Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy

Psychologia rozwoju i osobowości

Temat : Późna dojrzałość.

Wiek starzenia się.

Kamila Herman

Monika Grabiec

Studia stacjonarne gr. 3

Spis treści

Wstęp.......................................................................................................................................   3

Definicja starości......................................................................................................................  3

Starość ze strony czysto biologicznej....................................................................................  4-6 

Psychospołeczny i psychologiczno podmiotowy wymiar starości......................................  6-11 

Osobowość człowieka starego.............................................................................................11-13

Mądrość wieku starości...................................................................................................... 13-14

Problem umierania i śmierci..............................................................................................  15-16

Bibliografia..........................................................................................................................    17

Wstęp

Starość ma różne oblicza, nieraz tak od siebie odmienne, że trudno uwierzyć, iż czysto teoretycznie chodzi o ten sam etap życia.

"(...) tajemniczy proces starzenia się nie jest równoznaczny ze schodzeniem w ciemną dolinę; o wiele bardziej przypomina wspinanie się na ostatni szczyt, przed którym trzeba odłożyć każdy zbędny bagaż. Oczywiście wspinaczka na szczyt jest męcząca. Jednak szczyt wiele również obiecuje: szeroki widok, który uzyskuje się tylko tam; inną perspektywę; spojrzenie na przebytą drogę; dystans do tego, co się za sobą pozostawiło; oddech, nowe widzenie; wolność od tego, co przygniata; być może nowe nastawienie do codzienności."
(Theresia Hauser, Zeit inneren Wachstums)

Choć często ludzie w podeszłym wieku nie czują się staro, zapytani przez młodych „Jak to jest być starym?“ uświadamiają sobie dopiero, że młodzi inaczej postrzegają tzw. „starość”.

 “Życie byłoby nieskończenie szczęśliwsze, gdybyśmy mogli rozpocząć je w wieku lat osiemdziesięciu i stopniowo zbliżać się do osiemnastu” (Mark Twain)

W miarę upływu czasu, starość dosięga każdego. Nie można przed nią uciec. Zaczyna się niepozornie — tu trochę strzyka, tam pojawia się drobna zmarszczka i kilka siwych włosów — aż w końcu obejmuje swym żelaznym uściskiem całego człowieka.   Ktoś kiedyś powiedział, że stary jest każdy, kto przestał w pełni korzystać z życia, kochać je i nim sie cieszyć. Ustalenie granicy wieku, w którym zaczyna się “starość”, jest chyba niemożliwe, bo niektóre nastolatki sprawiają wrażenie starców, a niejeden starszy człowiek wydaje się być jak młodzieniec.
Często starość nazywa się czasem pożegnań. Stwierdzenie to wydaje się poniekąd słuszne. Rzeczywiście, w podeszłym wieku musimy pożegnać się: z życiem zawodowym, z rówieśnikami, często z partnerem, przyjaciółmi, którzy odchodzą wcześniej niż my. Jednakże pożegnania, czy odejście naszych bliskich nie powinny przesłaniać perspektywy, z jaką spoglądamy na ten okres naszego życia.[1]

1. Późna dorosłość, wiek starzenia się

Późna dojrzałość to okres starzenia się człowieka nazywany tradycyjnie starością. Pionierami badań nad nią są C.G. Jung , C.Buhler, J.E.Birren, R.Kastenbaum, a w Polsce – S. Szuman, J.Pieter , W. Szewczuk . Psychologia człowieka starego należy do stosunkowo młodych dziedzin naukowych ,a jej początek datuje się na 1969 r. , kiedy to na uniwersytecie w Zachodniej Wirginii zorganizowano I konferencję pod hasłem psychologii LIFE-SPAN . Wzrastające zainteresowanie problematyką starości niewątpliwie wiąże się z demograficznym faktem postępującego w coraz szybszym tempie starzenia się społeczeństw najwyżej rozwiniętych krajów świata. Wg raportu WHO z 7 kwietnia 1999r. na świecie żyje 580 mln ludzi powyżej 60r.ż. w tym 355 w krajach rozwiniętych. Przewiduje się, że w 2020r. ogólna liczba ludzi starych przekroczy 700 mln , cos stanowić będzie 30% całej populacji. Podobna tendencja zarysowuje się w Polsce , gdzie wg danych GUS – po 2025r. liczba ludzi starszych będzie przewyższać liczbę ludzi młodych (do 18.r.ż). Znaczenia nabiera pogląd, że starośc stanowi tak samo istotny etap życia jak każdy inny, a poznanie psychologicznych procesów starzenia się może przyczynić się do pogłębienia się ogólnej wiedzy o człowieku . Współczesne badania koncentrują się zasadniczo na zasobach psychicznych człowieka starego, ukazując nie tylko jego ograniczenia, ale i możliwości rozwojowe. Jest to podyktowane zapotrzebowaniem społecznym na wiedzę o tym, jak opóźnić proces starzenia się, jak pomóc człowiekowi staremu w maksymalnym wykorzystaniu rezerw psychicznych oraz uczynić starość satysfakcjonującym okresem.

2. Granice i kryteria okresu późnej dorosłości

Różnice zdań na temat starości sięgają rzędu 30 lat : od 45r.ż. do 75r.ż. Niektóre źródła podają 3-stopniową skalę : 60-75 , 75-90, 90 i powyżej . Mimo to wielu autorów unika dalszego dzielenia etapu późnej dorosłości , uzasadniając swoje stanowisko tym, że obraz psychiki i zachowania się człowieka dorosłego i starego charakteryzuje się znacznym indywidualnym zróżnicowaniem wskutek podlegania wielorakim historyczno-kulturowym i pozanormatywnym uwarunkowaniom oraz wskutek podstawowej złożoności wzorców zmian rozwojowych . Dla różnych kategorii zachowań przebieg rozwoju jest różny. Psychologowie coraz częściej doceniają rolę osobistego wpływu jednostki na przebieg własnego życia i rozwoju. Obok teorii deterministycznych znaczenia nabierają teorie indeterministyczne, eksponujące rolę świadomego udziału podmiotu w ukierunkowaniu procesów rozwojowych. Poza tym trudności w ustaleniu progu wieku starości wynikają również ze zmian pokoleniowych w zakresie biologicznych właściwości człowieka. Jest to tzw. Trend sekularny. Antropologowie twierdzą, że w XX wieku proces starzenia się uległ opóźnieniu o około 10 lat.

              Poza tym trudności te wynikają z indywidualnego tempa starzenia się, niejednolitego obrazu starości oraz z różnic preferencyjnych w wyborze kryteriów starości. Są to kryteria biologiczne, socjoekonomiczne oraz nakładające się na 2 wyżej wymienione kryterium psychologiczne, które jest najmniej precyzyjne, a obejmuje przeobrażenia w sferze procesów psychicznych, osobowości oraz w sferze subiektywnych doświadczeń. Poza tym rozróżnia się też 3 kategorie wieku człowieka starszego : wiek chronologiczny, biologiczny i psychologiczny, a te z koleji odnoszą się do trzech głównych wymiarów życia ludzkiego: biologicznego, psychospołecznego oraz psychologiczno-podmiotowego.

Biologiczny wymiar starzenia się i starości.

              Biologiczne zmiany w późnej starości mają charakter zmian wstecznych, ich podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degeneracja. Starzenie przebiega na poziomie komórkowym. Kumulacja zmian organicznych sprawia ,że stają się one uchwytne i widoczne około 60r.ż. Rozróżnia się dwa zasadnicze typy zmian: obniżenie sprawności fizycznej oraz tzw. mnogą patologię.

              Obniżenie sprawności fizycznej objawia się w ograniczeniach zdolności do wysiłku, zwiększonej męczliwości i tym samym ograniczeniu aktywności oraz ogólnym spadku wigoru. Wynika ono bezpośrednio z deterioracji czynności organizmu tzn. stopniowego słabnięcia funkcji niemal wszystkich narządów ciała. W większości przypadków wymierne obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się. Nie stwierdzono też u ludzi starych istotnych ubytków mózgu, natomiast zaobserwowano, że w nieznacznemu zanikowi istoty szarej nie towarzyszą zmiany czynnościowe.              

              Mnoga patologia natomiast jest określana jako występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewaga procesów katabolicznych nad metabolicznymi. Wpływa to ograniczająco na sprawność narządów ciała. Wśród najczęściej występujących chorób somatycznych w starości wymienia się choroby infekcyjne związane z obniżeniem odporności organizmu, choroby układu krążenia, oddechowego, pokarmowego, choroby narządu ruchu oraz hormonalnego. Wzrasta również prawdopodobieństwo występowania chorób psychicznych.

3. Psychospołeczny wymiar starości

Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty mają tę właściwość, że wzbudzają silne negatywne emocje, jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem jednostki i do tego występują łącznie, stają się zdarzeniami krytycznymi -kryzysogennymi. Jako takie zmuszają jednostkę do zmiany dotychczasowych ustosunkowań wobec rzeczywistości, przewartościowania celów, zmiany stylu życia, nierzadko do przyjęcia nowej koncepcji czy filozofii życia, a więc do nowej adaptacji. Zaledwie 5% osób jest świadomych psychologicznych kosztów starzenia się.

Najczęściej występujące w późnej starości zdarzenia krytyczne to: utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej, utrata bliskich osób, utrata statusu społecznego i ekonomicznego, utrata poczucia przydatności i prestiżu oraz zbliżająca się perspektywa śmierci. Na utratę atrakcyjności fizycznej wpływają: deformacja kształtów ciała, bruzdowatość i pomarszczenie skóry, wyostrzenie rysów twarzy, „rozwodnienie” oczu, sztywność ruchów, tremor dłoni i głowy. Cechy te składają się na stereotyp człowieka starego jako brzydkiego, niesprawnego posępnego i ostatecznie obniżają jego samoocenę, wpływając ta drogą na relacje z innymi ludźmi. Osoby stare, częściej niż młode, doświadczają wdowieństwa, utraty długoletnich znajomości, częściej też padają ofiarami konfliktów rodzinnych, wskutek czego czują się osamotnione, pozbawione wsparcia, zagrożone. Najważniejszą konsekwencją emerytury jest jednak utrata poczucia znaczenia, prestiżu oraz wzrost poczucia bezużyteczności.

Krytyczne zdarzenia związane z kryzysem starości zawsze są dla jednostki wyzwaniem, źródłem nowych, trudnych zadań. Sposoby ustosunkowania się do nich oraz rozwiązania ich wykazują istotne zróżnicowanie indywidualne. Udowodniono również, że reakcje na krytyczne wydarzenia starości zależą od zakresu fizycznej deterioracji oraz stopnia obniżenia statusu ekonomicznego.

Teorie adaptacji do dorosłości

Na podstawie obserwacji zachowań społecznych ludzi starszych sformułowano następujące teorie, wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości, a są to : teoria wycofania się, teoria aktywności i teoria stresu starości.

Teoria aktywności zakłada, że naturalny proces starzenia się pozwala jednostce na utrzymanie dotychczasowego zaangażowania życiowego. Osoby starzejące się optymalnie to takie, które pozostają aktywne, obecne w życiu społecznym, znajdują zajęcia zastępcze, substytuty utraconej miłości, nawiązują nowe przyjaźnie.

Teoria wycofania się głosi z kolei, że nie aktywność, lecz przeciwnie – wyłączenie się z życia społecznego stanowi naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebę rozwojową człowieka w późnej starości. Wycofanie się i pasywność są tak samo potrzebne starszym osobom do osiągnięcia równowagi psychicznej oraz dalszego rozwoju osobowości, jak młodszym potrzebne jest do tego celu pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Styl życia wynikający z potrzeby teorii wycofania się nazwano stylem „bujanego fotela”. Uznano, że sprzyja on introspekcyjnej analizie wspomnień, nierozwiązanych konfliktów, reinterpretacji dawnych przeżyć i odkrywaniu nowych znaczeń. Rzecz w tym, że różne wzorce osobowości w różny sposób ulegają różnym formom przystosowania. Wyróżniono : zachowania zintegrowane, obronne aktywne, obronne pasywne i zachowania zdezintegrowane. Podobny obraz zachowań przedstawili: S. Reicha, F. Livson i P. Petersem. Wyróżnili oni : przystosowane, cechujące osoby aktywne, które odczuwają radość z działania. Wycofujące się, obronne, agresywne, nacechowane nienawiścią do samych siebie(self-haters).

Teoria stresy starości z kolei mówi, że krytyczne zdarzenia w życiu człowieka starzejącego się, takie jak ogólne obniżenie się sprawności oraz utrata dotychczasowego statusu społecznego i materialnego, działają jak stresory. Pozbawiają go nabytych, upraszczają osobowość i obnażają prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję behawioralną. W wyniku stresu starzenia się dochodzi do rekapitulacji cyklu rozwojowego, co przejawia się tym, że najważniejszego znaczenia dla jednostki nabierają czynniki, które takie znaczenie miały we wczesnym dzieciństwie- dobrostan fizjologiczny i psychologiczny.

Efektywna adaptacja do starości to sztuka radzenia sobie z problemami codzienności dzięki sprawowaniu osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkach skumulowanego doświadczenia utraty najważniejszych wartości. Podstawę adaptacji do starości stanowią: selektywna optymalizacja sprawności funkcji  psychicznych, tzn. podtrzymywanie przez stymulację tych funkcji, które najwolniej ulegają deterioracji, stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych oraz utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów starzenia się. Wskaźnikiem adaptacji do starości jest doświadczenie „maksimum satysfakcji przy minimum kosztów psychicznych:. Objawami nieprzystosowania zaś są : bierność,. Zależność, egocentryzm, roszczeniowa postawa wobec otoczenia, ucieczka w fantazję, wrogość i agr5esywnośc oraz depresja.

Wymiar psychologiczno-podmiotowy

Zmiany w sferze percepcyjno-motorycznej

Z wiekiem wrażliwość zmysłów słabnie. Podwyższa się próg wrażliwości dla zmysłu wzroku, słuchu oraz smak. Wrażliwość na ból pozostaje na względnie stałym poziomie. Wydłuża się również  czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonywania czynności, zarówno prostej, jak i złożonej. Spowolnienie czasu reakcji to najpewniejszy i uniwersalny psychofizyczny wskaźnik starzenia się. Postępuje ogólne obniżenie sprawności psychomotorycznej.

Zmiany w sferze pamięci i zapamiętywania

Z wiekiem obniża się zdolność zapamiętywania, przy czym deficyt występuje w odniesieniu do pamięci mechanicznej i bezpośredniej. Również pamięć długoterminowa(wsteczna) ulega z wiekiem osłabieniu, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż pamięć bezpośrednia. W zdolności rozpoznawania nie odnotowano istotnych zmian. Pamięć, decydująca o możliwościach ucznia się, stanowi najbardziej czuły punkt w samoocenie sprawności poznawczej ludzi starych. Tymczasem funkcję tę można udoskonalać. Nawet osoby w 75r.ż. poddane treningowi umiejętności korzystania mnemotechnik, zdolne są do znacznego poprawienia wyników zapamiętywania osiąganych w warunkach presji czasowej. Cechy pamięci ludzi starych są jakościowo odmienne od cech pamięci osób młodych i pozostają w związku z właściwościami myślenia kontekstualno-dialektycznego.

Zmiany w sferze intelektualnej

Rodzaje zmian.

J. Trempała wyróżnia zmiany, które dotyczą : poziomu ogólnej interpretacji inteligencji, relacji między zdolnościami składającymi się na inteligencję ogólną, myślenia formalno-operacyjnego i relacji między podstawowymi typami funkcjonowania poznawczego.

Zmiany w sferze inteligencji ogólnej, eksponowane przez klasyczny, biologistyczny model starzenia się, wyrażają się w ilościowym spadku sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami. Od ok. 60 r. życia obniżeniu ulega ogólny iloraz inteligencji. Widać spadek takich zdolności jak myślenie indukcyjne, wyobraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa. Deficyty w obszarze wymienionych funkcji uchwytne są już u osób w 57r.ż. ,a stają się wyraźne po przekroczeniu 60 r. życia Największy spadek sprawności intelektualnej zaobserwowano na około 5 lat przed śmiercią naturalną i określono mianem spadku ostatecznego. Stwierdzono równocześnie, że rozumowanie arytmetyczne, kompetencje słowno-pojęciowe oraz nabyte w ciągu życia wiadomości nie wykazują ubytków. W procesie starzenia się rozpadowi ulegają przede wszystkim funkcje inteligencji płynnej tj. wrodzonej, zdeterminowanej cechami biologicznymi, decydującej o przetwarzaniu informacji i skrystalizowana, nazywana też społeczna, jako nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia, wykazuje tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie. Zauważa się przy tym, że kolejność operacji, które ulegają deterioracji jest odwrotna w stosunku do kolejności ich nabywania. Oznacza to, że im wcześniej wykształcona została dana sprawność, tym wolniej zanika. Wraz z wiekiem w okresie późnej dorosłości postępuje tendencja spadkowa dotycząca sprawności myślenia formalno-logicznego.

Czynniki wpływające na obraz funkcji intelektualnych.

              Należą do nich: poziom wykształcenia, charakter aktywności, rodzaj rozwiązywanych problemów, typ osobowości, a szczególnie poziom aspiracji oraz rodzaj celów życiowych. Udowodniono, że dzięki treningowi sprawności intelektualnych można uzyskać znaczną poprawę wyników testowych. Nawet osoby powyżej 70r.ż po treningu interwencyjnym osiągają wyniki zbliżone lub wyższe w stosunku do wyników osób młodszych. Interpretuje się obniżanie się z wiekiem inteligencji płynnej specyfiką nowych zadań życiowych, przed jakimi stają osoby starsze, zmianą wymagań społecznych i koniecznością rozwijania innego rodzaju kompetencji niż te, które są potrzebne ludziom młodym,

              Innego rodzaju czynnik modyfikujący obraz funkcji intelektualnych ludzi starszych związany jest z tzw. efektem generacyjnym. Stwierdzono zależność doświadczenia oraz wymagań zdefiniowanych przez warunki społeczno-kulturowe charakterystyczne dla danego okresu historycznego. Warunki takie jak zmiana sytuacji społeczno-gospodarczej, nowe technologie, migracje, tempo życia i inne, kształtują specyficzny kontekst życia, określają codzienne zadania i tą drogą wpływają na cechy osobowe, wyostrzając je lub tłumiąc w danej generacji. Ponadto, ogranicza ono wagę tezy dotyczącej biologicznych wyznaczników rozwoju człowieka. Akcentując znaczenie warunków środowiskowych, uwypukla równocześnie dynamikę ich oddziaływań.

              Innego rodzaju czynnikiem modyfikującym poziom sprawności procesów poznawczych, którego wpływ staje się najbardziej znaczący w późnej dorosłości, jest rodzaj rozwiązywanych problemów. Wykazano w badaniu ,że zdolność rozumowania dedukcyjnego utrzymuje się do późnej starości. Naukowcy wskazują jednak na zaburzającą procesy myślenia dedukcyjnego rolę emocji, która jest bardziej znacząca w odniesieniu do ludzi starych. W warunkach nowych i stresowych osiągają oni wyższy poziom pobudzenia, dłużej trwa też u nich powrót do stanu podstawowego. Ludzie starsi nie potrafią skutecznie wyhamowywać emocji, co przy większej wrażliwości na kontekst informacyjny daje silniejszy efekt emocjonalnej deterioracji procesów umysłowych. Oznacza to, że zarówno rozwój człowieka, jak i poziom jego aktualnego funkcjonowania mogą przybierać różną formę, zależnie od wewnętrznych i zewnętrznych okoliczności, takich jak aktywność jednostki czy sposób przeżywania przez nią zdarzeń życiowych.

Zmiany w zakresie strategii poznania

Ostatnia grupa zmian jakościowych w zakresie procesów poznawczych dotyczy podstawowych strategii poznania. W starości zmiany te są zasadniczo kontynuacją procesu przekształceń rozpoczętych w dorosłości i polegają na zwiększeniu się z rozwiązywaniu problemów udziału myślenia relatywistycznego oraz kontekstualno-dialektycznego. Rozwój poznawczy w drugiej połowie życia  ma charakter horyzontalny, co należy rozumieć jako ukierunkowanie podmiotu na równowagę i integrację obu sfer poznania. Staje się to możliwe w okresie właśnie starzenia się kiedy to nasila się potrzeba sensu, odczuwanego subiektywnie jako oczywistość. Wraz z tą potrzeba pojawia się nastawienie na zgodność myśli i uczuć, świadomości i nieświadomości, kontroli wewnętrznej i zewnętrznej, przekonań i działań.

              Integrowanie się struktur psychicznych prowadzi do wyłonienia się jeszcze jednej, najważniejszej formy poznania, nazwanej poznaniem transcendentalnym. Jego istotą jest zdolność do abstrahowania od kontekstu życia, od jego materialnej i pojęciowej osnowy oraz dokonywania niejako czyste konceptualizacji , superabstrakcji czyli zdolności do myślenia wolnego od przestawień świata rzeczy, znanych schematów rozumowania oraz od osobistych zaangażowań. Jest to dochodzenie do stanu, który nazywa się stanem świadomości poszerzonej, transcendentalnej, transpersonalnej czy też do stanu opisywanego przez tradycyjną filozofię idealistyczną jako stan czystego rozumu. Starość sprzyja osiąganiu takich stanów             

              Podsumowując, rozwój poznawczy w późnej dorosłości jest asynchroniczny, a struktury poznawcze względnie plastyczne i otwarte, dzięki właściwościom myślenia postformalnego. Celem rozwoju poznawczego na tym etapie jest osiąganie integracji dwóch systemów poznani: racjonalnego (intelektualno-analitycznego) oraz pozaracjonalnego (emocjonalno-intuicyjnego).

4. Osobowość człowieka starego

Ogólnie można powiedzieć, że osobowość to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.[2]

              W poglądach na temat osobowości człowieka starego napotykamy na dwóch pionierów psychologii rozwoju, którzy reprezentują dwa odrębne nurty badawcze. Erikson oraz Buhler. Zbieżność obu prezentowanych przez badaczy nurtów można zauważyć w następujących punktach:[3]

Badania empiryczne nad osobowością człowieka stawiają jedno ważne pytanie „ Czy osobowość człowieka starego różni się od osobowości człowieka młodego?”. Odpowiedzi na to pytanie zwykle udzielane w odniesieniu do dwóch aspektów, sfer:

·         wobec podstawowych cech osobowości

...