Krótkie opracowanie problematyki egzaminacyjnej z zakresu
Prawo autorskie i prawa pokrewne.
opracował: Piotr Woś
Historia i źródła prawa autorskiego.
Powstanie prawa autorskiego wywodzi się z przywilejów drukarskich.Za pierwsze akty prawne chroniące autorskie prawa majątkowe w dzisiejszym rozumieniu uważane są angielskie Statute of Anne (1710 r.) oraz francuskie ustawy (z 1771 i 1773r.).Natomiast ochrona autorskich praw osobistych wykształciła się dopiero z końcem XIX wieku (Francja).
W systemie kontynentalnym wyróżnia się dwa modele konstrukcji treści prawa autorskiego.
Model dualistyczny (Francja, Włochy, Hiszpania, Polska) charakteryzuje się wyodrębnieniem dwóch samodzielnych praw autorskich: prawem majątkowym i prawem osobistym. Różnice zachodzące między nimi dotyczą: czasu trwania, zasady określenie uprawnionego podmiotu, dopuszczalności i reguły obrotu, środki ochrony.
Model monistyczny (Niemcy)traktuje uprawnienia osobiste i majątkowe jako składniki jednolitego, niezbywalnego prawa służącego twórcy, przedmiotem obrotu mogą tu być poszczególne uprawnienia, z tym że obrót ten nie oparty jest na cesji praw, lecz na ustanowieniu ich na rzecz innej osoby.
Odrębny anglosaski system copyright (USA, Australia) traktuje on prawo autorskie przede wszystkim jako zespół uprawnień majątkowych, które służąc ochronie interesów twórcy mają przede wszystkim zapewnić rozwój nauki i sztuki.
Po odzyskaniu niepodległości w Polsce obowiązywały początkowo ustawy państw zaborczych.. W 1926 r. wydana została pierwsza polska ustawa o prawie autorskim, wysoko oceniana przez zagranicznych specjalistów. Przy jej przygotowaniu dużą role odegrał prof. Fryderyk Zoll. Ze względu na przemianę ustrojową została ona zastąpioną ustawą z 1952 r. ,a ta zaś ustawą z 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Do źródeł tej ustawy najogólniej zaliczyć można:
· Wydane na podstawie tej ustawy akty wykonawcze
· Ustawa o ochronie baz danych
· Podstawowe konwencje międzynarodowe z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych
· Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 22 maja 2001 r. o harmonizacji określonych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym.
Przedmiot prawa autorskiego
Z definicji utworu art.1 ust.1 pr. aut. Wynika, iż powinno ono być:
· rezultatem pracy człowieka (twórcy)
· w którym przejawia się działalność twórcza o indywidualnym charakterze
· i który został ustalony.
Wymienione przesłanki muszą występować łącznie.
Przesądzają one o tym że:
· nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego twory przyrody
· dla zaistnienia utworu konieczne jest jego uzewnętrznienie ,choćby w postaci nieutrwalonej; powstanie prawa autorskiego nie jest więc zależne od zapisania utworu na jakimkolwiek materialnym nośniku. Do czasu kiedy utwór jeszcze znajduje się tylko w świadomości twórcy, a więc nie został uzewnętrzniony nie podlega ochronie przez prawo autorskie.
Dla przyznania rezultatowi pracy człowieka statusu korzystającego z ochrony „utworu” nie ma znaczenia:
· wiek i poczytalność autora
· zamiar stworzenia utworu
· sprawowanie pełnej kontroli nad procesem powstawania dzieła moze być przez przypadek)
· przeznaczenie i sposób wyrażania utworu
· jego estetyka lub użytkowa wartość (dzieło określone jako „kicz”)
· sprzeczność powstania lub rozpowszechniania utworu z prawem (dzieła pornograficzne)
· ukończenie utworu
Zakres stosowania prawa autorskiego nie jest ograniczone względem dziedzin naukowych i artystycznych, wyliczenia takie zawarte w art. 1 ust. 2 ma tylko przykładowy charakter. SN w swoim orzeczeniu za przedmioty prawa autorskiego uznł również: kolekcje afiszy lub ogłoszeń, katalogi, rozkłady kolejowe, książki kucharskie, wzory i formularze, informator o porcie, instrukcje obsługiwania maszyn, instrukcje bhp, kompozycje z kwiatów, dokumentacje techniczna, plany, zarysy, szkice, rysunki, modele i projekty, projekt znaku towarowego. Zgodnie z art.3 przedmiotem mogą nawet być bazy danych, zbiory, antologie, wybory o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter.
Cechy twórczości w odniesieniu do krótkich fragmentów tekstów można się doszukiwać w sferze poetyckości języka, doborze środków stylistycznych.
Orzecznictwo sprzed wydania ustawy w 1994 r. wskazywało że przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest: każde dzieło byle tylko, przynajmniej pod względem formy, wykazywało pewne elementy twórcze, choćby minimalne, w którym przejawia się twórcza praca autora, a więc dzięki pomysłowości i indywidualnemu ujęciu dzieło uzyskało oryginalna postać.
Z kolei na gruncie obecnie obowiązującej ustawy uznano iż:
1. W wypadku działania twórczego mamy do czynienia z sytuacją, w której nie zależnie od pewnych wymogów z góry postawionych twórcy i których spełnienie ma znaczenie dla uznania, czy obowiązek został wykonany należycie, w ostatecznym rezultacie zawarte są elementy, których kształt zależy od osobistego ujęcia i jedynie w tym zakresie można mówić o twórczości.
2. Przesłanka indywidualności jest spełniona tylko wtedy gdy elementy formy i/lub tresci nie są w pełni wyznaczone. Oznacza to, że twórca wykorzystał swobode w kształtowaniu formy i/lub tresci w obszarach „wolnych”.
3. Wymagania przejawu twórczości określa się mianem oryginalności, a wymagania indywidualnego charakteru, mianem indywidualności. Spełnienie tych wymagań prowadzi do powstania rezultatu niepowtarzalnego bez względu na rozmiar oryginalności i przydatności. Nie są zatem przejawem indywidualnego ujęcia rozwiązania rutynowe. Indywidualnym ujęciem natomiast jest swoista kombinacja rutynowych rozwiązań, podporządkowana oryginalnej koncepcji całości.
Przedmiotem ochrony są wyłącznie sposoby wyrażania. Nie są objęte (art. 1 ust.2) odkrycie, idee, pomysły, procedury, metody i zasady działania koncepcje matematyczne. Należą one do domeny publicznej.
Przykładem styl, nie jest częścią dzieła, stanowi jedynie zespół reguł estetycznych lub konwencji, która może być zastosowana w poszczególnych utworach. Także koncepcja (forma) utworu, jest tylko cechą poszczególnych planów dzieła, nie podlega ochronie. Może być ona oryginalna lub indywidualna, ale ujmowana samoistnie, w oderwaniu od konkretnego dzieła, nie podlega ochronie, gdyz nie jest częścią dzieła, a jedynie techniką jego ukształtowania.
Należy przyjąć, że generalnie ochronie nie podlegają tzw. Formaty telewizyjne (np. Big Brother). Prawo autorskie chroni tylko te, które spełniają cechy utworu, a więc wytworu stanowiącego rezultat twórczego uformowania określonego materiału. Taka właściwość nie występuje w odniesieniu do zestawu instrukcji tworzenia programu telewizyjnego w oderwaniu od ich treści.
Najtrudniejszym problemem jest ustalenie znaczenia przesłanki „przejawu działalności twórczej o i indywidualnym charakterze”. Inaczej mówiąc dzieło podlega ochronie tylko w tym zakresie, w jakim spełnia ono tą przesłankę. Stwierdzając, że niektóre składniki dzieła nie spełniają tej przesłanki, to choć całość utworu jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego, to poszczególne jego elementy ochronie tej nie podlegają i w konsekwencji mogą być eksploatowane przez osoby trzecie.
