Językowy obraz świata - B. Walczak.pdf
(
104 KB
)
Pobierz
438820405 UNPDF
Bogdan Walczak
Język polski jako nośnik kultury europejskiej
Każdy język narodowy jest narzędziem, tworzywem i składnikiem kultury jego użytkowników. W swoim
rozwoju zdąża do tego, by swoją społeczną i funkcjonalną ekstensją objąć całość życia zbiorowego społeczeństwa
swoich użytkowników oraz całość ich duchowej, intelektualnej i artystycznej, kultury. Jako tworzywo narodowej
literatury przechowuje i odzwierciedla całość historycznych doświadczeń wspólnoty swoich użytkowników. Przede
wszystkim jednak, na co w całej rozciągłości i w sposób usystematyzowany zwróciło uwagę językoznawstwo
kognitywne, jest język dla swoich użytkowników pryzmatem, przez który postrzegają oni otaczającą ich rzeczywistość.
Wynikiem tego procesu oglądu rzeczywistości przez pryzmat języka jest językowy obraz świata, czyli, jak to ujmuje
Ryszard Tokarski, „[...] zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych,
słowotwórczych, składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka
sposoby widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata, panujących w
nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.
Każdy język narodowy jest więc zakorzeniony w odrębnej kulturze społeczności swoich użytkowników, którą
współtworzy i współdeterminuje. Odwołajmy się do przykładów trochę już zbanalizowanych częstym
przywoływaniem, niemniej jednak instruktywnych i wyrazistych. Polskiemu wyrazowi
śnieg
odpowiada w języku
Eskimosów kilkadziesiąt różnych wyrazów, nazywających różne rodzaje śniegu. Eskimosi nie mogą zrozumieć, jak
można jednym wyrazem nazywać tak różne rzeczy jak śnieg padający (drobny i sypki albo ciężki, wilgotny, sypiący
wielkimi płatkami) i śnieg leżący na ziemi, śnieg świeżo spadły, puszysty i śnieg zleżały czy udeptany, śnieg rozmiękły
i śnieg zlodowaciały, dający się rąbać w bloki, z których można zbudować igloo itp. Oczywiście my też zdajemy sobie
sprawę z istnienia różnych rodzajów śniegu, ale ich rozróżnianie nie jest w naszych warunkach cywilizacyjnych i
klimatycznych na tyle istotne, byśmy musieli je nazywać odrębnymi wyrazami.
W języku polskim mamy wyraz
wielbłąd
(notabene, jak dość często się zdarza w wypadku starych nazw
zwierząt egzotycznych, rezultat pomyłki czy nieporozumienia: nasz
wielbłąd
, pierwotnie
welbąd
, przez gockie
ulbandus
i łacińskie
elephas
(dopłeniacz
elephantis
) lub raczej
elephantus
(dopełniacz
elephanti
) pochodzi z greckiego
elephas
(dopełniacz
elephantos
), co, jak wiadomo, oznacza słonia: w trakcie wędrówki wyrazu z greki do języka
późnoprasłowiańskiego doszło więc do pomylenia słonia z wielbłądem). Do
wielbłąda
możemy dodać
wielbłądzicę
(udokumentowaną tekstowo i leksykograficznie) i
wielbłądziątko
(nie wiem, czy ktokolwiek kiedykolwiek użył tego
wyrazu w języku polskim – sądzę, że tak, ale nawet gdyby było inaczej,
wielbłądziątko
jako formacja słowotwórcza
reprezentująca produktywny model jest potencjalnie w języku obecne, w każdej chwili może być użyte i zawsze będzie
zrozumiałe). Gdyby ktoś się uparł, może jeszcze do tego dodać wyraz
dromader
‘wielbłąd jednogarbny’ (bo o tego nam
w tym przykładzie chodzi) – nowszą i bardziej specjalistyczną pożyczkę francuską (francuskie
dromadaire
przez
późnołacińskie
dromedarius
pochodzi od greckiego wyrażenia
dromas
(dopełniacz
dromados
)
kamelos
‘szybko
biegnący wielbłąd). I teraz to już naprawdę wszystko. A tej nielicznej grupce wyrazowej odpowiada w klasycznym
języku arabskim około tysiąca wyrazów nazywających różne rodzaje wielbłądów (jednogarbnych, bo te znali i
hodowali nomadzi arabscy) w zależności od płci, wieku, umaszczenia i najrozmaitszych walorów użytkowych (a był
dla Arabów wielbłąd zwierzęciem wierzchowym i jucznym, dostarczał mleka i jego przetworów, skóry (wielorako dalej
wyzyskiwanej), mięsa, kości (służących do wyrobu różnych przedmiotów codziennego użytku), opału (z wysuszonych
odchodów) itp. Bez wielbłąda życie na pustyni nie byłoby możliwe. Tak doniosły (gdyż rozstrzygający o egzystencji
koczowniczych plemion arabskich) element rzeczywistości wymagał bardzo szczegółowej kategoryzacji i werbalizacji.
