Polityka Rosji na Dalekim Wschodzie i w Azji Środkowej w II połowie XIX wieku
W okresie wzmożonych akcji dyplomatycznych na Zachodzie Rosja nie przestawała się zajmować intensywnie sprawami azjatyckimi. Uwagę zwrócono na Kraj Nadamurski i rozległe tereny na północ od Amuru, które od 1689 roku należały do Chin. Zapewniłoby to Rosji nowe tereny kolonizacyjne.
W latach 1849 – 1855 podczas ekspedycji kierowanych przez kapitana Newelskiego, dokonano ważnych ustaleń geograficznych w rejonie północnego Sachalinu i ujścia Amuru. Stwierdzono, że Sachalin jest wyspą i zaczęto zakładać pierwsze osiedla rosyjskie nad Amurem. W 1853 roku Rosjanie opanowali północny Sachalin; do południowego rościli sobie pretensję Japończycy, lecz oddali go Rosji w roku 1875 zamian za Wyspy Kurylskie.
Sprawę Kraju Nadamurskiego rozstrzygnięto w pertraktacjach z Chinami, które traktatem zawartym w Ajgunie w roku 1858 wyraziły zgodę na przejęcie przez Rosję terytoriów leżących na lewym brzegu Amuru. Żeglugę na trzech głównych rzekach i ich dopływach zastrzeżono dla statków rosyjskich i chińskich. Podpisały też obie strony korzystny traktat handlowy, a w 1860 roku układ w Pekinie, na mocy którego Rosja otrzymała jeszcze Kraj Ussuryjski – założono wtedy Władywostok.
Po wojnie krymskiej ukształtowały się możliwości ekspansji w kierunku Azji Środkowej. Istniały tam trzy organizmy państwowe: chanat Kokandzki; chanat Chiwański; stepy turkmeńskie. Zacofany ustrój patriarchalno – feudalny, despotyzm władców i ciągłe walki wewnętrzne między ugrupowaniami feudalnymi uniemożliwiały rozwój ekonomiczny i kulturalny i pogrążały w ruinie ludność chłopską.
Rosja otrzymywała ożywione stosunki ekonomiczne z państwami Azji Środkowej od początku XIX wieku zakupując od nich bawełnę i wywożąc tam tkaniny i przedmioty codziennego użytku. Z końcem lat 30 zaczęły się próby podporządkowania Afganistanu przez Anglię i wtedy towary angielskie pojawiły się na tamtejszych rynkach. Rywalizacja z Anglią groziła Rosji utrata tych rynków. Postanowiono jednak działać etapami i przygotować odpowiednie zaplecze.
W 1853 roku Rosjanie dobyli kokandzką twierdzę Ak – Meczet na prawym brzegu Syr – Darii i zaczęli budować linię umocnień po wsch. Stronie Azji Środkowej. Lata następne przyniosły zahamowanie ekspansji, lecz gdy przygotowania kończono, zaczął się w roku 1864 dwudziestoletni okres, w którym przyłączono całą Azję Środkową. W 1865 padło jedno z głównych miast Kokandu – Taszkient; działania wojenne przeniosły się na teren Buchary. W 1868 roku Kokand i Buchara uznały swą zależność od Rosji – utworzono tam generał gubernatorstwo.
W roku 1873 przyszła kolej na Chiwę; musiała podpisać takim sam układ, odstąpić tereny, przyznać Rosji przywileje handlowe i zapłacić kontrybucję. Chiwa i Buchara pozostały do końca istnienia caratu państwami wasalnymi wobec Rosji. Kokand jako chanat zlikwidowano zupełnie po powstaniu z roku 1875 i przyłączono do Rosji jako obwód fergański.
Na zwycięstwa Rosji złożyły się: przewaga techniczna i dobre wyszkolenie wojsk. Te same czynniki odegrały rolę w podboju stepów turkmeńskich i zakończonej w roku 1884 zdobyciem centrum Turkmenii – oazy Merw, a w roku 185 – afgańskiej twierdzy Kuszka.
Wydarzenie te o mały włos nie stały się przyczyną wojny z Anglią; nie chciała pogodzić się z utratą możliwości ekspansji politycznej w kierunku na północ od Afganistanu i obawiała się dalszej ekspansji Rosji na południe. Udało się jednak zawrzeć porozumienie w roku 1885 w Petersburgu i wytyczono granicę rosyjsko – afgańską, która jednocześnie rozgraniczała sfery wpływów.
Narodom Azji Środkowej podbój przez Rosję przyniósł korzyści: kres walkom wewnętrznym, zniesienie niewolnictwa, rozwój ekonomiczny; ale też: reżim wojskowy, wysokie należności skarbowe, łapówki i tłumienie krwawo wszelkich prób wystąpienia.
madzia.1majka2