Mikołajczyk Lerman G. Małoletnie rodzicielstwo jako problem psycho-społeczny.pdf

Miesięcznik "Polityka Społeczna" 8/2007. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione.

MAŁOLETNIE RODZICIELSTWO

JAKO PROBLEM PSYCHOSPOŁECZNY

Grażyna Mikołajczyk-Lerman

Uniwersytet Łódzki

WPROWADZENIE

jest hierarchia potrzeb badanych młodych ludzi w wieku 17–18 lat.

Ma to związek z różnicą płci, z indywidualnymi różnicami w pro-

cesie dojrzewania, z różnymi zainteresowaniami oraz czynnikami

społeczno-demograficznymi. Niewątpliwie jednak najbardziej atrak-

cyjną potrzebą wśród dorastających młodych ludzi, znajdujących

się w końcowym okresie adolescencji, jest potrzeba seksualna.

Mówiąc o młodości jako kategorii socjologicznej istotne jest

pojęcie społecznego „moratorium” – odroczenia: po okresie pokwi-

tania dorastające osoby są dojrzałe seksualnie, ale nie podlegają

jeszcze prawom i obowiązkom przyznawanym osobie uchodzącej

za całkowicie dorosłą. Odroczona jest głównie odpowiedzialność,

wiążąca się z utrzymaniem się w sensie finansowym. W tym okre-

sie chłopcy i dziewczęta znajdują się przeważnie w instytucjach

oświatowych, w których przygotowują się do dorosłości. Odroczo-

na jest również odpowiedzialność, która związana jest z założeniem

własnej rodziny i opiekowaniem się własnymi dziećmi. Dorastają-

cym osobom daje się jednocześnie możliwość eksperymentowa-

nia co do sposobu zachowywania się, kontaktów towarzyskich

i przekonań po to, aby mogły znaleźć własne miejsce w życiu.

Z „moratorium” związane są jednak pewne społeczne wymagania,

którym młodzież musi się podporządkować, a chodzi tu zarówno

o stopniowe odrywanie się od domu rodzinnego, jak i o wybór

drogi kształcenia i zawodu, trzeba też opanować rolę płciową oraz

spełnić wymagania dotyczące osiągnięć stawianych przez szkołę

(Tillmann 1996, s. 177–178).

Młodość jako „moratorium” jest wprawdzie, z jednej strony,

czymś w rodzaju przestrzeni ochronnej dającej szanse na znalezienie

swojego miejsca w życiu i wypróbowanie siebie samego, z drugiej

zaś wymaga się od młodzieży sprostania zadaniom o największym

znaczeniu dla jednostki (Zinnecker 1985 za: Tillmann 1996).

Wcześniejsze dojrzewanie biologiczne pociąga za sobą wcze-

śniejszą inicjację seksualną, gdyż nastolatki postrzegają siebie

wzajemnie jako obiekty seksualne. Współcześnie wszechogarnia-

jąca kultura dorosłości jako dominująca przyzwala na propago-

wanie zachowań sprzyjających wcześniejszej inicjacji seksualnej,

a niekiedy nawet odbieranej jako presji do podjęcia tej aktywności.

Eksponowanie ciała i nagości w środkach masowego przekazu

stanowią dla młodzieży wzorce społeczne kształtujące ich postawy

i opinie. Wśród młodych ludzi często podejmowanie wczesnego

współżycia wynika raczej z niedojrzałej osobowości i mentalności

nastolatka (bodźcem stają się wówczas ciekawość, moda, presja

grupy, a nie rzeczywiste potrzeby seksualne czy miłość) oraz

z zaburzeń związków uczuciowych w rodzinie pochodzenia (Kor-

nas-Biela 2001).

Życie seksualne bywa często inicjowane przez niepełnoletnie

dziewczyny bez zaangażowania emocjonalnego wobec swego part-

nera, w ramach krótkotrwałych i nieraz przypadkowych kontaktów

(np. na dyskotece). Sprzyja temu lansowana w mediach tolerancja

wobec żywiołowego seksu, innowacji i swobód seksualnych.

Prezentowane dane o niepełnoletnich dziewczętach, które miały

wejść w rolę macierzyńską, świadczą o braku ich gotowości do

tworzenia tej roli. Niesamodzielność życiowa była niewątpliwie

źródłem trudności w zapewnieniu dziecku należytych warunków

rozwoju. Rodzice tych dziewcząt być może złagodzili w znacznej

mierze te trudności, ale kosztem dużego wysiłku i wyrzeczeń.

Najbardziej jednak newralgicznym problemem macierzyństwa

tych dziewcząt była w zdecydowanej większości ich niedojrzałość

psychiczna do roli kobiety i matki, brak stabilizacji emocjonalnej

i poczucie osamotnienia. Większość z nich weszła samotnie

w swoje macierzyństwo, bez szans na stworzenie z ojcem dziecka

szczęśliwej rodziny (Maciarz 2004, s. 33).

Podobnie jak w krajach UE 1 (Berthoud, Robson 2001; Holmlund

2004, Robinson 2002) oraz w Stanach Zjednoczonych (National

Compaign to Prevent Teen Pregnancy 2003), tak i w Polsce 2 obni-

ża się natężenie urodzeń w zbiorowości nastolatek. Pomimo tych

nastrajających optymistycznie statystyk, problem wydaje się być

bardzo istotny, gdyż ta nietypowa sytuacja, w której mogą znaleźć

się młodzi ludzie, często kładzie się długim cieniem na ich później-

szym życiu. Konsekwencje macierzyństwa w okresie dorastania

mogą stać się także szczególnie dolegliwe dla dziecka urodzonego

przez nieletnią matkę. Jest oczywiste, iż gdyby więcej dzieci rodziło

się wśród tych rodziców, którzy są gotowi, przygotowani i zdolni do

wychowania dziecka, sprawowania nad nim opieki, to pozwoliłoby

zapobiec wielu dramatom, począwszy od szkolnych niepowodzeń

aż po popadanie w biedę. Rozpatrując te podstawowe korzyści za-

równo w aspekcie indywidualnym, jak i społecznym uznać można

za konieczne przygotowanie systemowych rozwiązań w tej ważkiej

kwestii, jaką jest małoletnie rodzicielstwo i jego konsekwencje.

Artykuł podejmuje próbę analizy przyczyn zjawiska małoletniego

rodzicielstwa oraz wskazuje na istotne rozwiązania tego problemu,

tak aby o ile to możliwe, zminimalizować niepożądane konsekwen-

cje zaistniałego czynu w kontekście indywidualnym i społecznym.

Ilustrację do tych rozważań stanowić będzie analiza przypadku ma-

łoletniego ojcostwa, co jest swoistym paradoksem w tej sytuacji, ale

stanowić może przykład na to, jak ważne jest, aby bliżej przyjrzeć się

sytuacji młodego ojca i jego potencjalnych możliwości do ponosze-

nia współodpowiedzialności za nowo narodzone dziecko.

MAŁOLETNIE RODZICIELSTWO

– WIELOASPEKTOWY KONTEKST PRZYCZYN ZJAWISKA

Młodość – zarówno w kategoriach biologicznych, jak i spo-

łecznych – stanowi niewątpliwie proces osadzony w realiach histo-

ryczno-kulturowych. K. Koseła (1999, s. 254) zauważa, iż badania

antropologów porównujących rozmaite przedindustrialne społe-

czeństwa i wyszukujących stałe prawidłowości wieku młodzień-

czego przekonują, że swoisty etap dorastania (lat młodzieńczych

między dzieciństwem i dorosłością) był powszechny i nie jest zwią-

zany z przemysłowym charakterem społeczeństwa. Zróżnicowany

niewątpliwie jest jednak czas trwania tego stanu przejściowego

i od połowy XIX stulecia okres dorastania nieustannie się wydłuża

(Koseła 1999, s. 253–254).

Odwołując się do porównań historycznych w aspekcie zmian

psychofizycznych okresu dorastania, można stwierdzić, że aktu-

alnie pokwitanie zaczyna się dużo wcześniej niż u dawniejszych

pokoleń, dokonuje się w krótszym czasie i przebiega niezwykle

gwałtownie. Wiele wskazuje na to, że rozwój fizyczny przyspie-

szony został w wyniku polepszenia się warunków życia. Wpłynęło

na to m.in. lepsze odżywianie się, brak konieczności pracy dzieci

i związanego z tym wysiłku oraz lepsze warunki mieszkaniowe

(Tillmann 1996, s. 176).

Obniża się wiek osiągania dojrzałości płciowej (obecnie na-

stępuje ona przeciętnie sześć lat wcześniej). Dobre odżywianie

w okresie prenatalnym i w czasie dzieciństwa sprawia, że rozwój

ciała znacznie wyprzedza rozwój umysłu, powodując napięcie: do-

rosłe ciało – niedorosły umysł (Koseła 1999, s. 253).

Wymienione dysproporcje stanowią podwaliny do zaburzeń

w procesie dojrzewania biologicznego. Tym samym dojrzałość bio-

logiczna nie jest równoznaczna z dojrzałością społeczną. Na pod-

stawie wyników badań (Futyma 2002) można stwierdzić, iż różna

Polityka Społeczna nr 8/2007

Miesięcznik "Polityka Społeczna" 8/2007. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione.

Można stwierdzić, że o ile tzw. burza hormonów stanowi przy-

czynek do rozpoczęcia współżycia wśród nastolatków, to jednak na

równi albo w o wiele większym stopniu przyczyną są czynniki psy-

chospołeczne: rodzina, grupa rówieśnicza (Miller, Moore 1990).

Głównym problemem nastolatków są: relacje z innymi, z rodzi-

cami, nauczycielami i rówieśnikami, wygląd zewnętrzny i interesu-

jący sposób spędzania czasu wolnego. Przedwczesna aktywność

seksualna jest więc wyrazem nie tyle napięć wynikłych z burzy

hormonalnej, ile z konfliktów powstałych w kontaktach z rodzicami

i dorosłymi osobami znaczącymi oraz w układach koleżeńskich,

z problemów szkolnych i egzystencjalno-moralnych. Podjęcie

współżycia seksualnego jest przede wszystkim formą ucieczki

przed negatywnymi doświadczeniami emocjonalnymi, którym

sprzyja wiele czynników osobowościowych, rodzinnych i sytuacyj-

nych (Kornas-Biela 2000, s. 325–326).

Istotna rolę odgrywa niewątpliwie sytuacja społeczno-eko-

nomiczna rodziny, która w swoisty sposób formuje przedpole

do zachowań prowadzących do podjęcia współżycia seksualnego

i niepożądanej ciąży.

Pewne warunki sprzyjające wczesnej inicjacji seksualnej i nie-

chcianej ciąży to między innymi środowiska zmarginalizowane

i patologiczne (Miller, Moore 1990; Warzywoda-Kruszyńska 2001).

Nastolatki z takich środowisk częściej zachodzą w ciążę, szukając

ciepła i wsparcia poza domem, a przy tym nie mając żadnej wiedzy

na temat antykoncepcji czy funkcjonowania całego organizmu. Czę-

sto wiążą się one z partnerami z takich samych środowisk, którzy

nie gwarantują im żadnego zabezpieczenia, a co więcej – mają już

za sobą początki kariery kryminalnej.

Małoletni ojcowie częściej pochodzą ze środowisk o niższym

statusie ekonomicznym i społecznym, jak również, dysfunkcjo-

nalnych, o wysokim ryzyku zachowań dewiacyjnych (Spivak,

Weitzman 1987 za: Kornas-Biela 2001, s. 330). Młodzież z rodzin

o niskim statusie społecznym narażona jest w niektórych grupach

koleżeńskich na to, że nie mogąc zaimponować rówieśnikom

dobrami konsumpcyjnymi, może zdobyć ich uznanie poprzez wy-

kazanie się „dorobkiem” przeżyć seksualnych. Terenem rywalizacji

rówieśniczej dla nich może stać się wtedy sfera odniesień seksu-

alnych. Bogactwo takich doświadczeń ma nobilitować daną osobę

w jej oczach oraz grupy, do której ona należy.

Poza tym rodzice nisko sytuowani materialnie lub o niskim wy-

kształceniu nie są w stanie zagwarantować możliwości osobistego

rozwoju i twórczego spędzania czasu wolnego swoim dorastającym

dzieciom. Aktywność seksualna natomiast jest łatwym środkiem

dostarczającym bodźców, likwidującym monotonię i nudę życia,

jest namiastką tego, co dałoby rozwijanie zainteresowań i hobby.

Nastolatki aktywne seksualnie skarżą się na brak planowanych

i ciekawych zajęć pozalekcyjnyvh oraz przyziemne obowiązki

odbierane jako „nudne”, a jedynie dostępną dla nich rozrywką

jest wielogodzinne oglądanie telewizji (Pete, DeSantis 1990 za:

Kornas-Biela 2001, s. 330). Powstaje więc błędne koło: niski status

społeczny obniża możliwości osobistego rozwoju, a to prowadzi do

zaniku wyższych aspiracji życiowych oraz rozgoryczenia i frustracji,

co znajduje wyraz w zachowaniach dewiacyjnych, w swobodzie

seksualnej i łączy się z częstą zmianą partnerów, a to sprzyja przed-

wczesnemu rodzicielstwu.

Szczególną sytuację stworzyła także reforma oświaty, przy-

śpieszająca wejście do „przedsionka” dorosłości, jakim stało się

gimnazjum. Skumulowanie problemów dorastania fizycznie na

jednej płaszczyźnie spowodowało także niewątpliwie nawarstwie-

nie negatywnych konsekwencji rówieśniczych relacji. Trudności

wieku dorastania wydają się nie mieć w tych placówkach punktów

odniesienia innych niźli tylko rówieśnicze. Nie ma innych grup

wieku, których obecność mogłaby wyzwolić zachowania i emo-

cje odmiennego typu, np. poczucie odpowiedzialności za własne

zachowanie wobec młodszych. Z drugiej zaś strony stosunkowo

krótki czas przebywania w gimnazjum nie ułatwia nawiązywania

bliższych kontaktów i znajomości, a niewątpliwie poprzedzony jest

i zakończony stresem wynikającym z konieczności przystosowania

się do większej ilości zasad i reguł w każdej z nowych placówek,

z którymi współczesny uczeń ma do czynienia.

W obliczu tych niewątpliwych przemian w procesie dojrzewa-

nia widoczny jest brak odzewu szkoły i rodziców na zaistniałe pro-

blemy. Najbardziej dolegliwy wydaje się być niedostatek środków

adekwatnych do współczesnych przemian. Szczególnie proble-

mem jest zbyt późne wchodzenie z programem uświadamiającym

młodzież o zakresie zachowań seksualnych i ich konsekwencji, co

jest efektem niedostosowania treści podręczników i programu na-

uczania do wieku i stopnia rozwoju uczniów. Ponad 61% badanych

uważa, że zagadnienia poruszane na lekcjach przez nauczycieli były

zbyt infantylne, np. w liceach omawiano tematy, którymi uczniowie

tak naprawdę zainteresowani byli w gimnazjach (Grodzki 2002).

Młodzież oczekiwałaby pogodzenia się pedagogów z faktem

i nie ocenianie tego, że spora część pełnoletniej młodzieży szkolnej

jest już aktywna seksualnie (31% uczniów czuło się dotkniętych

uwagami nauczycieli na temat niemoralnego prowadzenia się)

(Grodzki 2002).

Z doniesień badawczych ewidentnie wynika, iż szkolna edu-

kacja faktycznie nie bierze dziś odpowiedzialności za wychowanie

seksualne młodzieży, gdyż ono w ogóle nie istnieje, albo też jest

bardzo ograniczone (Grodzki 2002). Brak merytorycznej eduka-

cji seksualnej na odpowiednio wysokim poziomie prowadzi do

wzrostu istotnych zagrożeń zarówno w skali jednostkowej, jak

i społecznej. Brak rzetelnej wiedzy o ludzkim seksualizmie nie-

rzadko skutkuje u młodych ludzi nie tylko niepożądaną ciążą, ale

i dysfunkcjami seksualnymi na tle nerwicowym. W wielu szkołach

w ogóle nie prowadzi się zajęć z zakresu wychowania seksualne-

go. W niektórych edukację seksualną sprowadza się w praktyce

wyłącznie do jednorazowych prelekcji o profilaktyce AIDS. Ponadto

nauczyciele z reguły preferują klasyczne metody lekcyjne (jest to

zazwyczaj forma wykładu bez elementów interaktywnych), co

nie sprzyja dobrym, otwartym kontaktom z młodzieżą. Istniejące,

zatwierdzone przez MEN, podręczniki i materiały dydaktyczne

są wprawdzie wykorzystywane, ale negatywnie oceniane przez

nauczycieli, którzy i tak najczęściej posługują się zgromadzonymi

przez siebie pomocami (Grodzki 2002).

Najistotniejsze w życiu badanych nastolatków źródła informacji

o seksie, to w kolejności: książki uświadamiające, rówieśnicy, pu-

blikacje prasowe, rodzice (głównie dla dziewcząt), partner inicjacji

seksualnej. Rolę szkoły dostrzegło zaledwie 9% młodzieży. Ponad

54% badanych uważa, że zajęć z edukacji seksualnej nie powinni

prowadzić nauczyciele np. biologii, czy jeszcze gorzej oceniani ka-

techeci, lecz osoby spoza szkoły – najlepiej seksuolodzy. Nowym

i coraz powszechniej dostępnym źródłem wiedzy o seksie staje się

dziś Internet – głównie dla chłopców (Grodzki 2002).

Badacze są skłonni twierdzić, iż na przykład znając płeć, wiek

nastolatka, religijność, wagę przywiązywaną do osiągnięć szkol-

nych, potrzebę niezależności i stopień pobłażliwości dla zachowań

przekraczających normy można dokładnie przewidzieć, czy w cią-

gu najbliższego roku nastolatek rozpocznie życie płciowe (Koseła

1999, s. 258).

Należy podkreślić, że wśród czynników różnicujących zacho-

wania w sferze seksualnej młodzieży w Polsce najbardziej znaczą-

cą rolę odgrywa system wartości i norm wynikający z przekonań

i życia religijnego młodzieży. Osoby młode, dla których religia ma

duże znaczenie, później podejmują współżycie, a odsetek z takim

doświadczeniem jest zdecydowanie mniejszy niż wśród pozosta-

łych (Wróblewska 2006).

ZJAWISKO MAŁOLETNIEGO RODZICIELSTWA

I JEGO KONSEKWENCJE

W ASPEKCIE INDYWIDUALNYM I SPOŁECZNYM

Badania przeprowadzone wśród dorosłych już matek, które

doświadczyły nieletniego macierzyństwa, jednoznacznie wskazują

na to, że ich sytuacja społeczno-ekonomiczna jest zdecydowanie

gorsza niż tych kobiet, które we wczesnej młodości nie zostały

Polityka Społeczna nr 8/2007

Miesięcznik "Polityka Społeczna" 8/2007. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione.

matkami (Goldman i in. 2004; Olausson i in. 2001). Są one przede

wszystkim mniej atrakcyjne na rynku pracy z uwagi na brak wy-

kształcenia i przygotowania zawodowego z racji przerwania eduka-

cji (Chevalier, Viitanen 2000).

Jedną z bardziej „dolegliwych” i najbardziej odczuwanych

konsekwencji macierzyństwa wśród osób nieletnich jest utrata

możliwości korzystania z „dobrodziejstw młodości”, co najczę-

ściej oznacza zbyt szybkie przejście do dorosłości z pominięciem

pewnego etapu życia. Według Eriksona, adolescencja to okres

w rozwoju, w którym jednostka poszukuje swojej tożsamości

(Erikson 1968 za: Birch, Malim 1997). Skutkiem niepowodzenia

w osiągnięciu poczucia mocnej, satysfakcjonującej i trwałej tożsa-

mości jest rozproszenie ról albo poczucie dezorientacji co do tego,

czym lub kim się jest. Nastolatek musi zacząć „na serio” odgrywać

rolę rodzica z pełnym zaangażowaniem, zanim wypróbował innych

ról życiowych w celu ukształtowania trwałych postaw i wartości.

Wyrwanie tego okresu z życia młodych to niepowetowana strata

w zdobywaniu doświadczeń. Jeżeli dawniej można było opisać

„młodość” jako okres życia o trwałym statusie oraz o wyraźnym

początku i końcu, to dzisiaj znajdujemy coraz bardziej zróżnicowa-

ne drogi życiowe w fazie młodości.

Biorąc pod uwagę „pluralizację” wieku młodzieńczego (Fuchs-

-Heinritz, Kruger 1991 za: Tillmann 1996) we współczesności, to

powoduje to zamknięcie dla osób uwikłanych we wczesne rodzi-

cielstwo korzystania z tych zróżnicowanych perspektyw, które stoją

przed młodzieżą w wieku pokwitania.

Wyniki badań G. Fluderskiej i J. Werbanowskiej Planowanie

startu życiowego przez młodzież (1997), przeprowadzonych

wśród uczniów szkół ponadpodstawowych, mogą wskazywać, że

praca staje się niezbędnym warunkiem założenia rodziny, pierw-

szym ważnym ogniwem startu życiowego (najpierw praca, a po-

tem rodzina, a nie odwrotnie), a zarazem miernikiem tego, czy jest

się „kimś”. Jeden z uczniów określa to w ten sposób: Najpierw to

trzeba się dobrze ustawić. Najpierw trzeba mieć stałą pracę. Pracę

przede wszystkim. Utrzymać tą rodzinę, no i mieszkanie. Znaczy...

czy nas stać po prostu na to. Bo tak, co z tego, że urodzi mi się

dwoje dzieci, a ja bez finansów .

Podobnie wypowiada się inny z uczniów: Trzeba przynajmniej

mieć te fundusze, żeby to dziecko miało warunki, gdzie mieszkać,

żebyśmy mieli warunki, żeby je wykarmić. Tak, żeby wiesz (...) że

nie można mu dać wszystkiego do jedzenia, bo to kosztuje . (Flu-

derska 1997, s. 25)

W obliczu takich zapatrywań i deklaracji pojawienie się w ży-

ciu tych młodych ludzi wczesnej ciąży może powodować u nich

frustracje i poczucie niespełnienia. (...) A poza tym, to w sensie

psychicznym trzeba dojrzeć, nie wiem, czy teraz którykolwiek z nas

byłby zdolny założyć rodzinę, mieć żonę i utrzymać to wszystko

– powątpiewa uczeń technikum (Fluderska 1997, s. 26).

W obliczu tego, że pojęcie życia rodzinnego wyzwalało sko-

jarzenia z obowiązkami i rutyną codziennych czynności, pojawiał

się lęk przed przymusem wynikającym z pełnienia rodzinnych ról.

W myśleniu o małżeństwie i rodzinie rzadko pojawiały się takie

słowa jak radość czy szczęście. We wszystkich szkołach (liceum

ogólnokształcące, technikum, zasadnicza szkoła zawodowa) za

najodpowiedniejszy wiek do zakładania rodziny uznano lata mię-

dzy 25. a 30. rokiem życia. Te wyobrażenia zdecydowanie nie

przystają do rzeczywistości ,nastolatki z dzieckiem”. Żal, stracone

złudzenia i zamknięcie wszystkich dróg rozwoju i realizacji – tak

może wyglądać scenariusz „tych młodych z dzieckiem”. Nie ma już

raczej szans, żeby „sobie po prostu pożyć, zabawić się w gronie

rówieśników”.

Podobnie w badaniu Aleksandry Maciarz (2004) wszystkie ba-

dane uczennice gimnazjum przyznały, że wśród planów na najbliż-

sze 10 lat swojego życia najistotniejsze (pierwsze miejsce wśród

wskazań) jest zdobycie wykształcenia. Niewiele z tych dziewcząt

chce w tym okresie, czyli do 25.–26. roku życia, założyć rodzinę

i mieć dzieci. Może to świadczyć o zdecydowanym dążeniu dora-

stających dziewcząt do samorozwoju i zdobyciu samodzielności.

Nie chcą one zbyt wcześnie wchodzić w rolę żon i matek. Pragną

pierwsze lata młodości poświęcić edukacji, rozwojowi własnych

uzdolnień i zainteresowań oraz usamodzielnieniu się (Maciarz

2004, s. 69).

W obliczu przytoczonych wypowiedzi można by wnioskować,

że im większe aspiracje w zakresie edukacji i osiągania pozycji

społecznej posiadają młodzi ludzie, tym trudniejsze może być

pogodzenie się z chwilową bądź stałą utratą tych możliwości

rozwojowych w przypadku zbyt wczesnego rodzicielstwa. Wzra-

sta prawdopodobieństwo samotnego macierzyństwa wśród tych

kobiet, które były małoletnimi matkami (Danziger, Radin 1990). Wi-

doczne staje się rozminięcie oczekiwań i nadziei matrymonialnych

z rzeczywistością. Jak podaje raport Teenage motherhood and

marriage (2003), wiele młodych matek ma wysoce nierealistycz-

ne oczekiwania co do potencjalnego zamążpójścia. Mianowicie,

prawie 1/3 rodzących nastolatek twierdzi, że „na pewno“ poślubi

biologicznego ojca ich dziecka, 23% zaś uważa, że ich szanse na

poślubienie są „dobre“. W rzeczywistości jednak tylko niecałe 8%

nastoletnich matek wychodzi za mąż za ojca ich dziecka w przecią-

gu roku. Często bywa tak, że małoletnie macierzyństwo redukuje

szansę na zamążpójście tych dziewcząt kiedykolwiek.

Z drugiej zaś strony wśród tych nastolatków, którzy zawarli

małżeństwo z powodu ciąży, wzrasta ryzyko rozwodu, szczególnie

dotyczy to małżeństw zawartych przed 17. rokiem życia (Wró-

blewska 1996 za: Kornas-Biela 2001, s. 340). Niezamężne matki

są w większym stopniu narażone na ryzyko popadnięcia w biedę.

Kobiety, które urodziły będąc nastolatkami, mają niższy poziom wy-

kształcenia, niższe dochody i są często skazane na pomoc opieki

społecznej.

Nie bez znaczenia są też konsekwencje dla dzieci nieletnich

matek zarówno w okresie ciąży i porodu, wczesnych lat dzieciń-

stwa, jak też w ich dorosłym już życiu. Liczne badania dokumentują

fakt, iż wśród małoletnich matek częściej niż u dorosłych kobiet

rodzą się dzieci z niższą wagą urodzeniową, występuje większa

śmiertelność okołoporodowa oraz większe ryzyko wystąpienia

wad rozwojowych, dzieci te są częściej hospitalizowane we wcze-

snym okresie rozwojowym, szczególnie matek, które nie ukończyły

16 lat (Robinson 2002). Badania wskazują, że dzieci małoletnich

matek często w większym stopniu niż ich rówieśnicy są zagrożone

trudnościami w rozwoju fizyczno-emocjonalnym czy też kłopotami

w szkole (Dubov, Luster 1990). W przypadku młodszych dzieci te

różnice na niekorzyść dzieci urodzonych przez nieletnie matki są

w większym stopniu zauważalne wśród chłopców niż dziewcząt.

Chłopcy są bardziej częściej zachowują się agresywnie i częściej

tracą panowanie w porównaniu ze swymi rówieśnikami, będącymi

synami dorosłych matek (Corsaro 2005, s. 274).

W okresie dorastania dzieci tych młodych rodziców już same

jako nastolatki w „trudnym wieku” obarczone są dużym ryzykiem

dziedziczenia biedy, statusu biednego, a co za tym idzie ich niższy

poziom edukacji, współwystępujące z tym problemy środowisko-

we mogą przyczynić się do wczesnej inicjacji seksualnej, bycia

małoletnim rodzicem, a później dziedziczenie statusu „przywiązania

do opieki społecznej”.

„DZIECI RODZĄ DZIECI” I CO DALEJ?

Wyniki licznych badań wskazują, że bardzo wczesne macie-

rzyństwo nie sprzyja ani młodej matce, ani też rodzonemu przez

nią dziecku, toteż należałoby zadbać o właściwe przygotowywanie

dzieci i młodzieży do odpowiedzialnego macierzyństwa i ojcostwa.

W sytuacji jednak, gdy rodzicielstwo pojawia się w wieku nastolet-

nim, w pierwszym rzędzie trzeba zadbać o umożliwienie realizacji

obowiązku szkolnego (np. w trybie indywidualnego nauczania), aby

umożliwić młodej matce uzyskanie wykształcenia, a w konsekwen-

cji zdobycie kwalifikacji i podjęcie zatrudnienia w celu utrzymania

siebie i dziecka. Naczelnym celem podjęcia działań adekwatnych

w zaistniałej sytuacji powinno stać się uniemożliwienie trajektorii:

młodociana matka – brak wykształcenia – brak pracy – uzależ-

Polityka Społeczna nr 8/2007

Miesięcznik "Polityka Społeczna" 8/2007. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione.

nienie od opieki społecznej – dorastająca córka doświadcza tego

samego i też staje się nieletnią matką.

Ustabilizowana pozycja młodej matki (głównie w kategoriach

ekonomicznych i psychospołecznych) może zmniejszyć prawdo-

podobieństwo odrzucenia dziecka przez młodą matkę. Istotnym

czynnikiem szeroko rozumianej stabilizacji jest niewątpliwie pomoc

ze strony rodzin pochodzenia. W badaniach znajduje potwierdzenie

hipoteza, że zamieszkiwanie w gospodarstwie wielorodzinnym wpły-

wa istotnie i dodatnio na prawdopodobieństwo podjęcia pracy przez

samotną matkę (Ciecieląg, Racław-Markowska 2001). Wsparcie ro-

dziny pochodzenia wpływa korzystnie na stan psychiczny i fizyczny

młodej ciężarnej, a później matki oraz jej dziecka.

Wśród syndromu cech typowych dla bezdomnych samotnych

matek przebywających w schroniskach należy wymienić takie cechy,

jak: młody wiek, urodzenie nieślubnego dziecka, brak oparcia ze stro-

ny partnera i rodziny połączony często z dysfunkcją rodziny pocho-

dzenia, niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji zawodowych,

a co za tym idzie – bezrobocie i wiążący się z tym niedostatek środ-

ków do życia, a w końcu deficyt mieszkania, co stanowi bezpośred-

nią przyczynę znalezienia się w schronisku. Odrzucenie przez rodzinę

pochodzenia to często w przypadku małoletniej utrata ostatniej szan-

sy na wyrwanie się z „zaklętego kręgu” dotychczasowych zdarzeń.

Położenie tych kobiet jest zatem bardzo trudne, a sytuację komplikuje

fakt, że ciążą na nich obowiązki macierzyńskie, do których wypeł-

niania często nie są przygotowane. I w tym także nie mogą liczyć

na wsparcie czy pomoc swoich najbliższych. Współwystępowanie

tylu niekorzystnych zjawisk wydaje się tym bardziej niebezpieczne,

że upośledza sytuację dzieci i stanowi poważne zagrożenie dla ich

socjalizacji (przejmowanie negatywnych wzorów zachowań i dzie-

dziczenie niskiego statusu) (Mąkosza 2001, s. 274).

niczym nie skrępowani uczestniczyli w wielu imprezach, podczas

gdy on musiał zajmować się dzieckiem. Jego dotychczasowe,

beztroskie życie zamieniło się w żmudną i odpowiedzialną drogę,

której kres był trudny do przewidzenia. Niewątpliwie brak partnerki

w borykaniu się z codziennymi trudnościami był wówczas jednym

z ważniejszych problemów dla młodego ojca, teraz zaś najistotniej-

sze stały się relacje z synem, jego oczekiwania i pretensje.

Myślą, która przyświecała temu młodemu człowiekowi, była

konieczność pomocy innym w takiej sytuacji. Widząc ich trudy i bez-

radność w tym niecodziennym położeniu oraz brak instytucjonalnego

wsparcia, nie umie on przejść obojętnie obok tych, którzy tak jak on

kiedyś potrzebują pomocy. Według niego instytucja pomocy małolet-

nim rodzicom ma polegać nie na tym, by pochwalać ich zachowania

i stwarzać im cieplarniane warunki, ale na tym, by mieli możliwość

zorganizowania sobie i swojemu dziecku życia w godziwych warun-

kach. Ważne jest również to, kim są ci ludzie, którzy decydują się

ponosić konsekwencje swoich nie do końca przemyślanych czynów,

jakie czynniki powodują, że młodzi ludzie obarczają się obowiązkami,

które w obecnych czasach przerastają często ludzi dorosłych.

Stowarzyszenie Pomocy Nieletnim Rodzicom 4 powstało na

początku 2004 r. jako konsekwencja własnych doświadczeń, prze-

myśleń i chęci wsparcia tych, którzy borykają się aktualnie z tym

problemem. Założycielami organizacji są osoby związane ze środo-

wiskiem Szklarskiej Poręby i jej okolic, którym zagadnienia nielet-

niego macierzyństwa nie są obce, bądź to ze względu na własne

wcześniejsze doświadczenia, bądź na dużą wrażliwość społeczną.

Z przeprowadzonego przez nich rozeznania i obserwacji wynika,

że problemem tym nie zajmuje się w Polsce żadna instytucja ani

organizacja społeczna, a zjawisko nie jest wcale marginalne.

W statucie Stowarzyszenia Pomocy Nieletnim Rodzicom czyta-

my, iż do zadań priorytetowych przy tworzeniu spójnego systemu

pomocy nieletnim rodzicom i ich dzieciom należy zaliczyć stworze-

nie systemu pomocy socjalnej. Młodzi ludzie, którzy zostają rodzi-

cami, praktycznie nie mają szans, by samodzielnie móc utrzymać

siebie samego oraz dziecko. W sytuacji, kiedy nie mogą liczyć na

wsparcie rodziny, ich położenie staje się wręcz katastrofalne. Zna-

ne są nam przypadki, gdy tacy rodzice w celu utrzymania swoich

dzieci wchodzą na drogę przestępczą (prostytucja, narkotyki). Nie

dzieje się tak dlatego, że są zdemoralizowani, lecz z powodu braku

jakiejkolwiek alternatywy. System opieki socjalnej w Polsce wy-

klucza samodzielne korzystanie z różnych zasiłków młodocianym

rodzicom (zasiłki są kierowane do rąk opiekunów prawnych tych

rodziców, co nie zawsze przynosi pożądane efekty) .

Pomysłem założycieli Stowarzyszenia jest stworzenie alterna-

tywnego systemu pomocy, która nie uzależnia i jest kierowana tam,

gdzie jest rzeczywiście wskazana. Pomoc nie może być jednak

udzielana bezwarunkowo. Warunkiem jej otrzymania musi być

efekt jak najszybszego usamodzielnienia się finansowego młodo-

cianych rodziców (poprzez zdobycie odpowiedniego wykształcenia

lub nabycie umiejętności zawodowych).

Kolejnym elementem szeroko rozumianej pomocy miałoby być

wsparcie finansowe związane z opłaceniem szkoły i kosztów zwią-

zanych z nauką, czy też kosztów leczenia.

Ważnym elementem systemu pomocowego powinno być

stworzenie „domu pomocy kryzysowej”, spełniającego funkcje

centrum, gdzie młodzi ludzie oprócz zdobywania podstawowych

umiejętności życiowych mogliby korzystać z porad specjalistów

zajmujących się tym problemem.

Pomysłodawcy zwracają uwagę na to, że jednym z celów Sto-

warzyszenia jest wyjaśnianie sytuacji prawnej małoletnich rodziców

i ich dzieci. Obecnie małoletni rodzic nie ma żadnych praw do swo-

jego dziecka, a opiekunowie tegoż rodzica często bywają niewydol-

ni wychowawczo i prawnie, co powoduje piętrzenie się rozmaitych

komplikacji. Powikłania te sprawiają, że młody człowiek, który już

i tak jest w trudnej sytuacji, musi walczyć z bezdusznym systemem

biurokratycznym (w systemie tym pojęcie „małoletni rodzic” nie

istnieje). Codzienne sytuacje, załatwianie spraw administracyjnych,

sądowych, a także odrzucenie przez społeczeństwo powodują, że

ANALIZA PRZYPADKU SAMOTNEGO OJCOSTWA

– FENOMEN DOJRZAŁOŚCI WIEKU MŁODZIEŃCZEGO

Brak jest statystyk odnoszących się do małoletnich ojców

– wszelkie obliczenia dotyczące rodzicielstwa nastolatków prze-

prowadza się w odniesieniu do wieku matki. Opracowania dotyczą-

ce psychospołecznych aspektów rodzicielstwa w tej grupie wieku

podejmują problemy sytuacji, w jakich znalazła się dziewczyna po

poczęciu dziecka, a nie jego ojciec. Wynika to z faktu, że trudno

dotrzeć do ojca, bo często znika on z pola widzenia po poczęciu

dziecka lub matka dziecka nie chce ujawnić jego danych personal-

nych. Poza tym zdarza się, że nie wie ona, kto jest ojcem dziecka

(Kornas-Biela 2001, s. 323) 3 .

Na tym tle cokolwiek „egzotycznie” przedstawia się historia

chłopaka, który został ojcem mając 16 lat, a mając lat 18 sa-

motnym ojcem. Byłem ja, dziecko i świat, z którym nie bardzo

potrafiłem sobie poradzić. Dzień po dniu uczyłem się dorosłego

życia, będąc dzieckiem i mając dziecko (Harasimowicz 2004).

Z perspektywy czasu zauważył, że młody człowiek nie jest w stanie

sam sobie poradzić z wszystkimi problemami powstałymi w tej

nietypowej dla nastolatka sytuacji. I właśnie dlatego wraz z grupą

przyjaciół, którzy przez kilkanaście lat mieli możliwość obserwo-

wania jego zmagań, postanowił stworzyć instytucję pomocową,

która będzie służyła pomocą młodym ludziom spodziewającym

się lub już wychowującym dzieci. Jego intencją było ukazanie tego

zjawiska oczami „prostego” chłopaka wychowanego na słupskim

blokowisku. Pomysł na to całe przedsięwzięcie wziął się przede

wszystkim z tego, że kilkanaście lat temu, kiedy on sam został

ojcem, tak naprawdę nie było nikogo, kto potrafiłby mu pomóc.

Jedynym pomysłem rozwiązania problemu było zabranie mu dziec-

ka. Do niewielu ludzi docierało, że on chce być ze swoim dzieckiem

i że poradzi sobie z zaistniałą sytuacją.

Z perspektywy czasu ten dzisiaj 33-letni człowiek dokonuje bi-

lansu zysków i strat ówczesnych zdarzeń i ocenia swoje życie przez

pryzmat wówczas podjętych decyzji. Niewątpliwie postanowienie

wychowywania syna wiązało się z wyrzeczeniami dotyczącymi

codziennego życia nastolatka, chociażby to, że jego rówieśnicy

Polityka Społeczna nr 8/2007

Miesięcznik "Polityka Społeczna" 8/2007. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione.

młody człowiek zamiast poświęcić się opiece nad dzieckiem, zmu-

szony jest „zmagać się z całym światem”. Dlatego uważa się, że

jeżeli już małoletnie osoby zostaną rodzicami, powinny one zająć

się przede wszystkim wychowaniem potomstwa, kontynuowaniem

edukacji i znalezieniem możliwości samodzielnego funkcjonowania

w społeczeństwie.

Jednym z głównych zadań Stowarzyszenia Pomocy Nieletnim

Rodzicom jest próba ograniczenia zjawiska „małoletniego rodzi-

cielstwa” poprzez docieranie do młodych ludzi z informacjami

na temat jego skutków i konsekwencji. W tym celu Stowarzy-

szenie zamierza opracować i przedstawić właściwym organom

odpowiedni program edukacyjny, który w uczciwy i czytelny dla

młodzieży sposób prezentowałby wszystkie aspekty korzystania

z „przywilejów dorosłości”. Uważamy, że współczesna szkoła

nie przykłada odpowiedniej wagi do kwestii edukacji seksualnej

młodzieży i w tym tkwi jedna z istotnych przyczyn narastania

zjawiska nieletniego rodzicielstwa. Program nie ograniczałby

się tylko do informowania młodzieży o skutkach zbyt wczesnej

inicjacji seksualnej. Chcemy mówić także wyraźnie o sposobach

zapobiegania niechcianym ciążom, ponieważ naszym celem

jest przede wszystkim ograniczenie zjawiska nieletniego rodzi-

cielstwa, a nie wczesnych inicjacji seksualnych (Z pisma do

Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn

z dnia 13.09.2004 r.)

Najważniejszym jednak zadaniem, jakie stawia sobie Stowa-

rzyszenie, jest doraźna pomoc potrzebującym, czyli zetknięcie

z konkretnym przypadkiem. Każdy z nich jest inny, specyficzny i wy-

maga indywidualnego podejścia, odpowiedniej do potrzeb i sytuacji

pomocy oraz adekwatnej reakcji i działania.

niezmienionym poziomie około 1,5%, co oznacza, że na każde 1000

rodzących kobiet przypada średnio 15 najmłodszych nastolatek. Mimo

że liczba urodzeń dzieci przez nastolatki w Polsce systematycznie obniża

się, to jeszcze w 2004 r. ponad 20 tys. dziewcząt zostało matkami przed

ukończeniem 20. roku życia. Około połowa z tych urodzeń przypadła na

matki 19-letnie; matkami w wieku 18 lat zostało ponad 6 tys. dziewcząt,

2,5 tys. ukończyło lat 17, tysiąc miało zaledwie lat 16, a prawie 300

dziewcząt zostało matkami przed ukończeniem 16. roku życia (Wró-

blewska 2006).

3 Z badań przeprowadzonych w Polsce wynika, że co szósta nastoletnia

matka na tyle nie zna ojca dziecka, iż nie potrafi podać jego wieku (Kor-

nas-Biela 2001).

4 Stowarzyszenie Pomocy Nieletnim Rodzicom zostało zarejestrowane

przez Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej dnia 16 stycznia 2004 r.

i wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KSR: 0000188465.

Statut Stowarzyszenia znajduje się na stronie internetowej <http:

/nieletniojciec.republika.pl/sglowna.html>.

LITERATURA

Berthoud R., Robson K. (2001), The outcomes of teenage motherhood in

Europe . Innocenti Working Paper No. 86, Florence: UNICEF Innocenti

Research Centre.

Birch A., Malim T. (1997), Psychologia rozwojowa , Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN.

Chevalier A., Viitanen T.K. (2000), The long-run labour market consequ-

ences of teenage Motherhood (paper) , London: London School of

Economics and Political Science.

Ciecieląg J., Racław-Markowska M. (2001), Uwarunkowania aktywności

zawodowej samotnych matek , w: M. Rymsza (red.), Samotne macie-

rzyństwo i polityka społeczna , Warszawa: ISP.

Corsaro W.A. (2005), The Sociology of Childhood , Thousand Oaks – Lon-

don – New Delhi: Pine Forge Press, A Sage Publications Company.

Danziger S.K., Radin N. (1990), Absent does not equal uninvolved: pre-

dictors of fathering in teen mother families , „Journal of Marriage and

Family” nr 3.

Dubov E.F., Luster T. (1990), Adjustment of children born to teenage

mothers: the contribution of risk and protective factors , „Journal of

Marriage and Family” nr 2.

Fluderska G. (1997), W lustrze sondażu: romantycy czy ostrożni realiści? ,

w: B. Fatyga, A. Tyszkiewicz, Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rze-

czywistość po 1989 roku , Warszawa: Ośrodek Badań Młodzieży UW

i Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji MEN.

Futyma H. (2002), Potrzeba seksualna u młodzieży w późnym okresie ado-

lescencji (na tle innych potrzeb) , „Małżeństwo i rodzina” nr 4.

Goodman A., Kaplan G., Walker I. (2004), Understanding the effects of

early motherhood in Britain: the effects on mothers , Working Paper

WP04/20, The Institute for Fiscal Studiem.

Grodzki A. (2002), Dylematy szkolnej edukacji seksualnej , „Małżeństwo

i rodzina” nr 4.

Harasimowicz A. (2004), Świat według Gucia , dostępny w Internecie:

<http://nieletniojciec.republika.pl/>.

Holmlund H. (2004), Estimating long-term consequences of teenage child-

bearing – an examination of the siblings approach , Working Paper No.

1, Swedish Institute for Social Research, Stockholm University.

Idzikowski B. (2003), Zielonogórscy gimnazjaliści – raport z badań w roku

2001, w: Młodzież polska w nowym ładzie społecznym , Zielona Góra:

Uniwersytet Zielonogórski.

Kornas-Biela D. (2001), Małoletnie ojcostwo: problem i wezwanie , w: D. Kor-

nas-Biela (red.), Oblicza ojcostwa , Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Koseła K. (1999), Młodzież , hasło w: Encyklopedia Socjologii , t. II, War-

szawa: PWN.

Maciarz A. (2004), Macierzyństwo w kontekście zmian społecznych , War-

szawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Mąkosza M. (2001), Bezdomne samotne matki na przykładzie podopiecz-

nych Domu Samotnej Matki w Laskach , w: M. Rymsza (red.), Samotne

macierzyństwo i polityka społeczna , Warszawa: ISP.

Miller B.C., Moore K.A. (1990), Adolescent sexual behavior, pregnancy, and

parenting: research through the 1980s , „Journal and Marriage and the

Family”, nr 4.

National Campaign to Prevent Teen Pregnancy (2003), Teenage mother-

hood and marriage , Washington DC, dostępny w Internecie: <http:

//www.teenpregnancy.org>.

Olausson P., Haglund B., Weitoft G., Cnattingius S. (2001), Childbearing

and long-term socioeconomic consequences: a case study in Swe-

den , „Family Planning Perspectives” nr 2.

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

Komentarzem do powyższych rozważań nad nieletnim rodzi-

cielstwem niech będą słowa nieletniego ojca, który z perspektywy

czasu ocenia swoją ówczesną sytuację: Pół biedy, kiedy człowiek

może liczyć na wsparcie rodziny, bliskich. Co jednak z tymi, którzy

mogą liczyć tylko na siebie? Zabrać im dzieci? A może niech ich

utrzymuje opieka socjalna, niech się przyzwyczajają do życia na

koszt państwa? A może jednak pomóc im stanąć na nogi, pokazać,

że mogą sobie poradzić, że ich sytuacja zależy od ich podejścia

do życia. Może wystarczy pomóc im skończyć szkołę, zdobyć

zawód [podkreślenie G. M.-L .]. Pokazać, że można zlekceważyć

te wiatraki, z którymi ja walczyłem przez wiele lat, tracąc czas

i energię, gubiąc po drodze sprawy naprawdę istotne (Harasimo-

wicz 2004).

W debatach społecznych i politycznych powinno się z wiel-

kim naciskiem podkreślać ważność w redukowaniu skutków

kwestii małoletniego rodzicielstwa, w szczególności zaś ryzyka

długotrwałego wykluczenia społecznego i uzależnienia od po-

mocy społecznej tak małoletnich matek i ojców, jak również

dziedziczenia tej niekorzystnej pozycji społecznej przez ich dzieci

w przyszłości.

1 Jedynie Wielka Brytania może „poszczycić się” niechlubnym tytułem

lidera w statystykach urodzeń wśród nastolatek. W Zjednoczonym Króle-

stwie wskaźnik urodzeń wśród nastolatek jest blisko trzykrotnie wyższy

(w 1995 r. około 30 urodzeń na 1000 kobiet) niż w innych krajach Unii

Europejskiej (blisko 11 urodzeń na 1000 kobiet). W 1999 r. Tony Blair

w wypowiedzi dla „Teenage Pregnancy” stwierdził: Jako kraj nie możemy

dłużej ignorować tego zawstydzającego rekordu. Niewiele społeczeństw

znajduje sposób, aby prowadzić uczciwą debatę o dorastaniu, seksie

i rodzicielstwie. Łatwiejsze wydaje się po prostu „zamieść pod dywan”

ten niewygodny problem. Ale konsekwencje takiego postępowania odbiją

się na nas w przyszłości (Chevalier, Viitanen 2000).

2 Pozytywnym zjawiskiem jest powolny spadek udziału kobiet najmłod-

szych (w wieku 19 lat i mniej) wśród kobiet rodzących. W 1990 r. stano-

wiły one 8,0% ogółu matek rodzących, w 1997 r. – 7,6%. Jednocześnie

na szczególną uwagę zasługują matki bardzo młode, w wieku 17 lat

i mniej. Ich udział w ogólnej liczbie kobiet rodzących kształtuje się na

Polityka Społeczna nr 8/2007

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: