POJĘCIA.doc

POJĘCIA
 

Bajka

Opowieść prozą lub wierszem, podejmująca zagadnienia moralne, opisująca ludzkie postawy, przywary, ułomności, powszechnie spotykane sytuacje i prawidłowości życia społecznego. Jeden z najczęściej uprawianych gatunków literatury dydaktycznej, ze względu na walory dydaktyczne (jasno sprecyzowany morał, użyteczność prawd) oraz przystępność formy (niewielka objętość, rodzaj egzemplifikacji). Utwory należące do tego gatunku występują od początku rozwoju literatury dla dzieci po współczesność. W obrębie bajki wyróżnia się zwykle 2 podgatunki:

o       Bajka magiczna, czyli baśń

o       Bajka zwierzęca, najstarsza z form bajki ludowej, obecna w literaturze pisanej od IV w.p.n.e. Za twórcę bajki uważa się Ezopa (gr. Bajkopisarz z Azji Mniejszej)

Bajki pisane prozą wyrastały z twórczości ludowej. Najwybitniejszym bajkopisarzem w literaturze rzymskiej był Fedros (I w.p.n.e.), pisał bajki wierszowane, opracowując na nowo motywy z bajek Ezopa. Bajki zwierzęce przyswoił literaturze Biernat z Lublina (XVI w.). Pod postaciami zwierząt są przedstawione przymioty i postawy ludzki, a relacje i wzajemne stosunki w społeczności zwierzęcej są odzwierciedleniem prawidłowości charakterystyczne społeczności ludzkiej.

Baśń, bajka magiczna

Gatunek epicki ukształtowany w kulturze ludowej, odznaczający się obecnością pierwiastków fantastyki i cudowności, które harmonijnie, w sposób naturalny i nie wymagający żadnych uzasadnień łączą się ze światem realnym. Baśń należy do najstarszych gatunków literackich w historii kultury, kształtowała się równocześnie z mitem. Nawiązywała do obrzędów inicjacyjnych. Zazwyczaj bohaterem baśni w jej klasycznym kształcie fabularnym jest młody chłopiec zmuszony do opuszczenia rodzinnego domu i sprostania wyzwaniom losu, po zwycięskim przejściu przez próby bohater powraca do domu jako dojrzały młodzieniec. Znakami tej dojrzałości są: królewska korona i ręka pięknej królewny. Język baśni jest swoisty, pełen ukrytych treści i niedomówień. Wymaga obrazowo – symbolicznego odbioru, ponieważ w obrazach, które kreuje, jest zawarta ludowa mądrość. Podział baśni na ludową i literacką.

Klechda

Termin niejednoznaczny, po raz pierwszy wprowadzony przez K.W. Wojcickiego jako określenie utworów fantastycznych pochodzenia ludowego. Zazwyczaj termin Klechda odnosi się do tej odmiany utworów fantastycznych, które określa się nazwą baśń (np. „klechdy sezamowe” i „klechdy polskie” Leśmiana). Pojęcie klechda nie przyjęło się ani w literaturze, ani w języku potocznym, ma wyraźne nacechowanie stylistyczne: sugeruje obecność utworu.

Legenda

Epicki utwór literacki, którego fabuła jest osnuta wokół jakiegoś autentycznego wydarzenia lub faktów z życia uznanych postaci, silnie nasyconych pierwiastkami fikcji literackiej (forma prozaiczna, wierszowana, dramatyczna). Legenda różni się od podania tym, że niewiele w niej z prawdy historycznej, a autentyczne wydarzenia stają się jedynie podstawą swobodnie tworzonej opowieści.

Fantastyka

Konwencja artystyczna oparta na takiej kreacji rzeczywistości przedstawionej, która wykracza poza sferę uznaną w danym czasie i społeczeństwie za obszar prawdopodobny, poza społeczne przeświadczenia na temat istoty świata pozatekstowego, jego charakteru i praw nim rządzących. Fantastyka towarzyszy literaturze dzieci i młodzieży od początków jej ukształtowania się jako odrębnej twórczości.

Fantasy

Gatunek literacki stanowiący unowocześnioną wersję powieści fantastycznej i baśni. Fantasy określa taki typ utworów, które nawiązują do baśni, legend i podań, mitów, sag bohaterskich, w odróżnieniu od powieści fantastycznonaukowj, rezygnują z wprowadzania pierwiastków naukowych czy paranaukowych lub tłumaczeń zjawisk fantastycznych przewidywanym rozwojem cywilizacji. W utworach fantasy na równych prawach występują technika i magia, bohaterowie wyposażeni są w nadludzką siłę, niezwykłe zdolności lub umiejętności.

Ilustracja w książkach dla dzieci

Do końca XVII wieku nie była powszechnie dostępna, dzieci korzystały z elementarzy i książek religijnych czytanych im przez dorosłych. Przemiany społeczno – ekonomiczne w krajach zachodnich w XVIII wieku miały wpływ na powstanie łatwo dostępnej książki ilustrowanej. Były to głównie tzw. przypowieści moralne składające się z cykli dydaktycznych obrazków z krótkim tekstem objaśniającym. Dalszy rozwój książki ilustrowanej wiąże się z wynalezieniem litografii (ok. 1800r.), która obok drzeworytu sztorcowego stała się powszechną techniką, ułatwiającą powielanie grafiki książkowej. Zauważono, że ilustracje zamieszczone w książkach ułatwiają nie tylko zrozumienie ich treści, ale też naukę czytania. Powstały wiec bogato ilustrowane książki obrazkowe dla dzieci, w których ilustracje podkreślały treść, humor słowny i sytuacyjny, a także wymowę dydaktyczną utworu (Hoffman „Piotruś Rozczochraniec”). Pod koniec XIX wieku nastąpiły pierwsze symptomy zmiany ilustracji zapowiadające nadchodzącą secesję.

W okresie międzywojennym plastycy odeszli os tradycyjnych, dekoracyjnych ilustracji i poszli w kierunku uproszczonych form – skrótowego, rzeczowego, a czasem żartobliwego rysunku. Tekst i ilustracja weszły w bezpośredni związek.

Po II wojnie światowej ilustrowali: M. Hiszpańska – Neumann, O. Siemaszko, M. Piotrowski, J. Srokowski, B. Bocianowski, J.S. Miklaszewski, B. Zieleniec, J.M. Szancer, A. Uniechowski, B. Butenko, J. Stanny, J. Młodożeniec, W. Majchrzak, B. Tuchanowska, Z. Witwicki, K. Michałowska.

W latach 60. XX wieku twórczość ilustratorska polskich grafików została nazwana polską szkołą ilustracji. A to dzięki korzystaniu z tradycji, a jednocześnie otwartości na nowe kierunki w sztuce. Polska ilustracja książkowa nie uległa modom, nie sięgała po gotowe wzorce typu komiksowego. Polscy ilustratorzy wprowadzili do ilustracji książkowej elementy charakterystyczne dla sztuki plakatu – skróty myślowe, oszczędność, aluzyjność wypowiedzi.

Folklor dziecięcy

Dział lub dziedzina folkloru obejmująca teksty krążące w środowisku dziecięcym w obiegu ustnym, charakterystyczne dla dziecięcej obyczajowości, funkcjonujące najczęściej w zabawie dziecka. Najczęściej przyjmuje się, że w skład folkloru dziecięcego wchodzą teksty stworzone przez dorosłych specjalnie dla dzieci, np. kołysanki, rozbudzanki; teksty stworzone przez dzieci z kultury dorosłych często w trakcie ………………. Szczególnej deformacji; teksty stworzone przez same dzieci w trakcie zabaw. W obręb badań folkloru dziecięcego wchodzą wytwory materialne zabaw dziecięcych, scenariusze gier i zabaw (np. gra w klasy, kamienie), zbieractwo dziecięce i formy wymiany, wiersze pamiętnikowe, poetycka twórczość dzieci, gazetki dziecięce itp. (Różni badacze biorą różne kryteria pod uwagę). Wydaje się, że kryterium najważniejszym jest kryterium obiegu dziecięcego, a więc użytkowanie i krążenie tekstów w sposób samoistny w środowisku dzieci, najczęściej bez udziału dorosłych.

Geneza: przypuszczalnie zrodził się podczas zbiorowych zabaw grup dziecięcych bez nadzoru dorosłych.

Czasopiśmiennictwo dla dzieci i młodzieży

Prasa dziecięca, ogół wydawnictw periodycznych adresowanych do młodych czytelników. Zainicjowane w Europie w połowie XVIII wieku. W procesie rozwoju czasopiśmiennictwa dla dzieci i młodzieży można odnotować istotne zmiany w specjalizacji wg wieku odbiorcy, zróżnicowania tematycznego, formalnego, edytorskiego oraz nadawcy tj. podmiotu tworzącego czasopismo. Najpierw powstawały czasopisma autorskie, z tekstami jednego twórcy (w większości), będącego zarazem wydawcą, autorem, redaktorem, właścicielem. Później zaczęły powstawać periodyki tworzone przy wydawnictwach książkowych, instytucjach oświatowych, społecznych, grupach ideologicznych i wyznaniowych (w tym periodyczne dodatki dla dzieci dołączane do prasy codziennej). Z czasem nastąpiło wielkie zróżnicowanie podmiotów tworzących czasopiśmiennictwo.

Od początku XX wieku ważnym nurtem jest czasopiśmiennictwo szkolne czy uczniowskie (tworzone przez dzieci i młodzież). Dziś czasopiśmiennictwo jest bardzo zróżnicowane, po części wchodzi w skład kultury masowej.

Identyfikacja

Mechanizm psychologiczny właściwy dla zaangażowanego odbioru przekazów fikcjonalnych, tj. literatury, filmu, audycji radiowej, opowiadanej baśni, polegający na silnym poddaniu się sugestii świata przedstawionego, aż po całkowite zatopienie się w nim i rozluźnienie więzów ze światem rzeczywistym. Utożsamienie się z postacią głównego bohatera i odczuwanie jako własne jego doznać i przeżyć, łącznie z fizycznymi, jak np. głód, zimno, pragnienie. Identyfikacja jest jednym z ważnych elementów iluzji czytelniczej, na którą składa się też wyzbycie dystansu do odbieranego  utworu oraz traktowanie świata przedstawionego równorzędnie z rzeczywistym.

Projekcja

Termin psychologiczny oznaczający manifestowanie własnych, często nieuświadamianych pragnień i uczuć przez przerzucenie ich na obiekt zewnętrzny i przypisywanie innym ludziom własnych, negatywnych uczuć, motywów działania, myśli, postaw, cech charakteru, etc. Przejawem projekcji jest np. przypisywanie osobom lub grupom społecznym odczuwanych przez podmiot lęków lub wrogości stanowiące podłoże m.in. nienawiści rasowych czy klasowych. W odniesieniu do literatury projekcja jest rozumiana jako właściwość zaangażowanego odbioru fikcji literackiej (filmowej, teatralnej), polegająca na przypisywaniu bohaterowi literackiemu własnych doznań, pragnień i lęków, a także elementów własnej sytuacji życiowej.

Toposy literatury dla dzieci i młodzieży

Toposy to odwieczne, powracające motywy tematyczne lub obrazowe stale obecne w kulturze, stanowiące wyraz wyobrażeń o świecie, o porządku ludzkiego życia, porządku natury.

W literaturze toposy uzewnętrzniają zarówno ciągłość i jedność kultury europejskiej (śródziemnomorskiej), jak i odwieczne tęsknoty ludzkie oraz ukształtowane w psychice wizje świata i człowieka. Toposy wzajemnie się zazębiają, tworząc jednolity system wizyjno – wyobrażeniowy. Kolejne toposy, uzupełniają się i nakładają na siebie, np. topos szczęśliwej krainy dzieciństwa jest zbudowany z toposów cząstkowych: domu, ojca, matki, ogrodu.

o       Topos szczęśliwego dzieciństwa – beztroska, bezkonfliktowość, czas spędzony w bezpośrednim związku z naturą, opromienione dobrem, uśmiechem matki, bezpieczne

o       Topos dorosłości jako poczucie wygnania. Łączy się z ogrodem. Człowiek dorosły to ten, który został z tego rajskiego ogrodu wygnany jak niegdyś Adam i Ewa z raju; powrót jest niemożliwy.

o       Topos dziecinnej niewinności i bezgrzeszności jest zbudowany na utrwalonym w kulturze  przekonaniu, że nie ma bezpośredniego podmiotowego kontaktu ze złem, przeciwnie: uosabia bezgraniczne dobro

o       Topos życia szczęśliwego – ponieważ dobro jest zwycięskie, życie ludzkie w całej swej rozciągłości musi być szczęśliwe.

o       Topos miłości ma również odniesienia do Edenu. Przybiera on dwojaką postać: po pierwsze wiąże pierwszą miłość z dzieciństwem i wszystkimi jego atrybutami (a zwłaszcza z niewinnością), stąd jest ona bezgrzeszna i piękna. Po drugie ukazuje miłość jako bramę zamykającą dzieciństwo, stanowiącą wtajemniczenie, którego odpowiednikiem jest zerwanie owocu z rajskiego drzewa.

o       Topos ojca i matki odzwierciedla klasyczny podział ról w społeczeństwie, ojciec uosabia stateczną mądrość, dziedzictwo, władzę, natomiast miłość opiekuńcza, wyrozumiała to domena matki.

o       Topos sieroty – choć zdany na siebie samego (bohater), otaczany jest opieką szczególną opieką opatrzności.

Literatura dla dzieci i młodzieży

Ogół utworów literackich pisanych intencjonalnie dla młodego czytelnika, a także przejętych z lektur „dorosłych” i rzeczywiście funkcjonujących w dziecięco – młodzieżowym obiegu czytelniczym danego miejsca i czasu. W obręb literatury dla dzieci i młodzieży wchodzą teksty z zakresu folkloru dziecięcego oraz literacka twórczość dzieci i nastolatków.

Początki literatury dla dzieci i młodzieży obejmują dwa niezależne od siebie obiegi:

o       Ludowy, funkcjonujący w wersji ustnej

o       Pisany związany z wychowawczymi potrzebami szkoły.

Komiks

Forma narracji za pośrednictwem serii rysunków wspomaganych krótkim tekstem. Komiksy powstały w sztukach plastycznych niemal jednocześnie z filmem. Są swoistym powiązaniem rysunku z tekstem m.in. w postaci tzw. dymków wmontowanych w rysunek. Akcja, czytelna dzięki ciągowi obrazków, toczy się wokół głównego bohatera.

Rozwój komiksu nastąpił w latach 20. XX w. w USA, skąd były one kolportowane na całą Europę, a tacy bohaterowie jak Tarzan byli znani również w międzywojennej Polsce. Komiks dla dzieci rozwinął się jednak później, wraz z rozwojem filmu rysunkowego.

W Polsce za pierwszy komiks uważa się historyjkę obrazkową K. Makuszyńskiego i M. Walentynowicza  120 przygód Koziołka Matołka, choć nie był to typowy komiks, a jedynie historyjka obrazkowa z wierszowanym tekstem pod rysunkami. Na łamach „Świata Młodych” narodził się pierwszy autentyczny komiks dla dzieci autorstwa H.J. Chmielewskiego „Tytus, Romek i A’Tomek”. (1957r.)

Znajomość znaków komiksowego języka kształci o przydaje się uczniom także i w szkole, np. coraz więcej podręczników, głównie do nauki języków obcych, posługuje się tą formą.