Stworzyli sobie bog�w i wo�ali do siebie �Porzu�cie waszych bog�w i chod�cie pok�oni� si� naszym, a je�li nie, to �mier� wam i waszym bogom" Fiodor Dostojewski, opowie�� o Wielkim Inkwizytorze z �Braci Karamazow" Andrzej GRajewski Rosja i Krzy� Z dziej�w Ko�cio�a Prawos�awnego wZSRR Wydawnictwo �Go��Niedzielny", Katowice 1991 Wst�p __ 704818 Wydawnictwo �Go�� Niedzielny" sp. z o. o. Katowice, ul Wita Stwosza 16 Wydanie II poprawione. Nak�ad 10 000 Drukarnia Diecezjalna w Katowicach Zam.nr.BI-92/91 Prawos�awie stworzy�o nar�d rosyjski w jego formacji duchowej, kulturalnej i spo�ecznej. Wiara w ide� Rosji, jako doczesnej formy realizacji religijnej idei, narodzi�a si� ju� w �redniowieczu. W okresie formowania si� narodu rosyjskiego w pa�stwo prawos�awie stanowi�o pot�ny ruch ideologiczny, umo�liwiaj�cy dokonanie tego dzie�a. Odbywa�o si� to w trakcie walk prowadzonych z Mongo�ami. Prawdziwym ojcem duchowym zjednoczenia ziem ruskich by� �w. Sergiusz z Radone�a. On by� inspiratorem powstania zbrojnego wymierzonego w Mongo��w, uwie�czonego zwyci�stwem wojsk ruskich dowodzonych przez Dymitra Do�skiego na Kulikowym Polu w 1380 r. Na tym pobojowisku tworzy�y si� zr�by rosyjskiej pa�stwowo�ci. Dla dziedzictwa duchowego Rosjan wa�ne znaczenie posiada r�wnie� tzw. idea trzeciego Rzymu. Jej tw�rca, mnich z �awry pskowskiej Filoteusz, w latach 1510-1511 po upadku Konstantynopola dowodzi�, i� Ru� Moskiewska przej�a dziedzictwo boskiego cesarstwa na ziemi jako trzeci, ostatni Rzym. Doktryna trzeciego Rzymu zosta�a nast�pnie uznana za podstaw� oficjalnej ideologii religijno-pa�stwowej Moskwy. Wszyscy kolejni w�adcy Rusi Moskiewskiej i Rusi Petersburskiej si�gali po ni� dla uzasadnienia swej w�adzy nad narodem rosyjskim i ludami podbitymi. Podbudow� dla tej imperialnej doktryny stanowi�a tak�e legenda o bia�ym k�obuku - nakryciu g�owy u�ywanym do dzisiaj przez patriarch� Moskwy i ca�ej Rusi. Opowie�� ta zwi�zana jest z klasztorem w Nowogrodzie. Wed�ug niej cesarz Konstanty ofiarowa� k�obuk, nakrycie g�owy u�ywane przez mnich�w wschodnich, papie�owi Sylwestrowi, jako oznak� jego w�adzy nad Rzymem. Papiestwo, jak m�wi legenda, zagubi�o swoj� misj�, wobec czego i k�obuk przesta� by� otaczany czci�. P�niej przekazano go do Konstantynopola. Patriarcha Filoteusz pod wp�ywem widzenia, �e Konstantynopol odpadnie od wiary, za co zostanie ukarany, przekaza� k�obuk na ziemi� rusk� do No- wogrodu, do trzeciego i ostatniego Rzymu. Mia�o to symbolizowa� przemieszczenie si� centrum prawdziwego chrze�cija�stwa na Ru�. Idea Moskwy jako trzeciego Rzymu przekonywa�a w�adc�w oraz ich poddanych, �e oni jedynie s� stra�nikami,,czystego chrze�cija�stwa". Bez w�tpienia w tych wierzeniach mo�na doszukiwa� si� �r�d�a wielu p�niejszych zachowa� tej spo�eczno�ci, nacechowanych narodow� ksenofobi�, imperialn� wzgard� wobec narod�w podbitych oraz �wiata Zachodu i rzymskiego katolicyzmu. Idea ta ��czy�a naj�ci�lej Cerkiew z tronem carskim, co opiera�o si� na prze�wiadczeniu, �e realna rzeczywisto�� pa�stwa rosyjskiego, bez wzgl�du na jakiekolwiek jego mankamenty, jest owym �chrze�cija�skim �wiatem", ostatecznym kr�lestwem ziemskim, przewidzianym na miejsce Chrystusowego zwyci�stwa. Konsekwencje takiego widzenia spraw pa�stwa i Ko�cio�a by�y z�owrogie. Pokolenia rosyjskiej inteligencji wierzy�y w opatrzno�ciow� rol� zwi�zku Cerkwi z caratem. Ich d��enia tak wyra�a� F. Dostojewski gdy pisa� w Braciach Karamazow: �nie Ko�ci� ma si� przemienia� w pa�stwo, jako wy�sz� form� swego istnienia, lecz przeciwnie, pa�stwo ma przysposobi� si� tak, aby si� sta�o jedynie Ko�cio�em''. Sta�o si� dok�adnie na odwr�t. Imperializm pa�stwa podbudowany zosta� ideologi� prawos�awia, co jednak nie znaczy�o, �e pozostawi� Cerkwi pe�n� autonomi� w sprawach religijnych. Reformy liturgiczne patriarchy Nikona w XVII w. zapocz�tkowa�y ingerencj� pa�stwa w sprawy ko�cielne. Ostatecznie rosyjska Cerkiew prawos�awna straci�a samodzielno�� za czas�w Piotra Wielkiego, kiedy to zniesiono instytucj� w�adzy duchownej � patriarchat, a zast�piono j� instytucj� �wieck�, jak� by� �wi�ty Synod, kt�rym kierowa� urz�dnik pa�stwowy oberprokurator Synodu mianowany przez cara. �Patos budowy Kr�lestwa Bo�ego zast�piony zosta� przez patos budowy Imperium" � jak trafnie zauwa�a A. Besancon. W konsekwencji nast�pi�a swoista protestantyzacja rosyjskiej Cerkwi, a Regulamin Duchowny porz�dkuj�cy jej organizacj� wewn�trzn� wiernie na�ladowa� Kirchenrordnungen pa�stw lutera�skich. Maj�c na uwadze te fakty, mo�na sobie wyobrazi� wstrz�s, jakim dla Cerkwi w Rosji by�a rewolucja. Wprawdzie po rewolucji lutowej 1917 r. w marcu zosta� przywr�cony patriarchat, ale pa�dziernikowe zwyci�stwo bolszewik�w postawi�o Cerkiew wobec zupe�nie innej rzeczywisto�ci. Paradoks sprawi�, �e kataklizm spotka� prawos�awie w momencie, kiedy prze�ywa�o ono ozdrowie�czy wstrz�s przezwyci�aj�c marazm i inercj� w�r�d duchowie�stwa i wiernych. O�ywi� si� ruch monastyczny, tradycyjnie najbardziej dynamiczny o�rodek w Ko�ciele prawos�awnym. W du�ym stopniu nawet pocz�tki socjalizmu na ziemi rosyjskiej nosz� wyra�ne �lady religijnej podbudowy. P�d ku demokratyzacji przedrewolucyjnego spo- �stwa rosyjskiego by� mocno zwi�zany z ide� odrodzenia pra-'s�awia. W ci�gu miesi�cy dziel�cych rewolucj� lutow� 1917 r. i rewolucji pa�dziernikowej Cerkiew do�wiadczy�a wolno�ci, jakiej nie zna�a od stuleci. Historia, jakby dla kaprysu, pozwoli�a hierarchii ko�cielnej oraz najwybitniejszym przedstawicielom stanu �wieckiego zebra� si� na Soborze, zazna� uniesienia czerpanego z wiary, �e ich dzie�o zadecyduje o nowym obliczu Cerkwi i Rosji, po czym te nadzieje bezwzgl�dnie przekre�li�a. ' I. Na pocz�tku by� koniec Trwa�y przygotowania do wybuchu powstania w Piotrogrodzie, gdy delegaci zebrani na Soborze lokalnym (krajowym) przyst�pili do wyboru patriarchy. Mia� to by� pierwszy od ponad dwustu lat niezale�nie wybrany przyw�dca rosyjskiej Cerkwi prawos�awnej. Z historycznej perspektywy widoczne jest znaczenie pr�by wybicia si� Cerkwi na niezale�no��. Przyj�to w�wczas, w listopadzie 1917 r., szereg niezwykle wa�nych uchwa�. Zak�ada�y one stworzenie pe�nej autonomii prawnej Cerkwi, oddzielenie spraw religijnych od pa�stwowych. To nie bolszewicy byli tw�rcami idei oddzielenia Ko�cio�a od pa�stwa. My�l ta pojawi�a si� w�r�d wybitnych rosyjskich filozof�w-teolog�w: Chomiakowa, Mere�kowskiego, So�owiowa, Bierdiajewa. Ich idea odnowienia �ycia spo�ecznego w Rosji przez odnow� �ycia religijnego, aby mog�a by� zrealizowana, musia�a znale�� oparcie w silnych strukturach ko�cielnych. Ci ludzie mieli �wiadomo�� tego, jak zgubny dla duchowo�ci prawos�awnej by� sojusz Cerkwi z tronem carskim. Przekle�stwem dla �ycia religijnego okaza�a si� doktryna Uwarowa, kt�ry, tworz�c fundamenty ideologicznej supremacji caratu, dowodzi�, �e nar�d rosyjski winien by� wychowany w duchu wierno�ci prawos�awiu, samodzier�awiu i ludowo�ci. Formu�a ta, bezwzgl�dnie wprowadzana w �ycie spo�eczne i polityczne przez administracj� cara Miko�aja I, zniewoli�a nar�d rosyjski i jego Cerkiew. Reformatorzy z prze�omu XIX i XX w. odrzucali idee Uwarowa. Chcieli poszukiwa� nowych dr�g dla narodu i Cerkwi. Wielu z nich ceni�o si�� i o�ywczy wp�yw katolicyzmu. Niekt�rzy z nich widzieli w Polakach pomost do �wiata kultury zachodniej, do my�li wolnej i ducha nieskr�powanego pi�tnem ,,rabstwa" � niewolnictwa, kt�rym do�wiadczeni mieli by� Rosjanie. W momencie, gdy carat upad� rozpocz�li oni wielk� kampani� 8 przedsoborow� maj�c� na celu uwolnienie Cerkwi z p�t adminis- 'nei kontroli pa�stwa. Urz�dowa� jeszcze wprawdzie oberpro- r tor �wi�tego Synodu Rz�dowego � pa�stwowy zwierzchnik do 11 w ko�cielnych (prekursor szefa urz�du ds. wyzna�), ale ju� SPkr�tce � w lipcu 1917 r. � zrezygnowa� on z tytu�u wprowadzo- nrzez Piotra Wielkiego, zadowalaj�c si� znacznie skromniej- II Cli*-' f* ..... szym tytu�em minister ds. religii. W tym samym czasie w ca�ej Rosji odbywa�y si� zebrania diecezjalne i parafialne, poprzedzaj�ce wyb�r delegat�w na Sob�r lokalny Rosja wrza�a. Po wiekach milczenia, kaga�ca za�o�onego przez system kontroli i cenzury, rozkrzycza�a si� w tysi�cach wiec�w. Ka�dy m�wi� co chcia�, wychodzi�y setki nowych gazet. Obro�cy nowego porz�dku politycy z rz�dz�cej w�wczas liberalno-demokratycznej partii kadet�w, kt�rzy wyst�powali z programem reform demokratycznych, pragn�li sekularyzacji pa�stwa i sprzyjali przygotowaniom do Soboru lokalnego. Bolszewikom wszystko by�o oboj�tne � nie chcieli niczego naprawia�, ale zniszczy� wszystko, aby na ruinach starego �adu zbudowa� nowe spo�ecze�stwo, gdzie dla Cerkwii w og�le nie mia�o by� miejsca. Ju� po zwyci�stwie w 1920 r. Lenin podsumowa� sw�j rewolucyjny program lapidarnym stwierdzeniem: ,,To, co stare zosta�o zburzone, i w�a�nie nale�a�o je zburzy�, stanowi ono kup� gruz�w, i w�a�nie nale�a�o je przeobrazi� w kup� gruz�w". Wp�ywowi jeszcze w tym momencie socjaldemokraci � mienszewicy mieli na spraw� religii pogl�d podobny do bolszewickiego. R�wnie� byli zainteresowani obaleniem istniej�cego porz�dku, natomiast w swych programach nie pisali o bezwzgl�dnej dyktaturze jednej klasy, kt�ra rych�o sta� si� mia�a dyktatur� aparatu. Nar�d za� pozosta� religijny. Zabrano mu jedyn� posta�, z kt�r� identyfikowa� si� duchowo � cara. Trudno powiedzie�, jak powszechna by�a �wiadomo�� odpowiedzialno�ci caratu za wszystkie zbrodnie i niedomagania systemu spo�ecznego. Car by� tak daleko, �e m�g� nadal panowa� mit dobrego ojca, kt�ry chce dobrze, tylko �li urz�dnicy mu przeszkadzaj�. Kiedy cara zabrak�o wszystko zacz�o si� chwia� i upada�y stare warto�ci, a bolszewiccy agitatorzy przynosili wie�ci, od kt�rych serca truchla�y z trwogi, ale i z nadziei i po��dania, �e wystarczy jeden rewolucyjny zryw, a z�o b�dzie zwyci�one, a r�wno�� i powszechne bogactwo zapanuje. Jak dalece wiara w dobrego cara zakorzeniona by�a w ludzie �wiadcz� wspomnienia fr...
wojtekgro