Mapa w interdyscyplinarnym dialogu geografii, historii i literatury.pdf

Mapa w interdyscyplinarnym dialogu geografii, historii i literatury

«Map: interdisciplinary dialogue between geography, history and literature»

by Elżbieta Konończuk

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 5 / 2011, pages: 255264, on www.ceeol.com .

Access via CEEOL NL Germany

Konoñczuk

Mapa w interdyscyplinarnym dialogu

El¿bieta KONOÑCZUK

Mapa w interdyscyplinarnym dialogu

geografii, historii i literatury

Refleksja nad dowiadczeniem przestrzeni oraz nad sposobami jego wyra¿a-

nia le¿y u podstaw zwi¹zków miêdzy literatur¹ a geografi¹, bêd¹cych przyk³adem

d¹¿enia do interdyscyplinarnego poznawania rzeczywistoci. W dialogu przekra-

czaj¹cym granice wymienionych dyscyplin ukszta³towa³y siê geografia humani-

styczna oraz geopoetyka. Obie zarówno ta zakorzeniona w geografii, jak i ta za-

korzeniona w literaturze interesuj¹ siê cz³owiekiem jako zamieszkuj¹cym

i przemierzaj¹cym przestrzeñ, doznaj¹cym jej bliskoci lub obcoci, zafascynowa-

nym jej piêknem lub przera¿onym groz¹. Obie dyscypliny utekstowiaj¹ przestrzeñ,

tworz¹c jej graficzne i jêzykowe reprezentacje, czyli mapy i utwory literackie.

Interesuje mnie sytuacja interdyscyplinarnej wymiany dowiadczeñ, w wyni-

ku której teksty nale¿¹ce do danego dyskursu aktualizuj¹ tak¿e cechy dyskursu

s¹siedniego. Efektem miêdzydyscyplinarnego dialogu literatury i geografii s¹ nie

tylko utwory literackie wykorzystuj¹ce mapê w funkcji motywu, tematu czy meta-

fory, ale te¿ przyk³ady postaw teoretycznych z zakresu kartografii, wykorzystuj¹-

cych refleksjê humanistyczn¹. Chcia³abym wiêc podj¹æ próbê interpretacji zja-

wisk literackich, które dowodz¹ s³usznoci tezy przyjêtej przez Karla Schlögela

o koniecznoci interdyscyplinarnej wspó³pracy tych, którzy maj¹ sobie co do

powiedzenia, a niew¹tpliwie kartografia (tak¿e geografia) i literatura maj¹ sobie

wiele do powiedzenia. Pod warunkiem jednak jak zauwa¿a badacz ¿e kartogra-

fia bêdzie rozumiana nie tylko jako dziedzina matematyczno-geograficzna, lecz

tak¿e jako hermeneutyka topograficzna 1 . Interpretacjê utworów literackich te-

K. Schlögel W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce , prze³.

I. Drozdowska, £. Musia³, Wydawnictwo Poznañskie, Poznañ 2009, s. 90.

Dociekania

matyzuj¹cych mapê warto zatem poprzedziæ przywo³aniem koncepcji z zakresu

geografii humanistycznej, proponuj¹cych rozumienie mapy nie tylko jako gra-

ficznej reprezentacji przestrzeni, ale tak¿e jako tekstu czytanego z perspektywy

dowiadczenia historycznego, egzystencjalnego czy estetycznego.

Schlögel, uprawiaj¹cy historiografiê topocentryczn¹, a wiêc zainteresowany

rozumieniem procesów historycznych jako warunkowanych przestrzennie, pro-

ponuje czytanie mapy zarówno jako geograficzn¹, jak i historyczn¹ reprezentacjê

przestrzeni. Wypracowana przez niego propozycja dyskursu kartograficznego ³¹-

czy w sobie refleksjê z zakresu retoryki, teorii literatury i sztuki, historii, socjolo-

gii, filozofii.