Kultura społeczeństwa użytkowników języka przejawia się również w rozwoju znaczeniowym wyrazów.
Praindoeuropejski wyraz *
ghostis
‘obcy, przybysz’ odziedziczyli zarówno Rzymianie, jak Prasłowianie. Jednak w
języku łacińskim, w postaci
hostis
(zgodnej z właściwymi łacinie zmianami fonetycznymi), ustalił się on w znaczeniu
‘przybysz niepożądany wróg’, natomiast w prasłowiańskim, w postaci *
gostь
, skąd polskie
gość
(obie formy również
zgodne ze stosownymi zmianami fonetycznymi), pod względem znaczeniowym ewoluował odmiennie: ‘przybysz
pożądany, oczekiwany gość.’ nie ulega wątpliwości, że ten drobny, lecz znamienny szczegół leksykalny odzwierciedla
odmienny stosunek do obcych: niechęć i wrogość (płynącą z poczucia wyższości) Rzymian, gościnność Słowian.
Jednak nie tylko słownictwo konstytuuje właściwy danej społeczności językowy obraz świata. W nie
mniejszym stopniu uczestniczy w nim system gramatyczny. Właściwe danemu językowi kategorie gramatyczne
determinują postrzeganie i interpretację świata przez społeczność użytkowników języka. Znany amerykański
etnolingwista Benhamin Lee Whorf przytacza w tym względzie wyrazisty przykład z języka Indian Hopi. W trakcie
prowadzonych przez Whorfa badań nad ich językiem Hopi nie mogli zrozumieć, jak to się dzieje, że w języku
angielskim równorzędnie pod względem kategorialnym traktuje się takie wyrażenia jak
cztery stoły, cztery dziewczyny,
cztery dni
czy
cztery kroki
(angielskie
four tables
,
four girls
,
four days
,
four steps
). Owszem, są cztery stoły: można je
ustawić obok siebie i policzyć: jeden, dwa, trzy, cztery. Podobnie jest z dziewczynami: też można je ustawić obok siebie
i policzyć: jedna, dwie, trzy, cztery. Są więc cztery stoły i cztery dziewczyny. Ale przecież nie ma czterech dni, bo gdy
jest drugi, to pierwszy już minął, a trzeci jeszcze się nie zaczął. Więc nie ma czterech dni: jest tylko pierwszy dzień,
drugi dzień, trzeci dzień i czwarty dzień. Podobnie nie ma czterech kroków, bo gdy stawiam drugi krok, to pierwszy już
należy do przeszłości, a trzeci dopiero czeka na swoją kolej. Jest więc tylko pierwszy krok, drugi krok, trzeci krok i
czwarty krok. Benjamin Lee Whorf dopiero wówczas sobie uświadomił, że Indianie Hopi dzięki strukturze swego
języka odróżniają coś, czego nie odróżnia język angielski ani żaden inny język europejski, mianowicie odróżniają
wielość w jednoczesności od następstwa w czasie. Języki europejskie, również na skutek swojej struktury gramatycznej,
utożsamiają te dwie, zupełnie przecież różne, kategorie: używając kategorialnie takich samych wyrażeń cztery stoły,
cztery dziewczyny, cztery dni, cztery kroki (liczebnik główny + rzeczownik w liczbie mnogiej), jesteśmy przekonani, że
mówimy o podobnych, porównywalnych rzeczach.
Odmienności w zakresie językowego obrazu świata ujawniają się nie tylko przy konfrontacji języków
europejskich z językami – dla nas – egzotycznymi. Wyglądając przez okno, mogę powiedzieć: „Jedzie samochód.”
Wypowiadając to zdanie, nie muszę rozstrzygać, czy jedzie znany mi, określony samochód, czy też jakiś samochód, o
którym nic bliższego mi nie wiadomo. Nie muszę tego rozstrzygać, ponieważ nie zmusza mnie do tego struktura
mojego ojczystego języka (informację w tym względzie mogę oczywiście w wypowiedzi zawrzeć, mogę ją też jednak
pominąć, gdy w danej sytuacji uznam ją za nieistotną). Tymczasem Anglik, Niemiec czy Francuz w każdej sytuacji
musi rozstrzygnąć, czy chodzi o samochód znany, określony, wspomniany już wcześniej w rozmowie itp., czy też o
jakiś, bliżej nie określony samochód. Musi to rozstrzygnąć, gdyż zmusza go do tego struktura jego języka,
wyposażonego w obligatoryjną kategorię rodzajnika – określonego, bądź nieokreślonego. Nie ulega wątpliwości, że
konieczność użycia bądź określonego, bądź nieokreślonego rodzajnika sprawia, iż Anglik, Niemiec czy Francuz jest o
wiele bardziej od Polaka uwrażliwiony na postrzeganie i interpretację świata w kategoriach opozycji: określoność –
nieokreśloność.
Obecnie polska społeczność językowa kategorialnie odróżnia jedynie jednostkowość od mnogości (liczba
pojedyncza i mnoga, np.
most
–
mosty
,
kot
–
koty
,
kobieta
–
kobiety
,
chłop
–
chłopi
,
pan
–
panowie
itd.). Taka sytuacja
wydaje się nam normalna, jeśli nie zgoła jedynie możliwa. Tymczasem nasi przodkowie przynajmniej do XV wieku
postrzegali i kategoryzowali rzeczywistość pod względem ilościowym w sposób bardziej szczegółowy, odróżniając
jednostkowość, podwójność (parzystość) i mnogość (liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą, np.
most
–
mosta
–
mosty
,
baba
–
babie
–
baby
itd.). (Nawiasem dodajmy, że są do dziś w użyciu języki, które mają liczbę pojedynczą, podwójną,
potrójną, poczwórną i dopiero mnogą, która zaczyna się tam od pięciu osób lub rzeczy). Miało to oczywiście określone
konsekwencje w wypadku konfrontacji z językiem mniej pod tym względem szczegółowym. Proste zdanie łacińskie
Puer sorores habet
, które dziś każdy początkujący łacinnik bez trudu przełoży jako
Chłopiec ma siostry
, było – bez
dodatkowych informacji – nieprzekładalne na polszczyznę piętnastowieczną, gdyż tłumacz, by je przełożyć, musiałby
wiedzieć, czy chłopiec ma dwie siostry (wówczas by przetłumaczył, używając liczby podwójnej:
Otrok ime siestrze
),
czy więcej niż dwie (wówczas by przełożył, używając liczby mnogiej:
Otrok ima siostry
), a tymczasem zdanie łacińskie
nie daje podstaw do rozstrzygnięcia tej kwestii.
Myślę, że wystarczy tych przykładów (które oczywiście można dowolnie mnożyć), by uzasadnić naszą tezę, że
za każdym językiem narodowym kryje się jemu tylko właściwy obraz świata, a więc i odrębna kultura społeczeństwa
jego użytkowników. Dotyczy to oczywiście i języków europejskich. Każdy z nich jest narzędziem, tworzywem i
elementem określonej odrębnej kultury narodowej. Równocześnie jednak jest nośnikiem wspólnych nadrzędnych,
europejskich wartości kulturowych stanowiących o kulturowej tożsamości naszego kontynentu.
Taki stan rzeczy jest skutkiem różnorodnych i wielostronnych wpływów językowych na obszarze Europy.
Wpływy językowe to nieuchronny wynik wymiany dóbr materialnych i duchowych między narodami, muszą więc
towarzyszyć wszelkim rodzajom trwalszych kontaktów między środowiskami różnojęzycznymi.
W Europie szczególną rolę odegrały w tym zakresie różnego rodzaju języki międzynarodowe. Takim
międzynarodowym językiem kultu religijnego, kultury i nauki była w średniowieczu łacina (w mniejszym zakresie, tzn.
na mniejszym obszarze, też greka i staro-cerkiewno-słowiańska ). Podobną rolę odegrała w XVIII i w pierwszych
dziesięcioleciach XIX wieku francuszczyzna, która jednak, choć nazywana podówczas nowożytną łaciną, była nie tylko
międzynarodowym językiem kultury, lecz także międzynarodowym potocznym językiem społecznych elit. Dziś
następcą łaciny i francuszczyzny w roli języka międzynarodowego jest angielski. Poprzedników przerasta zarówno
zasięgiem geograficznym, jak i społecznym oraz funkcjonalnym.
Mniejszą (gdyż w większym stopniu lokalną), ale też istotną rolę odegrały języki urzędowe w państwach
wielonarodowych (polski w ostatnim stadium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, niemiecki w Cesarstwie, a później
Rzeszy Niemieckiej oraz w monarchii austro-węgierskiej, rosyjski w Rosji carskiej, byłym ZSRR i w dzisiejszej Rosji
itp.).
Zarówno języki międzynarodowe, jak i języki urzędowe państw wielonarodowych wywierały i wywierają
silniejszy lub słabszy, długotrwały lub przelotny wpływ na różne europejskie języki narodowe. Wpływ ten przejawia
się głównie, w zasadzie niemal wyłącznie, na płaszczyźnie słownictwa.
Nie ma chyba języka europejskiego, w którym by nie było wyrazu-rezultatu przejęcia greckiego
demokratia
‘władza ludu’. Przejęcie może mieć postać właściwego zapożyczenia leksykalnego (formalnoznaczeniowego), jak w
wypadku polskiego
demokracja
, francuskiego
démocratie
czy angielskiego
democracy
, lub też kalki, jak w wypadku
przestarzałego
ludowładztwo
czy -zgodnie z uzusem Lelewela –
gminowładztwo
. Tak czy owak każdy chyba język
europejski tym greckiego pochodzenia wyrazem nazywa jedno z najważniejszych wspólnych europejskich pojęć z
dziedziny życia społecznego.
Podobnie nie ma chyba języka europejskiego, w którym by nie było wyrazu – rezultatu przejęcia łacińskiego
wyrażenia
res publica
‘rzecz, sprawa wspólna (tzn. państwo jako wspólny interes obywateli)! I tutaj przejęcie może
mieć postać zapożyczenia formalnosemantycznego, wprost z łaciny lub – częściej, jak w polszczyźnie – za
pośrednictwem francuskiego
république
(
republika
), bądź też postać kalki, jak w wypadku polskiego
rzeczpospolita
(dzisiaj używamy tej formy tylko na oznaczenie naszego państwa, Rzeczypospolitej Polskiej, a inne państwa nazywamy
republikami
, ale w przeszłości nazwa ta odnosiła się do każdego państwa o ustroju republikańskim, na przykład w
źródłach średniopolskich regularnie się mówi o Rzeczypospolitej Weneckiej, a Jan Zamoyski twierdził, że „Takie będą
Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”).
Z kolei francuszczyzna wniosła do zasobu ważnych nazw- pojęć języków europejskich takie formy jak
sztuki
piękne
(francuskie
beaux arts
) czy literatura piękna (francuskie
belles lettres
). Obok tej ostatniej nazwy-kalki
funkcjonuje obocznie pożyczka formalnosemantyczna beletrystyka z niemieckiego
Belletristik
(od francuskiego
belle
lettres
). Przykładów najnowszych ogólnoeuropejskich nazw-pojęć o genezie angielskiej każdy może przytoczyć wiele
(jak choćby kalka
poprawność polityczna
z angielskiego
political correctness
).
W europejskich językach narodowych mamy więc – w znacznym stopniu wspólne – warstwy słownictwa
pochodzenia łacińskiego, francuskiego, wreszcie najnowszą – warstwę anglicyzmów i tzw. zapożyczeń sztucznych,
czyli wyrazów utworzonych współcześnie z materiału leksykalnego łaciny i greki. Wyrazy wspólne wielu językom,
często nazwy fundamentalnych pojęć politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych, jak polskie
akademia,
cywilizacja, ekonomia, konserwatyzm, kultura, liberalizm, nacjonalizm, patriotyzm, polityka, uniwersytet
itp., noszą
nazwę internacjonalizmów. Ich warstwa we współczesnych językach europejskich szybko się poszerza (dziś głównie za
sprawą oddziaływania języka angielskiego). Można więc już mówić o europejskiej lidze (czy wspólnocie) słownikowej.
Szczególne miejsce zajmuje w niej terminologia naukowa, techniczna i zawodowa.
Internacjonalizmy, które pod względem swego statusu w języku mają charakter zapożyczeń
formalnosemantycznych, są stosunkowo łatwo identyfikowane jako wspólne elementy języków europejskich. Dlatego
więcej uwagi warto poświęcić „europejskim” kalkom (słowotwórczym i frazeologicznym), gdyż – jak w ogóle kalki –
nie są one na ogół identyfikowane jako takie przez użytkowników języka.
Przyjrzyjmy się takim szeregom określeń jak polskie
niezapominajka
, rosyjskie
niezabudka
, francuskie
ne
m’oublicz pas
, angielskie
forget-manot
, niemieckie
Vergissmeinnicht
, węgierskie
nefelejts
; polskie
słonecznik
, rosyjskie
podsolnečnik,
francuskie
tournesol,
włoskie
tornasole,
angielskie
sunflower,
niemieckie
Sonnenwende
, węgierskie
napraforgó
; polskie
jednostronny
, rosyjskie
odnostronnyj
, angielskie
onesided
, niemieckie
einseitig
, węgierskie
egyoldalú
; polskie
wydawać
(o książkach), rosyjskie
izdavat’
, niemieckie
ausgeben
, duńskie
udgive
, fińskie
ulosantaa
;
polskie
mleczny ząb
, rosyjskie
moločnyj zub
, francuskie
dent de lait
, włoskie
dente di latte
, hiszpańskie
diente de leche
,
rumuńskie
Dinte de lapte
, angielskie
milk-tooth
, niemieckie
Milchzahn
, węgierskie
szopófag
; polskie
być w stanie
(coś
zrobić), rosyjskie
byt’ w sostajanii
, francuskie
ětre en état
, hiszpańskie
estar en estado
, rumuńskie
a fi îm stare
,
niemieckie
im stande sein
itd. Szczególnie ważna jest obecność w tych szeregach form węgierskich czy fińskich jako
form języków nieindoeuropejskich (z drugiej zaś strony to, że na próżno szukalibyśmy paralelnych form w
pozaeuropejskich językach indoeuropejskich, jak języki indyjskie czy irańskie). Dowodzi to bezspornie, że nie mamy
tutaj do czynienia z jakimiś wspólnościami z zakresu mechanizmów nominacji wyrazowej, odziedziczonymi z języka
praindoeuropejskiego. A zatem przytoczone wyżej szeregi (i setki innych) to nie rezultat pokrewieństwa językowego,
lecz kalki, które wędrowały od języka do języka na obszarze całej Europy jako skutek wspólnej cywilizacji i kultury
europejskiej.
Ponieważ jednym z najważniejszych fundamentów wspólnej kultury europejskiej jest łacina, bardzo wiele
paralelnych co do swej budowy wyrazów, wyrażeń i zwrotów to kalki łacińskie. Oto kilka przykładów: łacińskie
aequilibrium
– polskie
równowaga
, rosyjskie
ravnovesja
, niemieckie
Gleichgewicht
, duńskie
ligevaegt
, węgierskie
egyensúly
; łacińskie
beneficjum
– polskie
dobrodziejstwo
, niemieckie
Wohltat
, duńskie
velgoerning
, węgierskie
jótett
,
fińskie
hyväteko
; łacińskie
influentia
– polskie
wpływ
, niemieckie
Einfluss
, duńskie
indflydelse
, szwedzkie
inflytande
,
węgierskie
befolyás;
łacińskie
omnipotens –
polskie
wszechmogący,
francuskie
tout-puissant,
angielskie
allmighty
,
niemieckie
allmächtig
, szwedzkie
allsmäktig
, węgierskie
mindenható
, fińskie
kaikkivaltias
;
łacińskie
praeiudicium
–
polskie
przesąd
, rosyjskie
predrazsudok
, niemieckie
Vorurteil
, węgierskie
elöitélet
; łacińskie
verisimilis
– polskie
prawdopodobny
, francuskie
vraisemblable
, niemieckie
wahrscheilich
, węgierskie
valószinii
itd.
Jak wynika z naszych dotychczasowych uwag, języki Europy wykazują uwarunkowane kulturowo wspólne
złoża leksykalne. Stanowią one o istnieniu europejskiej ligi (wspólnoty) słownikowej. Należy do niej również język
polski. Uczestniczy w jej formowaniu od tysiąca lat. Historyczne związki z innymi narodami i językami Europy
zadecydowały o tym, że nasz język ojczysty jest nie tylko – jak każdy inny – narzędziem i tworzywem naszej, odrębnej
od innych, kultury narodowej, ale również nośnikiem najważniejszych wartości wspólnej kultury europejskiej.
Plik z chomika:
gomukha
Inne pliki z tego folderu:
Bartmiński J. - Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata.pdf
(3804 KB)
Pajdzińska A. - Jak mówimy o uczuciach. Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata.pdf
(4464 KB)
Maćkiewicz J. - Kategoryzacja a językowy obraz świata.pdf
(2065 KB)
Grzegorczykowa R. - Pojęcie językowego obrazu świata.pdf
(1972 KB)
Anusiewicz J. - Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku.pdf
(6778 KB)
Inne foldery tego chomika:
Analiza dyskursu
Antropologia kulturowa
Assimil Hindi (mp3)
Ayurveda
Baśnie narodów
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin