JANUSZ DANECKI ARABOWIE Pa�stwowy Instytut Wydawniczy � Warszawa Projekt graficzny sem RYSZARD �WI�TOCHOWSKI Opracowanie ok�adki i stron tytu�owych TERESA KAWINSKA � Copynght by Janusz Danecki and Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001 PRINTED IN POLAND Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 2001 r e mai� piw@piw pl www piw pl Wydanie pierwsze Sk�ad i �amanie ARTPRESS Inowroc�aw Druk i oprawa ��dzka Drukarnia Dzie�owa SA ISBN 83-06-02878-3 SPIS RZECZY Spis ilustracji 5 Wprowadzenie 9 Rozdzia� I Najstarsze dzieje P�wyspu Arabskiego 17 Rozdzia� 2 Epoka hellenizmu 31 Rozdzia� 3 Nabatejczycy i Palmyrenczycy 37 Rozdzia� 4 Arabowie mi�dzy Bizancjum a Iranem 51 Rozdzia� 5 �ycie plemienne dzahilijja 61 Rozdzia� 6 J�zyk arabski 72 Rozdzia� 7 Poezja staroarabska 77 Rozdzia� 8 Narodziny monoteizmu 91 Rozdzia� 9 Koran 99 Rozdzia� 10 Ideologia islamu 111 Rozdzia� 11 Tradycja (sunna) Proroka 121 Rozdzia� 12 Podboje 127 Rozdzia� 13 Kalifowie sprawiedliwi 137 Rozdzia� 14 Panowanie Umajjadow arabizacja 140 Rozdzia� 15 Pod panowaniem arabskim 148 Rozdzia� 16 Zdobycie w�adzy przez Abbasydow 157 Rozdzia� 17 Pa�stwo Abbasydow 162 Rozdzia� 18 Epoka islamizacji 172 Rozdzia� 19 W�adza innych (wiek IX - po�owa wieku XI) 178 Rozdzia� 20 W drodze do upadku 187 Rozdzia� 21 Sztuka arabska i muzu�ma�ska Ikonoklazm i horror vacw 193 Rozdzia� 22 Pismo, kaligrafia, ksi��ki 205 Rozdzia� 23 Arabska poezja klasyczna 218 Rozdzia� 24 Kultura literacka rozwini�tego imperium 236 Rozdzia� 25 Kultura popularna 250 Rozdzia� 26 Prawo 263 Rozdzia� 27 Nurty w islamie 283 Rozdzia� 28 Sufizm 298 Rozdzia� 29 Hiszpania 316 Rozdzia� 30 Zapo�yczenia 330 Rozdzia� 31 Wielcy epigoni Ibn Tajmijja i Ibn Chaldun 338 Rozdzia� 32 Upadek �wiata arabskiego 353 Rozdzia� 33 Odradzanie si� �wiata arabskiego 366 Rozdzia� 34 �wiat arabski pod kuratel� 372 Rozdzia� 35 Fundamentalizm, nacjonalizm, socjalizm 377 Rozdzia� 36 Dyglosja, czyli k�opoty z j�zykiem 387 Przypisy 392 Bibliografia 407 Indeks os�b 417 Indeks nazw geograficznych i etnicznych SPIS ILUSTRACJI ILUSTRACJE NA WK�ADKACH 1 Mahomet i czterech kalif�w sprawiedliwych Miniatura osma�ska, XVI w 2 Plan Mekki Kafel z imperium osma�skiego, XVI w 3 Halima, mamka Proroka, karmi go piersi� Miniatura z osma�skiej wersji ��yciorysu" Mahome- ta, XVI w 4 Mahomet przemawia w meczecie medynskim Miniatura arabska, XIV w 5 Mahomet na wierzchowcu Al-Burak w�druje do nieba Miniatura perska, 1458 r 6 Mahomet, Dzibnl i Musa (Moj�esz) w czasie miradzu (podro�y do nieba) Miniatura perska 7 Mahomet i Abu Bakr w piekle Miniatura turecka, XVII w 8 Mahomet, Ali i Abu Bakr w drodze do Mekki Miniatura z osma�skiej wersji ��yciorysu" Mahometa, XVI w 9 Mahomet ze swoimi zwolennikami wraca do Mekki Miniatura z osma�skiej wersji ��yciorysu" Mahometa, XVI w 10 Adam i Ewa w raju Miniatura perska z r�kopisu datowanego na 1410 r 11 Ibrahim sk�ada w ofierze swego syna IsmaMla Miniatura perska z r�kopisu datowanego na 1410 r 12 Mahomet i Ali usuwaj� figury bo�k�w z Al-Kaby Miniatura perska, XVI w 13 Muzu�manin daj�cy ja�muzn� Miniatura perska Behzada, XV w 14 Scena w meczenie Miniatura perska Behzada, XV w 15 Procesja na zako�czenie ramadanu Miniatura arabska z Makam Al-Hannego, 1237 r 16 Anio�owie Nakir i Munkar spisuj�cy uczynki cz�owieka Miniatura arabska, 1280 r 17 Hadis Proroka �Kto nie zna lito�ci dla ludzi, ten nie zazna lito�ci od Boga" Kaligrafia turecka, XIX w 18 Adnen Dauzats, Wn�trze kairskiego meczetu Olej na p��tnie, 1840 r 19 Kobieta w k�pieli Fresk z Kusajr Amra, VIII w 20 Statua kobiety z pa�acu w Chirbat al-Mafdzar, VIII w 21 Misa ceramiczna pokryta lustrem Irak, IX w 22 Typowy talerz z Azji �rodkowej (X w) z napisem �Wiedza z pocz�tku jest gorzka, potem staje si� s�odsza od miodu" 23 Wyroby ceramiczne z lustrem Syna, XIII w 24 Dzban na wod�, br�z inkrustowany srebrem Damaszek 1259 r 25 Figura zwierz�cia, br�z Kordoba, X w 26 Typowa szkatu�ka z arabskiej Hiszpanii, wykonana z ko�ci s�oniowej Madmat az-Zahra, 964 r 27 Pojemnik na ko�ci do gry Madmat az-Zahra, p� X w 28 Ca�un sw Jossa, jedwab Azja �rodkowa, X w 29 Okrycie sycylijskiego kr�la Rogera II Sycylia, 1133 r 30 Kobieta u ko�owrotka Miniatura arabska z Makam Al-Hannego, 1237 r 31 Typowy tiraz z arabskiej Hiszpanii, ok 1100 r 32 Skryba Miniatura z arabskiego przek�adu Biblii Egipt, XIV w 33 34 Miniatury arabskie z Makam Al-Hannego Irak, ok 1235 r 35 Miniatura arabska z Makam Al Hannego, Syna 1222 r 36 Miniatura arabska z Kahh i Dimny Ibn al-Mukaffy Syna, ok 1200 r 37 Miniatura arabska z Kahh i Dimny Ibn al-Mukaffy Syna, 1354 r 35 Spis ilustracji 38 S�ynna para kochank�w, Lajla i Madznum, w szkole koramcznej Miniatura perska, XVI w 39 Monumentalny r�kopis Koranu Iran, 1111 r 40 Chamai� Tatar�w polskich z 1770 r zawieraj�cy modlitwy arabskie z t�umaczeniem na j�zyk polski zapisany alfabetem arabskim 41 Rycerze mameluccy na placu �wicze� Miniatura, XIV w 42 Dywanik modlitewny Imperium osma�skie, XVI w 43 Strona tytu�owa �Kanonu medycyny" Awicenny 44 Ilustracja z �List�w Braci Czysto�ci", Irak 1287 r 45 Ilustracja z �Ksi�gi zwierz�t" Al-Dzahiza 46 Ilustracja do arabskiego przek�adu dzie�a Dioskorydesa o ro�linach leczniczych, 1228 r 47 Inkrustowane drzwi Egipt, XVI w 48 Mihrab z okresu abbasydzkiego 49 Ok�adka ksi��ki muzu�ma�skiej, XVI w ILUSTRACJE W TEK�CIE Iluminacja ksi��ki z napisem �Uczcie si� j�zyka arabskiego i nauczajcie go ludzi" 76 Werset koramczny �Przez objawienie tobie tego Koranu" 100 Werset koramczny �On przepisa� samemu sobie mi�osierdzie" 104 Werset koramczny �Szcz�liwi s� wierz�cy, kt�rzy s� pokorni w swoich modlitwach" 107 Ozdobny napis kaligraficzny �Allah" 112 Napisy kaligraficzne przedstawiaj�ce szahad� 115 Teksty dodatkowych modlitw (munadzat) 118 Kaligrafia przedstawiaj�ca Proroka 122 Hadis Proroka �Raj le�y u stop matek" 124 Hadis Proroka �Nigdy nie po��czy si� kurz z drogi do Boga z dymem piek�a" 126 Werset koramczny �Zgoda jest lepsza" 130 Rod Haszymitow (tablica genealogiczna) 158 Plan okr�g�ego miasta Bagdad 163 Basmala (�W imi� Boga lito�ciwego i mi�osiernego") w klasycznym pi�mie kufickim 196 Zdobnictwo architektoniczne oparte na podw�jnym szescioboku 197 Wczesne zdobnictwo arabskie 198 Plan zamku Kasr al-Hajr Wschodni 202 Plan zamku Uchajdir 203 Alfabet sabejski (po�udmowoarabski) 206 Napis safa'icki �Ten wielb��d nale�y do Szaddata syna Szibama" 207 Napis z an-Namary z 328 r jedna z najstarszych inskrypcji arabskich w alfabecie nabatejskim 209 Napis w kaligrafii kufickiej �Chwa�a niechaj b�dzie Bogu" 211 Basmala wykonana przez kaligrafa Ibn al-Bawwaba 212 Kaligrafia Al-Mustasimiego (XIII w) 212 Iluminacje z XIX-wiecznej ksi��ki arabskiej 215 Iluminacja z Makam Al-Hannego, druk XIX-wieczny 257 Napis w ozdobnym pi�mie suls zawieraj�cy koramczny werset �Cudzo�o�nicy i cudzo�o�nikowi wymierzcie po sto bat�w" 268 Werset koramczny �O wy, kt�rzy wierzycie' Wino, majsir, ba�wany � to obrzydliwo�� wynikaj�ca z dzie�a szatana" 269 Napis zawieraj�cy imi� Proroka (czarna kreska) i Alego (bia�e pola) 284 Sentencja ��rodki do �ycia pochodz� od Boga" 299 Ozdobna kaligrafia z hamdal� (zwrotem �Chwa�a niechaj b�dzie Bogu") 306 Kalifat Umajjad�w 142 Kalifat Abbasydow 164 Spis ilustracji MAPY WPROWADZENIE Cz�owiek, kt�ry uformowa� si� jedynie w stycz- no�ci z lud�mi podobnymi sobie, kt�ry jest pro- duktem wy��cznie swego �rodowiska, cia�niej- szy, gorszy b�dzie mia� styl od tego, kt�ry do- zna� rozmaitych �rodowisk i ludzi. (W. Gombrowicz, Dzienniki 1953-1956, Krak�w 1988, s. 344) rabom po�wi�cono wiele ksi��ek - ksi��ek bardzo r�nych, odmiennie poka- cych ich dzieje, kultur� czy tzw. specyfik� narodow�. Chc�c przedstawi� Arab�w, mo�na pr�bowa� stworzy� encyklopedi� wiedzy o nich, pokaza�, jak wielka jest ich kultura. Nie spos�b jednak pomin�� pewnych osobistych akcen- t�w. Taki zabarwiony osobist� nut� charakter maj� dzie�a europejskich znawc�w �wiata arabskiego, na przyk�ad zawieraj�ca elementarne wiadomo�ci ksi��ka nestora w�oskiej arabistyki, F. Gabrielego, pt. GliArabi. Jeszcze bardziej osobi- sty charakter ma pi�kny esej francuskiego arabisty M. Rodinsona Les Arabes. Rodinson m�wi wprost: �Od niemal p� wieku z bliska obserwowa�em dzieje tego ludu, utrzymuj�c sta�e kontakty z Arabami; prze�y�em w�r�d nich spory kawa� czasu. Cz�sto widzia�em, jak si� nimi nies�usznie pogardza, a jeszcze cz�ciej nie rozumie. To sk�oni�o mnie, by pr�bowa� ich zrozumie� i sprawi�, aby byli zrozu- miani. Inaczej m�wi�c, chodzi�o o to, by si� zmierzy� z krzywdz�cymi mitami, jakie na ich temat kr��� w�r�d innych lud�w."1 Wreszcie jest ksi��ka angielskie- go arabisty i dziennikarza P. Mansfielda The Arabs, w kt�rej ujawnia si� on bar- dziej jako polityk ni� historyk kultury. Celem mojej pracy, podobnie jak dzie�a M. Rodinsona, jest rozwianie wielu mi- t�w dotycz�cych �wiata arabskiego, tak powszechnych nie tylko w Polsce, ale i we wszystkich krajach Europy. Przy�wieca�a mi jedna podstawowa zasada: szacunku dla innych kultur. Trzeba bowiem zdawa� sobie spraw�, �e nasza ich ocena jest z regu�y b��dna, i nie tylko je zniekszta�ca, ale wr�cz im ubli�a. Doskonale mo�na to twierdzenie zilustrowa� pi�kn� anegdot�, jak� opowiada� mi docent Jerzy Zdanowski. Ot� pewnego dnia hindus zapytuje muzu�manina, czy to prawda, �e w islamie czci si� �winie. Muzu�maninowi oczy wychodz� na wierzch ze zdumienia. Sk�d hindusowi mog�o co� takiego przyj�� do g�owy? A hindus po prostu t�umaczy sobie spraw� z w�asnej perspektywy: przecie� muzu�manie nie zabijaj� �wi� i nie spo�ywaj� ich mi�sa. A skoro tak czyni�, to je czcz�, bo hindusi, kt�...
siekiera666