Trudność przysparza oznaczenie koniecznego poziomu twórczości pozwalający uznać że dany rezultat intelektualnej pracy jest utworem w rozumieniu art. 1 ust. 1. Sąd Apelacyjny w Krakowie podkreślił, że nie da się generalnie oznaczyć minimum indywidualności, która stanowiła by wartość progową dla uzyskania ochrony w prawie autorskim. W przypadkach budzących wątpliwość tj. takich, w których nie da się „wyczuć” indywidualności intuicyjnie, należ odwołać się do ocen wartościujących.
Usunięcie przesłanki „indywidualnej twórczości” było by jednak szkodliwe, ponieważ umożliwia ona dokonanie swoistej „selekcji” rezultatów intelektualnego wysiłku z perspektywy przemawiającej za, albo przeciw objęcia go ochroną.
W art. 1 ust.2 wyliczono przedmioty prawa autorskiego, ale mają one tylko charakter przykładowy. Utworem może być też: raport finansowy, tekst umowy, pismo procesowe, nieurzędowy projekt aktu normatywnego, rezultat prac konserwatora sztuki, dokumentacja techniczna, wystawa muzealna, ekspertyza ekonomiczna lub prawna. Natomiast nie stanowi przedmiotu praw autorskich zamknięta lista w art.4.
Wyodrębnia się również:
Utwory samoistne to te, w których nie wykorzystano twórczych elementów pochodzących z dzieła innego autora. Zalicza się też do nich dzieła inspirowane (art.2 ust.4)
Utwory niesamoistne obejmują dzieła zależne i dzieła z zapożyczeniem.
Dziełem zależnym (opracowaniem) jest utwór który:
· zawiera wkład twórczy autora opracowania
· w istotnym zakresie przejmuje elementy twórcze z utworu innego autora
Dzieło z zapożyczeniem to takie w którym to przejęcie nie ma charakteru istotnego.
Rozporządzanie i korzystanie z dzieł niesamoistnych wymaga zgody twórców utworu macierzystego. Chyba że prawa do niego wygasły lub są realizowane w granicach dozwolonego użytku.
Powstanie i czas ochrony autorskich praw majątkowych
Autorskie prawa majątkowe powstają z chwilą ustalenia dzieła. Chodzi tu o jego uzewnętrznienie, umożliwiające percepcję przez innych niż twórca osoby. Zgodnie z art. 1 ust.4 powstanie ochrony nie zależy od spełnieni jakichkolwiek formalności.
Należy jednak zauważyć że autorska ochrona praw powstaje nie tylko na terenie Polski, ale zgodnie z konwencją berneńską oraz Porozumieniem TRIPS, których jesteśmy stroną, także z chwilą stworzenia utworu w którym kolwiek z państw tego porozumienia.
Przepisy art.36 przewiduje ,że autorskie prawa majątkowe gasną z upływem 70 lat najczęściej liczone od śmierci twórcy.
Swoistym wyłomem od tej zasady jest art. 40 wprowadza on instytucje tzw. domain public palant , która zobowiązuje do określonych wpłat na rzecz Funduszu Promocji Twórczości w przypadku utworów już nie chronionych.
Okres ochronny obliczany jest w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów (art.39)
Obowiązują tu następujące zasady:
1. Generalną zasadą jest liczenie ochrony od daty śmierci twórcy lub najpóźniej zmarłego współautora.
2. W przypadkach dzieł audiowizualnych okres ochrony kalkulowany jest od daty śmierci najpóźniej zmarłej jednej z następujących osób:
· głównego reżysera
· autora scenariusza
· autora dialogów
· kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego
3. W przypadku utworów anonimowych albo publikowanych pod pseudonimem, liczy się do pierwszej publikacji. Chyba że jest możliwość rozpoznania autora, lub sam się ujawnił, wtedy stosuje się generalną zasadę
4. W przypadku gdy do utworu, do którego powstają autorskie prawa majątkowe na rzecz innego niż twórca podmiotu( chodzi tu o pracownicze programy komputerowe oraz dziela zbiorowe) termin jest data rozpowszechnienia utworu, a gdy nie został rozpowszechniony –data jego ustalenia.
