Marian Maciejewski,
Poetyka – gatunek – obraz.
W kręgu poezji romantycznej,
Wrocław 1977.
(dwa artykuły)
Mickiewiczowskie „czucia wieczności”. (Czas i przestrzeń w liryce lozańskiej), s. 67-117.
I. Przestrzenne pojmowanie wieczności.
1.
- liryka lozańska – rewolucja, zwłaszcza w obrazowaniu; nowatorstwo tej liryki: Przyboś, Czes-ław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Ernest Bryll, Julian Tuwim.
2.
- wg tezy Alicji Lisieckiej – Mickiewicz jest (jako autor liryków lozańskich) przede wszystkim poetą czasu à czas stanowi kategorię komplementarną wobec przestrzeni.
- Zdania i uwagi – wcześniejsze dzieło Mickiewicza, mistyka.
- „liryki lozańskie nie są w pełnym tego słowa znaczeniu poezją mistyczną, o wizyjnym świecie poetyckim, całkowicie wyzwolonym od ciążenia czasu i przestrzeni. To zatrzymanie się w po-łowie drogi «między niebem a ziemią» określa ich «prawdę» i niezwykłą urodę”.
- „Przedmiotem, który poprzez określoną lokalizację przestrzenną ewokuje znaczenia symboli-czne, jest woda” – jej najsłynniejszym znawcą jest Gaston Bachelard.
3.
- wartości rozwojowe zapowiadające liryki lozańskie – Sonety krymskie, liryki opisowe.
- Nad wodą wielką i czystą: woda wypełnia przestrzeń i jednocześnie jest nią, nie mija, symbo-lizuje czystość.
- symbolika akwatyczna najbardziej systemowy wymiar ma w Biblii: sens ontyczny (włączenie w Historię Zbawienia), jako opozycja do „brudu” moralnego, perspektywa profetyczna (oczy-szczenie), woda chrzcielna.
- Nad wodą wielką i czystą: M. Janion „tunel lustrzany” – eliminacja czasu.
- liryki lozańskie – w pewnym sensie poezja bezokolicznika („Skałom trzeba stać i grozić…”).
- Bachelard” „przestrzeń szczęścia”, która „skupia istnienia wewnątrz opiekuńczych granic”.
- Mickiewiczowska antynomia pychy i pokory zarysowała się najjaskrawiej w okresie rzymsko-drezdeńskim (Do M. Ł. w dzień przyjęcia komunii św.).
- dwukrotnie motyw źródła w tekście Snuć miłość, kompozycja utworu dysponuje konsekwent-nie i sprawnie działającym mechanizmem paralelizmów i hiperboli à dydaktyka mistyczna.
- w lirykach lozańskich – także odmienny typ kompozycji: paradoksalna tautologia, operowanie synonimami i peryfrazą.
- Polały się łzy ponadczasowa lokalizacja podmiotu, faworyzacja przestrzeni, metoda opowia-dania, „zestawienia”, „dystansująca” konstrukcja sytuacji lirycznej.
- Nad wodą wielką i czystą, Snuć miłość: „nieśmiertelność” (bezczasowa przestrzeń) osiągnię-to na drodze zjednoczenia z nie znającą czasu naturą (zwłaszcza wodą) i wiecznym Bogiem.
- Gdy tu mój trup: rozprawienie się z teraźniejszością, akt bolesnej destrukcji (wewnętrzne roz-darcie), „tu” waloryzowane negatywnie, istnieje czasowo, poetyka przestrzeni z pamięci.
II. Rozum i wieczność.
- „przestrzenne pojmowanie wieczności”.
- „Ani sensualizm postrzegania, ani trudy wycieczki alpejskiej – cała ta autopsyjność sytuacji lirycznej z romantyczną wrzawą kolorytu lokalnego – nie wyciszają pamięci. Wręcz odwrotnie, funkcjonuje tym bardziej, im pełniej percypowany jest świat. Właśnie ów realny, sensualisty-cznie – teraz – odbierany świat ma atrybut wieczności. Uwiecznia się tu jednak teraźniej-szość, a nawet przeszłość (pamięć) w kategoriach nieustannego cierpienia, co kojarzy się ra-czej z wiecznym potępieniem”.
- wiersze przedlozańskie („młodzieńcze”) uwieczniały teraźniejszość, chwilę, a te z „wieku klę-ski” – wybraną przeszłość.
- „«czucie wieczności» w lirykach lozańskich, owa tota simul, jako że stanowi podobnie jak na-pawanie efekt procesu kontaminacji – wiąże tę lirykę bardzo mocno z poprzednimi etapami twórczości poety, z indywidualizującym jeszcze obliczem romantyzmu, z nastawieniami sen-sualistycznymi, z umiłowaniem pełni życia”.
- dysocjacja w wierszu Gdy tu mój trup ujawnia się w incipicie liryku i w strofie końcowej, prze-kreślone napawanie się, uwiecznianie chwili.
- trafne założenie badawcze Lisieckiej, by interpretować poezję Norwida w kontekście liryki lo-zańskiej i vice versa.
- Nad wodą wielką i czystą: typizacja elementarnej przyrody.
III. Kontemplacja.
- Widzenie (1835-1836): mistyczna, programowa „romantyczność”, rozrachunek „z przeszłymi czynami”, świat jest Jednością.
- romantyczne „zmysły duchowe” – u Mickiewicza w okresie kontaktów z Towiańskim; fascyna-cja redukcją zmysłów do jednego, ale podnoszonego do coraz wyższej potęgi stanowi wyraź-ne odniesienie do wzmiankowanej wcześniej „idei jedności”, u Mickiewicza „czucie”.
- czucie doprowadza do panteistczno-mistycznego zjednoczenia podmiotu z naturą.
- traktowanie liryk lozańskich jako m.in. zapisów aktu kontemplacji: wyjaśnia się ich prostota, syntetyczność, totalność ujęcia i „ostateczność”, maksymalnie obiektywizująca, bezinteresow-na miłość.
- „Tylko pokora i miłość pozwala(ją) przywrócić panteistyczną łączność z naturą, dzięki której człowiek, a przez niego i przyroda, dojdą do samopoznania i uświadomienia sobie celów fi-nalnych” à doświadczenie mistyczne.
- rewelację absolutnej wolności sugeruje nieskrępowany ruch, mimo obecności którego nie ma czasu.
- czas obejmuje funkcje przestrzeni w Gdy tu mój trup i Nad wodą wielką i czystą; charakter medytacji w Snuć miłość i Polały się łzy.
- dwa zabiegi metaforyzacyjne: przemiana czasu w przestrzeń i przestrzeni w czas wprowadza po to, by wywalczyć nowy czas i nową przestrzeń kontemplacji.
„Kształty poetyckie i razem realne” w liryce mistycznej Słowackiego.
(O dziecięcych mediach romantyzmu).
- liryka mistyczna Juliusza Słowackiego (1842-1848), „liryka lat ostatnich”.
- „odśrodkowa siła odwcielań i zaprzeczeń”.
- pełne „za grobem zwycięstwo” – w recepcji czytelniczej i w refleksji naukowej; Rok Słowa-ckiego 1959 – „rokiem rozrachunku” z jego twórczością; Andrzej Boleski Juliusza Słowackie-go liryka lat ostatnich.
- kilka tendencji złączonych w dynamicznym zespoleniu.
- Zamącińska: istotna rola motywów „przyrody wielkiej”, nasemantyzowanych „wiewami gene-zyjskimi”, ich intymne „rodzime” wydanie, sens mistyczny i jednocześnie zwykłość.
...
warycki