok zmian zachodzących w przestrzeni jest on głównym sprawcą zmian wartości lokalizacyjnych różnych punktów i części przestrzeni.

Stosunkowo mało zbadanym zagadnieniem jest związek występujący między organizacją przemysłu a jej wpływem na lokalizację. W literaturze problem ten pojawił się niedawno i jest związany z poszukiwaniem nowych kierunków badań, w tym wyjaśnienia kwestii uwarunkowań wpływających na podejmowanie decyzji lokalizacyjnych. Wśród tych uwarunkowań wymienia się także zmiany w organizacji przemysłu.

Innym głównym źródłem było rozpowszechnienie się metod produkcji masowej, której towarzyszyły z jednej strony koncentracja produkcji, z drugiej zaś jej specjalizacja. Powodowało to m.in. relatywne zmniejszanie się udziału małych zakładów w całokształcie produkcji przemysłowej. Tymczasem małe jednostki odznaczają się znacznie większą swobodą lokalizacji niż jednostki duże. Przy tego samego rodzaju produkcji pierwsze z nich mają np. mniejsze wymagania w zakresie tak ważnego elementu infrastruktury technicznej, jakim jest transport, ponieważ ich potrzeby może zaspakajać np. wyłącznie transport samochodowy, podczas gdy przy wielkiej skali produkcji konieczne jest korzystanie z transportu kolejowego. Małe zakłady w przeciwieństwie do dużych mogą być zlokalizowane w pobliżu niewielkich zasobów surowców, mogą im wystarczyć zasoby siły roboczej małego miasta itd.

Współczesne zmiany w strukturze przemysłu, w tym zwłaszcza wzrost znaczenia materiało i energooszczędnych, cechujących się dużym udziałem myśli technicznej sprawiły, iż udział małych przedsiębiorstw wzrósł. Spełniają one ważną rolę zarówno jako dostawcy wyrobów (części, zespołów) w ramach kooperacji, jak też jako dostawcy dóbr finalnych. Znaczny wpływ na to wywarła także zaostrzająca się konkurencja na rynku; małe przedsiębiorstwa są w stanie szybciej reagować na zmiany w popycie niż duże.

Postępująca specjalizacja produkcji, zwłaszcza specjalizacja technologiczna według detali oraz zaostrzająca się konkurencja sprawiają, że wzrasta znaczenie powiązań i współpracy między firmami. Bez sprawnego ich współdziałania efektywność produkcji ulega zmniejszeniu. Jest to jednym z motorów tworzenia wielozakładowych organizacji. Mogą one przybierać różne formy. Jedną z nich jest np. powstanie wielozakładowych firm, w tym także o zasiągu międzynarodowym. Sprzyja to wprowadzaniu postępu w technice i technologii wytwarzania, we wdrażaniu produkcji nowych wyrobów i doskonaleniu dotychczas wytwarzanych.

Koncentracja zarządzania i środków ułatwia dostosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo i poszczególne jego zakłady zlokalizowane często w różnych rejonach kraju a nawet poza jego granicami.

We współczesnym świecie na lokalizację przemysłu znaczny wpływ wywiera polityka prowadzona w tym zakresie przez poszczególne państwa. W wielu krajach o wyższym poziomic rozwoju ekonomicznego jednym z założeń tej polityki jest aktywizacja regionów słabo gospodarczo rozwiniętych lub zagrożonych regresem w wyniku zmian zachodzących w strukturach gospodarki kraju. Cele tej polityki w zależności od konkretnych sytuacji występujących krajach mogą być różne. Głównie jednak ma ona związek z zagadnieniami socjalnymi, a więc bezrobociem utrzymującym się nawet w okresie dobrej koniunktury gospodarczej, a także z niższymi przeciętnymi dochodami ludności tam mieszkającej w stosunku do osiąganych w kraju. Jeden z kierunków działań mających na celu przyciąganie przemysłu na tego rodzaju tereny, łączy się z odpowiednią polityką finansową państwa. Polega ona np. na obniżaniu, rzadziej na zwalnianiu, na pewien czas od podatków pobieranych od firm za zlokalizowane tam zakłady przemysłowe, na sprzedaży działek budowlanych, w tym nierzadko już odpowiednio uzbrojonych, po niższych cenach niż na innych terenach. Kolejnym kierunkiem tej polityki jest udzielanie kredytów przy mniejszym ich oprocentowaniu, a także priorytetowe traktowanie tych inwestycji i zapewnienie im pierwszeństwa w udzieleniu im kredytów.

Względnie powszechnymi rozwiązaniami, mającymi pobudzi rozwój przemysłu na obszarach opóźnionych w rozwoju, są bezpośrednie inwestycje państwa w zakresie, poprawy ich wyposażenia w infrastruktur techniczną. Wynika to m.in. stąd, że odgrywa ono dużą rolę jako czynnik lokalizacji przemysłu. Ponieważ jednak jednocześnie koszty jej budowy są wysokie, słabe zagospodarowanie infrastrukturalne danych terenów jest czynnikiem hamującym uprzemysłowienie.

W niektórych krajach rząd przeznacza również pewne środki na przyspieszenie tam rozwoju infrastruktury społecznej. Dotyczy to np. szkolnictwa w celu wzrostu zasobu wykwalifikowanych kadr. Do miast mających nosi cechy biegunów wzrostu tego rodzaju terenów kieruje się tam również nakłady na poprawę wyposażenia w urządzenia komunalne, na rozwój budownictwa mieszkaniowego.

Wszystko to ma na celu zachęcenie kapitałów prywatnych do lokalizacji przemysłu w rejonach zapóźnionych w rozwoju społeczno – ekonomicznym. Relatywnie natomiast niewielką rolę odgrywa bezpośrednie inwestowanie przez państwo w przemysł, aczkolwiek nie można nic dostrzegać znaczenia i tego rodzaju przedsięwzięć. Związane jest to rzecz jasna z tym, że większość przemysłu znajduje się rękach firm prywatnych.

Wpływ polityki państwa na lokalizację przemysłu nie ogranicza się jednak tylko do przedstawionego wyżej problemu. Istotne jest również jej znaczenie w dziedzinie kształtowania struktury przemysłu, oddziaływania na wdrażanie osiągnięć naukowo – technicznych, co także znajduje odzwierciedlenie w lokalizacji przemysłu. Ma ona także aspekt międzynarodowy, a wobec bogatej gamy zagadnień wchodzących w skład tego tematu, zatrzymamy się na zasygnalizowaniu tylko kilku z nich.

Jednym z nich jest powstawanie i umacnianie się ugrupowań gospodarczych krajów, mających wydatny wpływ na pogłębianie się podziału pracy, na wzrost specjalizacji produkcji przemysłowej w krajach wchodzących w skład ugrupowań. Odnosi się to jednak do tych ugrupowań, w skład których wchodzą państwa o wyższym poziomie rozwoju ekonomicznego. Postępująca specjalizacja oddziałuje na zmiany uwarunkowań rozmieszczenia przemysłu np. przez wzrost skali produkcji, wzrost wielkości poszczególnych zakładów i przedsiębiorstw.

Innym zagadnieniem, na które polityka państwa wywiera decydujący wpływ, jest przepływ kapitałów. Formy a zarazem następstwa tego przepływu są różne i ulegają zmianom w czasie. Jedną z częstych form przepływu kapitału jest inwestowanie w przemyśle zagranicznym. Odegrało ono np. bardzo dużą rolę w ograniczeniu rozwoju przemyski wydobywczego w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych i bazowaniu w wysokim stopniu na surowcach eksploatowanych w krajach słabo gospodarczo rozwiniętych.

Coraz częściej inwestycje zagraniczne w przemyśle są również związane z przemysłem przetwórczym. Dotyczą one np. budowy zakładów o pracochłonnym typie produkcji w krajach słabiej ekonomicznie rozwiniętych, dysponujących dużymi zasobami taniej siły roboczej, a zarazem cechujących się znacznym popytem na tego typu wyroby.

Wśród innych form oddziaływania poszczególnych państw wpływających na rozwój przemysłu można wymienić także politykę w zakresie oprocentowania kapitału, co sprzyja większemu lub mniejszemu jego przepływowi między poszczególnymi krajami, polityką podatkową, polityka celną.

Zagadnienie, które ćwierć wieku temu było niemal nie dostrzegane, to negatywne oddziaływanie przemyski na środowisko naturalne. Przejawia się ono w zanieczyszczaniu powietrza atmosferycznego, zanieczyszczaniu wód, a także zakłócaniu stosunków wodnych, zmianie właściwości chemicznych i fizycznych gleb, w przekształcaniu form ukształtowania powierzchni, w zmianach szaty roślinnej. Równocześnie ze względu na silne powiązania występujące między poszczególnymi elementami środowiska przekształcenia wywołane przez przemysł w jednym z nich rzutują na zmiany innych.

Negatywny wpływ przemysłu na środowisko występuje od dawna, jednak jego skala w ostatnich kilkudziesięciu latach niewspółmiernie wzrosła. Doprowadziło to do znacznych niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym w wielu aglomeracjach miejsko – przemysłowych w świecie. Zasięg przestrzenny tych przeobrażeń jest często znacznie szerszy. Dopiero odpowiednia reakcja społeczna na nie, w związku z niekorzystnym wpływem na jakość życia, a nawet zdrowie człowieka, spowodowała, że postęp naukowo – techniczny został ukierunkowany również na zapobieganie degradacji środowiska. Przejawia się to we wdrażaniu produkcji i instalowaniu w zakładach przemysłowych odpowiednich urządzeń zmniejszających przemysłową emisję pyłów i gazów, służących oczyszczaniu ścieków. Następny kierunek to poszukiwanie bardziej czystych technologii wytwarzania. Istotne znaczenie ma także coraz szersze wykorzystywanie surowców wtórnych i odpadów, opanowywanie nowych sposobów rekultywacji terenów.

Wykorzystanie osiągnięć postępu naukowo – technicznego w tym zakresie uzależnione jest jednak w dużym stopniu od poziomu rozwoju ekonomicznego krajów a zarazem polityki państwa. Polityka ta przejawia się zarówno w przepisach prawnych, jak też bezpośrednim lub pośrednim udziale państwa w finansowaniu badań, a także odpowiednich inwestycji. Między interesem przedsiębiorstw a ochroną środowiska istnieje sprzeczność, przemysł jest bowiem zainteresowany ponoszeniem jak najmniejszych nakładów na ten cel. Dlatego też aktywna polityka państwa w dziedzinie ochrony środowiska, dobór odpowiednich metod i narzędzi oddziaływania odgrywają zasadniczą rolę.

Jednym z istotnych, a zarazem bardzo trudnych zagadnień, jakie wiążą się z lokalizacją przemysłu i ochroną środowiska, jest przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji tych dziedzin przemysłu, które charakteryzują się dużą uciążliwością. Dotyczy to zarówno koncentracji przemysłu w pojedynczych zakładach, jak też koncentracji przemysłu na danym terenie. Środowisko jest bowiem w stanie częściowo bronić się samo przed negatywnymi wpływami przemysłu, warunkiem tego jest jednak nieprzekraczalne pewnej granicy emisji zanieczyszczeń.

Istotne znaczenie ma również wybór lokalizacji zakładów uwzględniający specyfikę środowiska naturalnego. Na przykład przy wyborze miejsca budowy zakładów emitujących pyły i gazy powinna być uwzględniona konfiguracja terenu, kierunki i natężenie poziomych i pionowych ruchów powietrza, a także częstotliwość występowania mgieł, częstotliwość i natężenie opadów. Określony splot tych elementów może potęgować lub osłabiać koncentrację zanieczyszczeń. Równocześnie niemałe znaczenie ma mniejsze czy większe zadrzewienie (zalesienie) terenów, redukuje to bowiem np. dwutlenek węgla w powietrzu. Innym przykładem może być lokalizacja zakładów dostarczających duże ilości ścieków. Prawidłowy wybór ich lokalizacji, a więc nie kolidującej z ochroną środowiska, jest równoznaczny z umiejscowieniem ich w pobliżu dużych cieków rzecznych. Wyposażenie bowiem tych zakładów w oczyszczalnie ścieków często nie zapewnia pełnego ich oczyszczenia. Małe natomiast stężenie ścieków umożliwia samooczyszczanie w środowisku naturalnym zbiornika wodnego.

Ponadto racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska wymaga niezajmowania przez przemysł terenów o lepszych glebach, terenów leśnych o wysokiej wartości lub spełniających rolę ochronną w środowisku (np. przed rozszerzaniem się zasięgu wydm piaszczystych). Przemysł nic powinien być również lokalizowany w rejonach, w których środowisko naturalne stwarza atrakcyjne warunki dla turystyki, rekreacji, czy cechuje się unikalnymi walorami przyrodniczymi, a przecież tylko część terenów stanowią parki narodowe i rezerwaty.

2. Decyzje lokalizacyjne

Z przedstawionych zagadnień wynika, że na lokalizację przemysłu oddziałuje splot różnych uwarunkowań. Pod wpływem zmian tych uwarunkowań, w zależności od ich skali i kierunków, następują także pewne zmiany w lokalizacji. Podstawową tego przyczyną jest fakt, że lokalizacja wywiera wpływ na efektywność produkcji. To, czy zapewnia ona większą czy mniejszą efektywność i to tylko w krótkim czy też długim okresie, zależy od trafności jej wyboru.

Lokalizacja każdego zakładu przemysłowego jest rezultatem decyzji podejmowanych indywidualnie lub grupowo. Przy założeniu, że podejmowane są one w sposób swobodny, a więc, że nie ma jakichś specyficznych sytuacji nie pozwalających na pełne dokonywanie wyboru, na decyzje te wpływają z jednej strony dostęp do informacji, z drugiej zaś możliwość ich wykorzystania.

Dostęp do informacji jest zwykle znacznie większy w odniesieniu do okresu, w którym przygotowywane są i podejmowane decyzje, mniejszy natomiast w odniesieniu do przyszłych okresów. Stąd też niekiedy mamy do czynienia z sytuacjami, w których po pewnym czasie podjęte wcześniej decyzje lokalizacyjne nic odpowiadają nowym warunkom. Postęp w dziedzinie nauki, rozwój różnorodnych metod i wzbogacanie narzędzi badawczych, pozwala jednak na coraz szersze uwzględnianie elementów przyszłych zmian, mimo równocześnie coraz większej złożoności gospodarki i dokonującej się rewolucji technicznej w przemyśle.

Ponadto dostęp do informacji jest uzależniony od tego, czy decyzje są opracowywane i podejmowane przez przedstawicieli dużych organizacji, czy też niewielkich jednostek lub wręcz przez osoby indywidualne. Innymi bowiem możliwościami w tym zakresie dysponują wielkie przedsiębiorstwa, mające odpowiedni aparat administracyjny i zorganizowaną obsługę informacyjną, innymi pojedyncze zakłady, jeszcze innymi indywidualny przedsiębiorca. Z reguły wielkie organizacje mają również większe możliwości przetwarzania informacji, mają szersze możliwości kompletowania odpowiednio przygotowanych do tego pracowników. Jak zaznacza D.M. Smith. typ organizacji wywiera także wpływ na ich decydentów. Duże organizacje bardziej interesuje długotrwała pewność niż korzyści krótkookresowe .

We współczesnej literaturze anglosaskiej podkreśla się, że część zakładów jest zlokalizowana pod wpływem czynnika personalnego, a więc np. w miejscu urodzenia czy zamieszkania ich właściciela. Wiąże się to z jednej strony z tym. że o miejscu tym mają oni znacznie lepsze wiadomości niż o innych bardziej odległych, z mniejszym więc ryzykiem przystępują do inwestycji i wyboru, co i ile produkować. Ponadto łatwiej uzyskają ewentualne kredyty z lokalnych banków niż osoby pochodzące z odległych ośrodków (ze względu na trudność uzyskania przez banki informacji co do realności spłaty zaciągniętego kredytu). Na tym tle wysuwany jest wniosek, że tradycyjne czynniki wpływające na koszty i dochody mają olbrzymi wpływ na lokalizację, ale znaczna rolę odgrywają czynniki o charakterze nieekonomicznym.

Do czynnika personalnego należy podchodzi jednak z duża ostrożnością. Badania bowiem na ten temat są skromne i dalece niepełne.

Generalnie rzecz biorąc, skąpy zakres informacji utrudnia prawidłowy wybór lokalizacji, podobnie oddziałuje także możliwość odpowiedniego ich wykorzystania. W sposób przejrzysty przedstawia to macierz opracowana przez A. Preda (rys. 1).

Lokalizacje, jak widać na rysunku L, nie są optymalne, a jedynie efektywne lub nieefektywne. Za efektywne (znajdujące się w zamkniętych polach) uznaje się wszystkie te, których koszty zewnętrzne, a więc wynikające z lokalizacji danego zakładu kształtują się na jednostkę produkcji na takim poziomie, że łączne koszty własne nic przekraczają przeciętnych cen uzyskiwanych za dane wyroby.

granice obszarów efektywnych lokalizacji

lokalizacja optymalna

miejsce lokalizacji

1,2 numery (firm zajmujących specyficzną pozycję

Rys. 1

Macierz zachowań i wybór lokalizacji

Źródło: A. Pred, Behavier and Location. Foundations for a Geographie and Dynamic Location Theory, cz. l, Lund Studies in Geography 1967, seria B, nr 27, s. 92

Fakt, że lokalizacje nie są optymalne, łączy się z dużą złożonością podejmowania decyzji w tym zakresie. Trzeba bowiem dać w niej odpowiedź równocześnie na kilka pytań, tj. co produkować, jaka powinna być skala produkcji zakładu, jaką technikę wytwarzania należy zastosować i gdzie zlokalizować.

Na bazie znajomości czynników wywierających największy wpływ na efektywność lokalizacji poszczególnych rodzajów przemysłu dokonywany jest wstępny wybór rejonów czy większych jednostek, jakimi są regiony ekonomiczno – geograficzne, a wewnątrz nich ośrodków, które mogą spełniać warunki efektywnej lokalizacji danych rodzajów przemysłów. Kompleksowa analiza czynników lokalizacji, a więc nie tylko wiodących w każdym z nich, polegająca na określaniu ich wpływu na wielkość nakładów inwestycyjnych i bieżące koszty produkcji, stanowi podstawę wyboru. Równocześnie analiza ta pozwala na ustalenie racjonalnej górnej granicy wielkości zakładów, przy której lokalizacja ich w danym rejonie i ośrodku jest efektywna, a także czy ewentualna zmiana techniki wytwarzania umożliwiłaby wzrost efektywności.

II. CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU

Pojęcie czynnika lokalizacji we współczesnej literaturze przedmiotu nie jest jednoznaczne. W niektórych publikacjach jest ono rozumiane tak, jak w klasycznej pracy A. Webera, w innych zaś znacznie od tego dobiega. A. Weber wiąże je ze ściśle określoną korzyścią występującą wówczas, gdy działalność gospodarcza jest zlokalizowana w danej miejscowości. Korzyść ta to oszczędność na kosztach produkcji. Jej osiąganie Łączy się z tym, że działalność zlokalizowana w danej miejscowości odbywa się przy mniejszym nakładzie kosztów niż gdyby odbywała się w innych miejscowościach.

Jednak część autorów wśród czynników lokalizacji wymienia również kapitał, w tym kapitał finansowy, politykę państwa, charakter organizacji przemysłu, postęp naukowo – techniczny. Niektóre z nich nie mieszczą się całkowicie, inne zaś częściowo w klasycznym rozumieniu czynnika lokalizacji. Jednocześnie nie ma w literaturze innego określenia tego pojęcia.

Na przykład polityka państwa polegająca na preferowaniu rozwoju przemysłu w regionach słabo gospodarczo zaktywizowanych nie zawsze oznacza wybór lokalizacji związanej z uzyskaniem korzyści w postaci mniejszych kosztów.

W wielu krajach, w których w drodze różnych ulg podatkowych itp. stwarza się zachętę do inwestowania w tego rodzaju rejonach, postęp w ich uprzemysłowieniu jest mimo wszystko powolny, co zapewne kształtowałoby się lepiej, gdyby inwestycje tam zlokalizowane zapewniały dużą efektywność.

Postęp naukowo – techniczny sam również nie jest czynnikiem lokalizacji. Oddziałuje od pośrednio na lokalizację, pod jego bowiem wpływem następuje przewartościowanie roli czynników lokalizacji, zmieniają się czynniki mające podstawowy wpływ na efektywny wybór lokalizacji różnych grup przemysłu.

W tej sytuacji celowe jest wyodrębnienie z jednej strony ogólnych uwarunkowań wyboru lokalizacji, z drugiej zaś czynników lokalizacji przemysłu. Ponieważ uwarunkowania te zostały już przedstawione, skoncentrujemy się na omówieniu poszczególnych czynników lokalizacji, a także wpływie postępu technicznego na zmiany ich znaczenia. Jeden z czynników, tj. korzyści aglomeracji, zostanie przedstawiony w rozdziale 5.

1. Baza surowcowa

Czynnikiem odgrywającym niemałą rolę w lokalizacji zakładów przemysłowych jest baza surowcowa. Jej znaczenie jest silnie zróżnicowane m.in. w zależności od rodzaju produkcji, od stopnia jej surowcochłonności. Surowcochłonność w tym przypadku jest określana za pomocą indeksu materiałowego, tj. stosunku wagi zużytych surowców do wagi gotowego produktu. Generalnie rzecz biorąc, im indeks ten jest większy od jedności, tym silniejsza jest zależność lokalizacji zakładów od bazy surowcowej. Wysoki indeks materiałowy oznacza bowiem, że przy danej odległości koszty transportu surowców są większe niż koszty przewozu wyrobów gotowych. W sytuacji, gdy jest on tylko nieco wyższy od jedności, koszty te mogą się różnić niewiele, stawki taryfowe za przewóz surowców są z reguły mniejsze niż stawki za przewóz wyrobów z nich wytworzonych.

Duże jednostkowe zużycie surowców ogranicza znacznie swobodę wyboru lokalizacji zakładów wielu branż i gałęzi przemyski. Ograniczenie to jednak nie odnosi się do wszystkich surowcochłonnych dziedzin przemysłu. Zależy to w znacznym stopniu od tego, czy wykorzystują one tzw. surowce powszechne, a więc występujące w wielu rejonach kraju, czy też surowce występujące względnie rzadko, a więc na przykład w jednym lub bardzo nielicznych rejonach. W pierwszym przypadku czynnik bazy surowcowej nie odgrywa istotnej roli w wyborze lokalizacji, w drugim zaś może mieć ważne znaczenie.

Wiele rodzajów zakładów w procesie produkcji zużywa kilka surowców. W tej sytuacji należy brać pod uwagę indeksy materiałowe każdego z nich oddzielnie, przy czym w zależności od miejsc wydobycia lub produkcji tych surowców ich wpływ na lokalizację może być różny. Jeżeli np. każdy z surowców pochodzi z innego rejonu, a jednocześnie indeks materiałowy tylko jednego z nich jest wysoki, surowiec ten może wywierać wpływ na lokalizację. Jeśli natomiast zużycie jednostkowe poszczególnych surowców jest niewielkie, to tylko w przypadku łącznego wysokiego indeksu materiałowego, a równocześnie wydobywania ich lub wytwarzania w tym samym rejonie mogą one oddziaływać na umiejscowienie zakładu, w sytuacji zaś, gdy rejony ich pozyskiwania są odległe ich wpływ na lokalizację nie jest istotny.

...