Czas ochrony autorskich praw majątkowych wielokrotnie się zmieniał w kolejnych ustawach:
a. 1952 r. 20 lat
b. 1976 r. 25 lat
c. 1994 r. 50 lat
d. nowela 2000 r. 70 lat
Przedłużenie czasu ochrony odgrywa rolę z perspektywy trzech różnych typów stanów faktycznych związanych z tworzeniem oraz statusem utworów. Z mocy odpowiednich przepisów przejściowych dłuższa ochrona odnosi się do:
a) utworów stworzonych dopiero po dacie wejści w życie ustawy wydłużającej ochronę
b) utworów stworzonych przed datą, ale co do których ochrona jeszcze nie wygasła
c) utworów co do których ochrona już wygasła, ale obliczona według nowych zasad trwa nadal; w tym ostatnim wypadku dochodzi do tzw. odżycia (reaktywacji J) ochrony.
Autorskie prawa osobiste
I. Uwagi ogólne
Charakterystycznymi właściwościami autorskich praw osobistych, przesądzającymi o ich odmiennym charakterze w stosunku do majątkowych praw autorskich jest:
a) trwale związanie z twórcą
b) nieograniczony czas trwania
Na autorskie prawa osobiste składa się (art. 16) otwarty katalog uprawnień chroniącą nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Powołany wyżej przepis przewiduje , że do autorskich praw osobistych należy przede wszystkim prawo do:
a) autorstwa utworu
b) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo
c) nienaruszalnośc tresci i formy utworu oraz jego rzetelnego wykonania
d) decydowanie o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
e) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Omawiane prawa powstają tylko na rzecz twórcy i mają charakter bezterminowy. Po śmierci twórcy trwają one w sposób swoisty nadal i mogą być wykonywane przez wskazane w ustawie osoby bliskie zmarłego autora oraz przez właściwe stowarzyszenie twórców(art. 78)
Autorskie prawa osobiste można traktować jako szczególne prawa osobiste powszechnego prawa cywilnego.
Przepis art. 16 wyraźnie sprzeciwia się zbyciu lub zrzeczeniu się „więzi twórcy z utworem”. Z tgo sformułowania wyprowadza się odpowiednie zakazy co do przenoszenia praw osobistych zarówno w całości, jak i w zakresie poszczególnych uprawnień objętych wyliczeniem z art. 16. Takie założenie nie wyłącza zobowiązania się do niewykonywania wobec określonej osoby danego prawa osobistego lub nawet zezwolenia jej realizowanie oznaczonego prawa w imieniu twórcy. Dochodzi bowiem wówczas do wykonywania a nie do zbycia lub zrzeczenia się autorskich praw osobistych.. Istnieje również możliwość odpłatnego udzielenia zgody przez twórcę na określone działania, brak takiej zgody kwalifikował by naruszenie autorskich praw osobistych. Autor poza tym może sobie wyraźnie zastrzec w umowie prawo zatwierdzenia zmian wprowadzanych w utworze. W umowie można również określić dozwolone i niedozwolone rodzaje modyfikacji.
Autor, wprawdzie narażając się na ewentualną odpowiedzialność z tytułu nie wywiązywania się ze swych zobowiązań, może w każdej chwili odwołać swą zgodę na wykonywanie przez osobę trzecią jego praw osobistych. Nie jest dopuszczalne odwołanie zgody w tych przypadkach, gdy została ona wyrażona w odniesieniu do oznaczenia autorstwa, decydowania o pierwszym udostępnieniu publiczności, decydowaniu o wprowadzeniu konkretnej zmiany w ukończonym dziele. W pozostałych przypadkach autor może powołując się na obronę swych dóbr osobistych może odwoływać swą zgodę na określone działania osoby trzeciej tylko wówczas gdy wykaże, iż w konkretnej sytuacji udzielając zgody na konkretną ingerencję nie mógł mieć świadomości skutków tej zgody ze względu na naruszenie jego więzi utworem.
Wykształciła się interpretacja sądowa ( w pełni sprzeczna z praktyką i teorią) według której poszczególne autorskie prawa osobiste będą mógł stanowić przedmiot obrotu, zrzeczenia się lub zbycia. Podstawą stała się skrupulatna wykładnia językowa art. 16. Przepis ten stanowi jedynie ,że nie podlega zrzeczenia lub zbywalności więź twórcy z utworem. Nie przesądza więc o możliwości zrzekalności lub zbywalności niektórych praw chroniących tę więź. Przeniesienie poszczególnych praw osobistych nie oznacza zrzeczenia się ani więzi tworcy z dziełem ,ani autorskiego prawa osobistego ujmowanego w sposób całościowy.
II. Prawo do autorstwa
Prawo do autorstwa dzieła (określane niekiedy jako prawo do ojcostwa dzieła) jest podstawowym osobistym prawem twórcy. Zapewnia mu ono przede wszystkim ochronę przed przypisywaniem sobie autorstwa przez nieuprawnionych. Do wyłącznej kompetencji twórcy należy także decydowanie, czy i w jaki sposób ma zostać oznaczone autorstwo jego dzieła. Uprawnienia powyższe dotyczą nie tylko własnego nazwiska, lecz także pseudonimu, inicjałów, imienia raz rozpowszechniania utworu anonimowo.
Oczywiście prawo do autorstwa obejmuje zarówno utwory współautorskie, jak i dzieła zbiorowe.
Szczególne znaczenie w sferze ochrony praw do autorstwa posiada problematyka plagiatu. Określenie to nie występuje w ustawie. Przyjmuje się jednak, iż oznacza ono przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego dzieła poprzez rozpowszechnianie go pod własnym nazwiskiem (bez zmian lub ze zmianami).
Plagiat może mieć charakter jawny (przypisanie sobie autorstwa całego dzieła lub jego części bez wnoszenia własnego wkładu) albo ukryty (przypisanie sobie wykorzystanych we własnym dziele elementów twórczych z cudzego utworu).
Należy przy tym pamiętać, że ochrona autorskoprawna przed plagiatem dotyczy tylko tej sfery. Przejęcie innych elementów, a więc tych które nie podlegaja ochronie (np. ustaleń naukowych, odkryć procedur)i przedstawienie ich jako własne jest- z punktu widzenia prawa autorskiego- wpełni dozwolone. Działanie takie może być natomiast uznane za bezprawne na podstawi prawa powszechnego, poza tym jest ono oczywiście nieetyczne.
III. Prawo do integralności utworu
Z prawa do integralności utworu tj. do zachowania w nienaruszonym kształcie treści i formy utworu, wynika zakaz wprowadzania w nim zmian bez uprzedniej zgody twórcy.
Ochrona prawa do integralności dzieła ,inaczej niż w przypadku ochrony majątkowymi prawami autorskimi, nie jest ograniczona do elementów twórczych utworu. Toteż zmiana treści np. ustaleń naukowych winna być oceniana jako naruszenie prawa do integralności utworu; wobec przeciwnych ocen należałoby sięgać do ochrony na podstawie art. 23 i 24 KC.
Obowiązek poszanowania prawa do integralności, podobnie jak wszystkich innych osobistych praw autorskich, istnieje niezależnie od okoliczności upoważniających do eksploatacji utworu:
a) umowy
b) działania w ramach dozwolonego użytku publicznego
c) wy...
WPiA_UL