Yi-Fu Tuan, reprezentuj¹cy geografiê humanistyczn¹, t³umaczy ideê mapy

potrzeb¹ wizualizowania i przekazywania dowiadczenia przestrzeni, a przez to

czynienia jej dostêpn¹ innym ludziom. Czynnoæ krelenia mapy a wiêc wytwa-

rzania tekstu rozumie jako przemianê amorficznej przestrzeni w artyku³owan¹

przestrzeñ geograficzn¹ 2 .

Innym przyk³adem wprowadzenia perspektywy humanistycznej do dyskursu

kartograficznego s¹ eseje Briana Harleya geografa, kartografa oraz interpretato-

ra i kolekcjonera map proponuj¹cego lekturê mapy jako tekstu o charakterze

mnemotechnicznym, pomocnego w odtwarzaniu indywidualnego dowiadczenia

przestrzeni geograficznej. Mapy zawsze nosz¹ce lady podró¿y odbywanych z ich

pomoc¹ traktuje Harley jako ród³o wspomnieñ, a nawet szczególn¹, w swojej

graficznej postaci, opowieæ o podró¿ach, o pejza¿ach, które zachwyca³y podczas

tych podró¿y, o wydarzeniach, które mia³y w nich miejsce, oraz o towarzyszach

wêdrówek. Tak wiêc mapa jako tekst przechowuj¹cy w zwizualizowanej postaci

indywidualne dowiadczenia przestrzenne, staje siê tekstem wa¿nym z perspekty-

wy podtrzymywania to¿samoci cz³owieka. Przyjemnoæ kolekcjonowania map t³u-

maczy wiêc geograf tak¹ sam¹ potrzeb¹, jaka towarzyszy tworzeniu albumu ro-

dzinnego lub pisaniu ksiêgi domowej.

Oprócz biograficznego aspektu mapy interesuje Harleya tak¿e jej aspekt spo-

³eczny i polityczny, gdy¿ mapa, bêd¹c wyrazem kontroli nad przestrzeni¹, zawsze

jest narzêdziem w³adzy. Badacz proponuje zatem sztukê czytania symbolicznego

sensu map i w tym celu wyprowadza teoriê dyskursu kartograficznego, wpisuj¹c

go w kontekst teorii literatury, ikonologii i socjologii wiedzy. Dyskurs teoretycz-

noliteracki ujmowany w perspektywie semiotycznej stanowi modelow¹ pod-

stawê dla teorii jêzyka kartograficznego, w którym tworzona jest literatura map 3

i który pozwala rozumieæ ideê mapy jako tekstu znacz¹cego na poziomie grama-

tycznym i retorycznym. Dyskurs ikonologiczny wnosi propozycjê interpretowa-

nia map na wzór obrazów, odczytywania zawartych w nich znaczeñ literalnych

Y.-F. Tuan Przestrzeñ i miejsce , prze³. A. Morawiñska, PIW, Warszawa 1987, s. 112.

B. Harley Cartes, savoir et pouvoir , prze³. Ph. de Lavergne, w: Les pouvoir des cartes.

Brian Harley et la cartographie , éd. par P. Gould, A. Bailly, Anthropos, Paris 1995,

s. 21.

Konoñczuk

Mapa w interdyscyplinarnym dialogu

oraz symbolicznych. Natomiast socjologia wiedzy jak zauwa¿a Harley inspiro-

wany pracami Michela Foucaulta w³¹cza wiedzê kartograficzn¹ w kontekst hi-

storiograficzny i tym samym sk³ania do czytania mapy jako wizualizacji systemu

spo³ecznego oraz jako narzêdzia nadzoru, którym dysponuje w³adza polityczna.

Rozumienie mapy jako tekstu przynale¿nego nie tylko do dyskursu kartogra-

ficznego, lecz tak¿e w³¹czenie go do dyskursu historycznego, socjologicznego czy

politycznego jest jednoczenie propozycj¹ innej jego lektury. Analiza mapy jako

graficznej reprezentacji przestrzeni, dokonywana wed³ug regu³ tradycyjnej lektury,

zostaje przez amerykañskiego kartografa wzbogacona o takie techniki czytania,

które maj¹ na celu dekonstrukcjê mapy i kontestuj¹ jej fundamentalne znaczenie,

jakim jest reprezentacja rzeczywistoci. Badacz szuka strategii dekonstrukcji w fi-

lozofii definiuj¹cej mapê, ale te¿ w innych dyscyplinach humanistycznych, które

dziêki swoim metodom interpretacji pozwalaj¹ inaczej j¹ czytaæ i traktowaæ jako

tekst o charakterze spo³ecznym i kulturowym 4 . Tym samym mapa staje siê przed-

miotem nie tylko dyskursu kartograficznego, lecz tak¿e dyskursu geografii huma-

nistycznej. Inna lektura mapy oznacza w tym kontekcie czytanie miêdzy linia-

mi i na marginesach, a ma na celu dotarcie do treci, o których ona milczy, b¹d

odnosz¹cych siê do indywidualnych dowiadczeñ jej posiadacza. W interdyscypli-

narnym dialogu, w który Harley w³¹cza kartografiê, wa¿ne jest tak¿e literaturo-

znawstwo jako dyscyplina u¿yczaj¹ca metod analizy tekstu. Badacz, mówi¹c o li-

teraturze mapy czy te¿ poezji mapy, zwraca uwagê na obecnoæ w niej sensów

naddanych, odsy³aj¹cych do sfery estetycznej i etycznej.

Wyrazem interdyscyplinarnej wymiany dowiadczeñ jest wykorzystanie mapy

stanowi¹cej z natury swojej narzêdzie przedstawienia i przekazania wiedzy o prze-

strzeni geograficznej jako narzêdzia literaturoznawczych badañ nad relacjami

miêdzy literatur¹ a przestrzeni¹, któr¹ ona przedstawia lub w której powstaje.

W takiej w³anie funkcji u¿ywa idei mapy Malcolm Bradbury w Atlasie literatury 5 ,

aby opisaæ przestrzeñ nacechowan¹ literacko. W realn¹ przestrzeñ geograficzn¹

wpisuje zatem miejsce akcji utworów literackich, biografie pisarzy oraz obszary

szczególnie wa¿ne dla ¿ycia literackiego. Tym samym daje dowód nierozerwalnym

zwi¹zkom literatury i przestrzeni. Badacz patrzy na ca³okszta³t literatury przez

metaforê atlasu, sk³adaj¹cego siê z licznych map krelonych przez poszczególne

dzie³a literackie lub grupy dzie³, traktowanych przez niego jako przewodniki po

konkretnych miejscach w przestrzeni geograficznej.

Innym przyk³adem wykorzystania mapy jako narzêdzia jest Atlas of the Europe-

an novel (1800-1900) Franco Morettiego 6 . Autor wyranie zastrzega, ¿e nie traktuje

mapy jako metafory czy ornamentu, lecz jako narzêdzie analityczne, pomocne

w wizualizacji przestrzeni przedstawionych w utworach literackich. Nanosi zatem

B. Harley Déconstruire la carte , w: Les pouvoir des cartes , s. 61-65.

Atlas literatury , red. M. Bradbury, prze³. M. Jêdrzejak, I. Libucha, D. Gostyñska,

A. B³asiak, Prószyñski i S-ka, Warszawa 2002.

F. Moretti Atlas of the European novel 1800-1900 , Verso, LondonNew York 2007.

Dociekania

na mapy oznaczenia miejsc fikcyjnych i realnych w których przebiega akcja

powieci europejskich XIX wieku, uzyskuj¹c w ten sposób zarówno obraz prze-

strzeni w literaturze, jak i literatury w przestrzeni. Wpisuj¹c fikcjê powieciow¹

w rzeczywist¹ lokalizacjê, Moretti kreli mapy literackie, aby wyjaniæ wewnêtrz-

ny porz¹dek narracji, której podstawow¹ kategori¹ estetyczn¹ jest w³anie prze-

strzeñ. Tym samym kreuje kulturowy wymiar realnego obszaru geograficznego,

wskazuj¹c w nim miejsca, które rozbudzaj¹c wyobraniê czytelników mog¹ siê

staæ literackimi atrakcjami turystycznymi. U podstaw propozycji Morettiego le¿y

przewiadczenie, i¿ rzeczywistoæ geograficzna nie jest dla literatury tylko neu-

tralnym t³em, lecz stanowi si³ê kszta³tuj¹c¹ jej g³êbokie sensy.

Przyk³ady obu atlasów literatury potwierdzaj¹ tezê sformu³owan¹ przez El¿-

bietê Rybick¹ i przywiecaj¹c¹ zwrotowi topograficznemu w literaturze, a g³osz¹-

c¹, i¿ miejsca i literatura potrzebuj¹ siê wzajemnie 7 . Teza sk³ania do refleksji

nad zwi¹zkiem zarówno miêdzy procesem pisania a miejscem, w którym on prze-

biega, jak i miêdzy miejscem realnym a jego literack¹ reprezentacj¹.

Oprócz omówionego wy¿ej zjawiska mapy rozumianej jako narzêdzie przed-

stawiania literatury w przestrzeni i przestrzeni w literaturze, interesuj¹ca jest tak¿e

sytuacja tematyzowania mapy w utworze literackim. Wykorzystywana w charak-

terze ilustracji wizualizuj¹cej przestrzeñ w dokumentalnych b¹d beletryzowanych

relacjach z podró¿y, s³u¿y lepszemu rozumieniu fabu³y oraz przedstawionego wia-

ta. Przedmiotem moich rozwa¿añ jest jednak taka sytuacja fabularna, w której

mapa jako element wiata przedstawionego skupia na sobie uwagê bohatera, który

b¹d tej mapy u¿ywa, b¹d j¹ kontempluje. Tym samym mo¿e ona pe³niæ funkcjê

narzêdzia poznawania rzeczywistoci lub funkcjê dokumentu o charakterze histo-

rycznym. Ilustruj¹ to utwory: Stefana Chwina Bia³e kafelki, porcelana, nikiel oraz

Andrzeja Stasiuka S³owacka dwusetka i Mapa .

Rozwa¿ania dotycz¹ce motywu mapy w literaturze wychodz¹ zazwyczaj od

metaforycznego opowiadania Jorgea Luisa Borgesa O cis³oci w nauce , w którym

wyobra¿enie mapy s³u¿y refleksji nad ide¹ reprezentacji. Borges przedstawia w swo-

im utworze mapê cesarstwa tak wielk¹, ¿e pokrywaj¹c¹ ca³¹ reprezentowan¹ prze-

strzeñ 8 . Bezu¿yteczna w swoim kszta³cie, wraz z upadkiem cesarstwa niszczeje,

E. Rybicka Miejsca, pamiêæ, literatura (w perspektywie geopoetyki) , Teksty Drugie

2008 nr 1-2, s. 26.

W owym Cesarstwie Sztuka Kartografii osi¹gnê³a tak¹ Doskona³oæ, ¿e Mapa

jednej tylko Prowincji zajmowa³a ca³e Miasto, a Mapa Cesarstwa ca³¹ Prowincjê.

Z czasem te Niezmierne Mapy okaza³y siê ju¿ niezadowalaj¹ce i Kolegia

Kartografów sporz¹dzi³y Mapê Cesarstwa, która posiada³a Rozmiar Cesarstwa

i pokrywa³a siê z nim w ka¿dym Punkcie. Mniej Oddane Studiom Kartografii

Nastêpne Pokolenia dosz³y do wniosku, ¿e ta obszerna Mapa jest Nieu¿yteczna i nie

bez bezbo¿noci odda³y ja na Pastwê S³oñca i Zim. Na Pustyniach Zachodu

zachowa³y siê rozcz³onkowane Ruiny Mapy, zamieszka³e przez Zwierzêta i przez

¯ebraków; w ca³ym Kraju nie ma innej pozosta³oci po Dyscyplinach

Kartograficznych (J.L. Borges O cis³oci w nauce , w: tego¿ Powszechna historia

nikczemnoci , prze³. S. Zembrzuski, A. Sobol-Jurczykowski, PIW, Warszawa 1976).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: